Hoäi nhaäp vaên hoùa

Cöû haønh bí tích ôû Vieät Nam xöa

LM. Vuõ Kim Chính, Fujen Catholic University, Taiwan

Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia

Hoäi nhaäp vaên hoùa - Cöû haønh bí tích ôû Vieät Nam xöa.

Vaøo thôøi ñieåm oâng Kha Luaân Boá laàn ñaàu tieân ñaët chaân leân ñaûo Watling (phía Baéc khoâng caùch xa Cuba ngaøy nay bao nhieâu), töùc laø baét ñaàu khaùm phaù ra Chaâu Myõ ngaøy 12/10/1492, thì khoaûng caùch giöõa caùc daân toäc treân moãi Chaâu vaø caùc Chaâu vôùi nhau, coøn raát laø xa laï! Maáy chuïc naêm sau, 1521, khi nhaø thaùm hieåm Magalhaeõs tôùi ñaát Philipin, vaø ñoaøn thaùm hieåm cuûa oâng trôû thaønh ñaùm ngöôøi thöù nhaát cuûa nhaân loaïi ñi voøng quanh quaû ñòa caàu töø höôùng Taây sang Ñoâng, thì "nhö hai ñaàu ñöôïc noái laïi vôùi nhau" thaønh moät voøng troøn. Töø ñoù trôû ñi, traùi ñaát cuûa chuùng ta ñöôïc "boù troøn laïi" vaø caùc daân toäc theá giôùi, caùc söï vaät... coi nhö trôû thaønh "moät goùi".

Caùc nhaø thaùm hieåm AÂu Chaâu, cuï theå cuûa hai ñeá quoác Boà Ñaøo Nha vaø Taây Ban Nha, cöù theo caùi ñaø ñoù, moãi ngaøy môû roäng taàm hoaït ñoäng vaø taàm nhìn roäng lôùn hôn. Ñeán khi oâng Tasman ñi voøng quanh xa xa nöôùc UÙc ngaøy nay vaø döøng chaân taïi Tasmania (1642-1644), nhaát laø khi hai nhaø thaùm hieåm Bougainville (1768) vaø Cock (1770) hoaøn toaøn voøng quanh saùt ñaát UÙc, thì coi nhö hoï ñaõ hieåu ñöôïc UÙc laø Chaâu thöù naêm cuûa theá giôùi.

Vaäy laø töø ngaøy khaùm phaù ra Myõ Chaâu vaø UÙc Chaâu, ngöôøi ta môùi bieát ñöôïc treân quaû ñòa caàu cuûa chuùng ta coù tôùi 5 luïc ñòa, chöù khoâng phaûi laø ba: AÂu, Phi, AÙ.

Nhôø nhöõng khaùm phaù môùi naøy, Giaùo Hoäi Roma cuõng môû roäng taàm nhìn ra theá giôùi, khoâng phaûi laø theá giôùi maët baèng, maø laø moät traùi ñaát troøn, moät ñòa caàu xoay quanh maët trôøi. Nhaát laø töø naêm 1622 khi thaønh laäp Thaùnh Boä Truyeàn Baù Ñöùc Tin, Giaùo Hoäi caøng say xöa vôùi nhieäm vuï rao giaûng Tin Möøng do Chuùa trao phoù. Ñaïo Chuùa baây giôø khoâng phaûi chæ haïn heïp trong maáy vuøng Taây AÂu, Ñoâng AÂu, Trung Ñoâng vaø Baéc Phi.

I- Caùi Thôøi Ta - Taây Coøn Raát Xa Laï

Luùc Tin Möøng baét ñaàu vaøo Vieät Nam qua nhöõng giai ñoaïn naêm 1523, 1533, 1590 vaø cuï theå nhaát, roõ raøng nhaát laø töø 18/01/1615, thì giöõa Ta vaø Taây vaãn coøn xa caùch nhau: Xa veà ñòa lyù, xa veà con ngöôøi, xa veà ngoân ngöõ, phong tuïc, toân giaùo, v.v...

Vaâng, ñaàu theá kyû 17, moät vò thöøa sai AÂu Chaâu muoán tôùi ñöôïc nöôùc Ñaïi Vieät, cuõng phaûi maát moät naêm trôøi vôùi bao nhieâu nguy hieåm, cöïc khoå. Tôùi nôi ñöôïc roài, thì haøng raøo ngoân ngöõ caøng caûn trôû trong vieäc giao tieáp. Ñaøng khaùc, nhöõng phong tuïc, luaät leä, cuøng Tam giaùo vaø caùc thöù tín ngöôõng daân gian, chaúng coù maáy ñieåm gioáng vôùi giaùo lyù Kitoâ giaùo cuõng nhö cô caáu toå chöùc cuûa Giaùo Hoäi Roâma raát laø Taây Phöông!

Thaät laø xa laï khi caùc vò thöøa sai baét ñaàu chaïm ñeán ñaát nöôùc Ñaïi Vieät thôøi ñoù, cuõng quen ñöôïc goïi laø An Nam, bò phaân chia laøm ba nöôùc: Ñaøng Treân (1), Ñaøng Ngoaøi vaø Ñaøng Trong. Ñaát nöôùc nhoû beù naøy aên töø Laïng Sôn ñeán khoaûng Phuù Yeân, coi coù veû ñôn giaûn, nhöng thöïc ra raát phöùc taïp, ít nhaát ñoái vôùi nhöõng oâng döông nhaân hoài ñoù, ví duï:

Kieán truùc : Khaùc vôùi nhöõng ngoâi nhaø to lôùn ñoà soä ñöôïc xaây caát baèng gaïch ñaù ôû Chaâu AÂu, ngoâi nhaø ôû Vieät Nam quaû laø beù nhoû, taïm bôï; vì chæ ñöôïc laøm baèng goã, vaùch ñaát, maùi nhaø daân lôïp boåi, raï. Thoùi quen daân ta thôøi ñoù khoâng xaây nhaø baèng ñaù, gaïch, cuõng chaúng laøm nhaø taàng. Ngay ñeán ñình, chuøa vaø hoaøng thaønh cuõng khoâng laøm nhaø taàng, töôøng thì gheùp goã vaùn, maëc daàu beân trong sôn son thieáp vaøng, chaïm troå tinh vi. Moät traän baõo lôùn ñuû cho bay taát caû.

Ngoân ngöõ : Tieáng noùi, chöõ vieát laïi caøng khaùc laï vôùi tieáng noùi cuûa Chaâu AÂu, laøm cho khoâng ít nhaø thöøa sai buoåi ñaàu gaàn nhö thaát voïng vì nghó seõ khoâng bao giôø hoïc ñöôïc tieáng Vieät (2). Ñeán nhö maáy nhaø thöøa sai Borri, Ñaéc Loä (A. de Rhodes), Marini, Tissanier cuõng phaûi ngaùn ngaåm khi baét ñaàu nghe ngöôøi Vieät noùi chuyeän vôùi nhau, bôûi vì hoï cho laø thöù tieáng aâm nhaïc, nghe ríu rít nhö chim hoùt (3).

Phong tuïc : Caùc phong tuïc, leà thoùi cuõng hoaøn toaøn khaùc vôùi Taây:

- AÊn uoáng : Gaïo laø löông thöïc cô baûn, khaùc vôùi luùa mì ôû Chaâu AÂu. Nhaát laø caùch doïn böõa aên, caùch aên vaø lòch söï trong böõa aên, böõa tieäc, cuõng chaúng gioáng tí naøo vôùi Taây. Nguyeân moät vieäc caàm ñoâi ñuõa vaø ñöa côm vaøo mieäng cuõng ñuû laøm cho caùc oâng Taây phaûi bôõ ngôõ. Cho neân, ñaõ coù oâng vieát laø ngöôøi Vieät ñöa côm töø cheùn vaøo mieäng nhö laø "côm nhaûy vaøo mieäng" (4)! Coù oâng coøn phaûi ca tuïng raèng, ngöôøi sang troïng quyù phaùi cuûa caùi xöù Con Roàng Chaùu Tieân naøy, duøng böõa saïch seõ hôn ngöôøi AÂu Chaâu nhieàu, vì chaúng khi naøo phaûi nhôø ñeán "quaân naêm ngoùn" ñuïng vaøo thöùc aên, cuõng chaúng bao giôø muùt ñuõa nhö Taây muùt muoãn nóa... Laïi coøn caùi tuïc aên traàn cuûa ngöôøi Ñaïi Vieät!

- Giao teá : Raát laø chi li, tæ mæ, khieâm toán. Caáp döôùi moãi khi ñeán vôùi caáp treân, ñaëc bieät trong caùc dòp leã laïy, khoâng theå naøo thieáu moùn leã ñi keøm (5). Coù thöøa sai ñaõ phaûi thoát leân: Ñoù laø vaên minh! Ai cho, taëng thì phaûi nhaän. Neáu ngöôøi treân khoâng nhaän cuûa keû döôùi, thì bò hieåu laø khinh cheâ keû döôùi; keû döôùi khoâng nhaän quaø cuûa ngöôøi treân ban, bò hieåu laø xaác laùo (6).

- Naèm nguû cuõng khaùc kieåu Taây. Ngoài thì thöôøng ñaïi ña soá daân ngoài treân chieáu traûi ñaát, hay treân giöôøng, treân phaûn (chaân saép baèng troøn); vaøo côõ nhaø quyeàn quyù môùi ngoài gheá.

-Toân giaùo : Vôùi ba toân giaùo lôùn ôû Vieät Nam, tuy coù phaân bieät roõ raøng, Khoång, Phaät, Laõo, nhöng trong moãi ngöôøi daân, xem ra ba toân giaùo vaãn soáng haøi hoaø vôùi nhau, khoâng loaïi tröø nhau hoaøn toaøn. Duø töø thôøi vua Leâ, Chuùa Trònh - Nguyeãn, ñoâi khi chính quyeàn coi thöôøng Phaät, Laõo giaùo, raát möïc ñeà cao Nho giaùo, nhöng trong daân chuùng, ngöôøi ta vaãn soáng ñöôïc caùi thuyeát tam giaùo ñoàng nguyeân xuaát phaùt töø ñôøi nhaø Traàn. Ñeán khi Tin Möøng vaøo Vieät Nam, theo loái truyeàn giaùo thôøi aáy, thì Tin Möøng, hay noùi cuï theå laø ñaïo Coâng giaùo Roâma muoán loaïi tröø Tam giaùo, khoâng cho chung soáng trong taâm hoàn vaø neáp soáng cuûa moät giaùo höõu, cuõng chæ vì "phaàn roãi caùc linh hoàn". Quaû laø raéc roái! Thôøi ñoù laøm gì ñaõ coù ñöôïc tinh thaàn ñoái thoaïi, gaëp gôõ giöõa Coâng giaùo vôùi caùc toân giaùo khaùc nhö ngaøy nay.

II- Hoäi Nhaäp Trong Vieäc Cöû Haønh Bí Tích

Ñöùng tröôùc nhöõng xa laï, khaùc bieät giöõa Ta Taây treân ñaây, moät soá vò thöøa sai coá gaéng thích nghi (7), maø ngaøy nay chuùng ta coøn naâng cao hôn baèng cuïm töø hoäi nhaäp vaên hoaù. Phaûi thích nghi ñeå "Ñöùc Gieâsu Roâma", trôû neân "Ñöùc Gieâsu Vieät Nam", ñeå ngöôøi ngoaøi Giaùo Hoäi ñöøng nghó raèng ñaïo Chuùa laø ñaïo voâ luaân, gian taø, meâ tín, huyû hoaïi phong tuïc, luaân thöôøng ñaát nöôùc, nhö nhieàu chæ duï caám ñaïo ñaõ gaùn cho (8).

Nguyeân nhaân cöû haønh caùc bí tích, nhieàu thöøa sai khoâng aùp duïng nguyeân si "Saùch caùc pheùp Roâma" (Rituale Romanum), vì nhieàu cöû chæ, bieåu töôïng chaúng nhöõng khoâng hôïp maø coù khi coøn xuùc phaïm ñeán phong hoaù ñaát Vieät.

- Röûa toäi : Xöùc daàu thaùnh ñôn sô, hoaëc boû xöùc daàu hoaøn toaøn, khoâng cho aên muoái, khoâng haø hôn, khoâng xöùc nöôùc boït (9). Vì ngöôøi ñöôïc röûa toäi laø ngöôøi lôùn, nhaát laø phuï nöõ, caøng phaûi giöõ luaät leä "nam nöõ thoï thoï baát thaân", moät luaät raát nghieâm ngaët cuûa boä Luaät Hoàng Ñöùc töø cuoái theá kyû thöù 15.

- Thaùnh leã : Cöû haønh baèng tieáng Vieät, ngoaïi tröø Lôøi Truyeàn Pheùp baèng Latinh. Ñaëc aân naøy Toaø Thaùnh ban cho Giaùo Hoäi Trung Hoa töø 1615, theo lôøi thænh caàu cuûa cha Trigault (10). Rieâng taïi Vieät Nam, naêm 1659 Toaø thaùnh ban pheùp cho hai giaùm muïc ñaàu tieân ñöôïc truyeàn chöùc linh muïc cho ngöôøi ñòa phöông khoâng bieát Latinh. Ñeán naêm 1665, Toaø thaùnh keùo daøi thôøi gian höôûng ñaëc aân naøy theâm 7 naêm nöõa. Thaät ra, trong soá caùc linh muïc vieät Nam ñaàu tieân giöõa theá kyû 17, cuõng coù vaøi vò ñoïc Lôøi Truyeàn Pheùp sai, thay vì: Hoc est enim corpus meum (Naøy laø mình Thaày) thì ñoïc Hoc est enim porcus, corvus meum (Naøy laø con heo, con quaï Thaày) (11).

Trong Thaùnh Leã, caùc linh muïc ôû Vieät Nam vaãn ñöôïc ñoäi khaên, hoaëc muõ bình thieân, trong khi nghi leã Roâma chæ cho ñoäi muõ leã (barrette) töø phoøng aùo leã tôùi baøn thôø, coøn chính luùc daâng leã phaûi boû muõ. Theo phong tuïc Vieät Nam, ngöôøi döôùi ñeán tröôùc maët caáp treân khoâng ñöôïc ñeå ñaàu traàn, daân phaûi ñoäi khaên, quan phaûi ñoäi muõ, vaäy khi ñi nhaø thôø, cuõng nhö linh muïc teá leã Chuùa, phaûi ñoäi muõ, ñoäi khaên.

- Giaûi toäi : Raéc roái to vôùi tuïc "nam nöõ thoï thoï baát thaân" ! Giaûi toäi cho nam giôùi thì khoâng sao; nhöng caùc coâ caùc baø, nhaát laø nhöõng baø xöng toäi laâu, laøm cho ngöôøi ngoaøi khoâng hieåu bieát gì veà ñaïo, deã nghi ngôø noùi chuyeän rieâng tö môø aùm, Vì theá, coù khi cha Ñaéc Loä (ôû Ñaøng Ngoaøi töø 1627-1630) phaûi ngoài nhaø beân naøy, ngöôøi xöng toäi phaûi quyø ôû nhaø beân kia, choïc thuûng böùc vaùch chung giöõa hai nhaø ñeå cöû haønh bí tích (12). Veà lôøi xaù giaûi (absolutio) cuõng chæ ñoïc phaàn coát yeáu vaø ñoïc raát nhoû, ñeå ngöôøi ngoaøi khoûi cho laø ñoïc thaàn chuù, phuø pheùp.

- Hoân nhaân : Trong xaõ hoäi Vieät Nam, "ñaùm cöôùi", "ñaùm ma" coù raát nhieàu nghi leã. Caùc bí tích khaùc khoâng coù ôû daân ta, nhöng hoân nhaân thì ñaõ xuaát hieän töø xöûa xöa, vôùi nhieàu hình thöùc, maø ngöôøi ta coù theå cho laø caâu neä, röôøm raø... Giöõa caùi môù boøng bong nghi thöùc ñoù, caùc thöøa sai phaûi toå chöùc cöû haønh bí tích naøy theá naøo?

Sau nhöõng leã xem maët, chaïm ngoõ, aên hoûi, daãn cöôùi (thaùch cöôùi) laø ñeán leã röôùc daâu (nghinh hoân) veà nhaø choàng, leã gia tieân, laïy cha meï, leã tô hoàng, leã taùo quaân roài vaøo tieäc cöôùi. Ñoù laø thöù töï toång quaùt nghi leã cöôùi xin cuûa ngöôøi Vieät.

Vaäy, moät soá thöøa sai coù khi khoâng chöùng hoân trong Thaùnh Leã, maø cöû haønh leã hoân nhaân taïi nhaø trai, sau khi röôùc daâu veà nhaø choàng. Vöøa veà tôùi nhaø choàng, linh muïc laøm leã chöùng hoân tröôùc baøn thôø Chuùa: Coâ daâu chuù reå ñöùng hai beân, linh muïc ñöùng giöõa; sau khi coâ daâu chuù reå noùi leân lôøi öng thuaän töï do laáy nhau laøm vôï choàng, trung thaønh ñeán cheát, nhö nghi thöùc Giaùo Hoäi, thì linh muïc trao cho coâ daâu chuù reå moãi ngöôøi moät mieáng traàu, vì traàu laø bieåu töôïng söï yeâu thöông, kính troïng nhau, trung tín cuøng laø söï öng thuaän (ñoàng yù, hoaø hôïp) (13). Nghi thöùc naøy thay leã tô hoàng (OÂng Tô Baø Nguyeät); tieáp ñeán môùi laøm leã gia tieân vaø caùc leã khaùc hoaøn toaøn theo phong tuïc Vieät Nam. Ngoaøi vieäc cöû haønh bí tích ñöôïc thích nghi phaàn naøo vôùi xaõ hoäi Vieät, coøn nhieàu thích nghi khaùc nhö vieäc aên chay kieâng thòt, nhaát laø nghi leã toân kính toå tieân (chuùng toâi khoâng baøn ôû ñaây vì daøi), hoaëc vieäc dòch caùc danh töø Coâng giaùo, neáu chöa dòch ñöôïc thì phieân aâm haàu heát töø tieáng Boà Ñaøo Nha, ví duï: Vítvoà (Bispo: Giaùm muïc), Igheâreâgia (Igreja: Giaùo Hoäi), Conphirmasong (Communhaõo: Röôùc leã), Contrisong (Contricaõo: AÊn naên toäi caùch troïn) v.v...

Nhaéc laïi nhöõng vaán ñeà, nhöõng vieäc thôøi xöa trong Giaùo Hoäi Vieät Nam, khoâng phaûi ñeå ngaøy nay chuùng ta baét chöôùc nguyeân si. Nhöng ñeå thaáy ñöôïc raèng, cha oâng ta thôøi xöa cuõng ñaõ noã löïc "hoäi nhaäp vaên hoaù", ñaõ daùm "thích nghi vôùi phong tuïc, truyeàn thoáng vaø ñaëc tính cuûa daân toäc" maø Coâng Ñoàng Vatican II sau naøy nhaéc ñeán (14). Phaûi noùi laø, caùc ñaáng ñaõ ñi tröôùc Coâng Ñoàng Vatican II veà maët "hoäi nhaäp" tôùi 300 naêm! Tieác raèng vieäc hoäi nhaäp treân ñaây chæ ñöôïc gaàn 100 naêm, thì bò phaûn ñoái aàm ó  do nhöõng thöøa sai khoâng chaáp nhaän, roài ñeán Toaø Thaùnh Roâma cuõng caám, nhaát laø töø khi coâng boá hai Hieán Cheá Exilla die ngaøy 19/03/1715 vaø Ex quo singulari ngaøy 11/07/1742.

Theá giôùi ngaøy nay moãi ngaøy thay hình ñoåi daïng mau leï hôn, Ñoâng - Taây tuy coøn nhieàu khaùc bieät vaø ñang xích laïi gaàn nhau hôn. nhöng Ñoâng vaãn laø Ñoâng, Taây vaãn laø Taây! Coøn nhieàu vieäc phaûi laøm ñeå hoäi nhaäp, taùi hoäi nhaäp! Laøm theá naøo ñaây?

Thöôïng Hoäi Ñoàng Giaùm Muïc AÙ Chaâu vöøa qua ñaõ phaûi theùt leân: Boä maët Giaùo Hoäi AÙ Chaâu coøn Taây quaù!!!

Chuù Thích:

(1) Gaspar d'AMARAL, Anua do reino de Annam do anno de 1632, trong Archivum Romanum Societatis Iesu, JS.85, tôø 125 mtr.

(2) A. de RHODES, Divers voyages et missions, Paris, 1653, tr.72.

(3) Gio. Filippo de MARINI, Delle missioni, Roma, 1663, tr.95. - C.BORRI, Relation de la nouvelle mission des Peres de la Compagnie de J'esus au Royaume de la Cochinchine, Lille, 1631, tr. 73-74. - J. TISSANIER, Relation du P. Joseph Tissanier de la Compagnie de Jeùsus, Paris, 1663, tr.200.

(4) Gio. Filippo de MARINI, Relation nouvelle et curieuse des Royaumes de Tunquin et de Lao, Paris, 1666, tr.178.

(5) A.LAUNAY, Histoire de la mission du Tonkin, I, Paris, 1927, tr.29-30.

(6) Cha Gueùrard, M.E.P., vieát thö töø Ñaøng Ngoaøi ngaøy 21-4-1793 cho em ruoät ôû Phaùp, trong lettres eùdifiantes, T.VII, Paris, 1823, tr.195-196.

(7) Ñoã Quang Chính, Soáng trong xaõ hoäi Con Roàng Chaùu Tieân, Tp. Saigon, 1998, tr. 484-536. -P. -Fr. FAVRE, Lettres eùdifiantes et curieuses sur la Visite apostolique de M. De la-Baume eùveâque d'Halicarnasse, aø la Cochinchine en l'anneùe 1740, Venise, 1746, tr. 125-138.

(8) Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö, T.IV, baûn dòch, Haø Noäi, 1968, tr. 298. -A. LAUNAY, Histoire de la mission du Tonkin, I, Paris, 1927, tr 65-67, 542-543.

(9) A. LAUNAY, Histoire de la mission de Cochinchinne, I, Paris, 1923, tr.17. -A. LAUNAY, Histoire de la mission du Tonkin, I, Paris, 1927, tr.30.

(10) Nicolas TRIGAULT, De christiana expeditione apud Sinas, Roma, 1615.

(11) E. FERREYRA, Provincia do Reino de Tunkim chamada Ngheä an, thö vieát thöø Ñaøng Ngoaøi 3-10-1676, ARSI, JS. 80, tôø 353-372.

(12) A. de RHODES, Histoire du Royaume de Tunkin, Lyon, 1651, tr. 246-247.

(13) A. LAUNAY, Histoire de la mission du Tonkin, I, sñd., tr. 76, 332.

(14) Hieán Cheá Phuïng Vuï, soá 37-40.

LM. Vuõ Kim Chính, SJ.