Back
to Vietnamese Missionaries in Taiwan Home PageVieät trieát laø Nhaân
trieát:
Vò nhaân song khoâng duy nhaân
Tröôùc tieân, chuùng toâi hieåu baûn chaát nhö moät tính chaát caên baûn nhaát, thieáu noù, chuùng ta khoâng theå nhaän ra ñöôïc Vieät Trieát. Sau ñoù, chuùng toâi cho raèng, baûn theå laø caùi theå caên baûn, ñöôïc bieåu loä bôûi nhöõng baûn chaát. Baûn chaát laø nhöõng bieåu hieäu caên baûn cuûa baûn theå. Hieåu nhö vaäy, chuùng toâi xin ñöôïc pheùp giaûi thích theâm moät chuùt veà baûn chaát. Baát cöù baûn chaát ñöôïc coi laø baûn chaát phaûi coù ba ñaëc tính: phoå bieán, thieát yeáu vaø ñaëc thuø. Tröôùc heát, phoå bieán coù nghóa laø, ôû baát cöù thôøi ñaïi naøo, ôû baát cöù ñaâu (hai yeáu toá thôøi gian vaø khoâng gian), baûn chaát naøy khoâng coù thay ñoåi, vaø luoân luoân giöõ cuøng moät (hay nhieàu) ñaëc tính chung. Noùi caùch cuï theå hôn, baûn chaát cuûa ngöôøi Vieät laø nhöõng ñieåm maø ñaõ laø ngöôøi Vieät ta baét buoäc phaûi coù: thí duï nhö doøng maùu ngöôøi Vieät töùc coäng theå (khía caïnh sinh vaät), tieáng meï ñeû laø tieáng Vieät töùc coäng ngoân (ngoân ngöõ), loái tö duy cuûa ngöôøi Vieät töùc coäng thöùc (yù thöùc), tình caûm chung cuûa ngöôøi Vieät töùc coäng caûm, cuõng nhö nhöõng sinh hoaït chung töùc coäng hoaït. Thöù ñeán, thieát yeáu (hay taát yeáu) noùi leân tính chaát baét buoäc, maø neáu khoâng coù, thì baát cöù söï vaät naøo, baát cöù ngöôøi naøo cuõng khoâng theå hieän höõu hoaëc khoâng theå töï thöùc ñöôïc söï hieän höõu cuûa mình. Tính chaát thieát yeáu naøy thöôøng ñöôïc thaáy trong nhöõng ñònh luaät cuûa vaät lyù vaø luaän lyù (logic). Thí duï vieäc nöôùc boác hôi phaùt xuaát töø vieäc khi nöôùc ñöôïc ñun noùng tôùi moät nhieät ñoä nhaát ñònh. Töông töï, nhöõng caâu noùi thoâng thöôøng cuûa daân Vieät: 'coù khoùi thì phaûi coù löûa' hay 'rôm gaàn löûa coù ngaøy seõ chaùy' v.v... noùi leân thieát yeáu tính trong söï töông quan giöõa hai söï vaät hay hai söï kieän. Tröôøng hôïp sau khoâng chæ noùi leân ñònh luaät cuûa vaät lyù maø coøn caû ñònh luaät nhaân quaû trong ñaïo ñöùc vaø luaän lyù. Ñaëc tính thöù ba la ñaëc thuø hay caù tính caùch bieät (speficity). Ñaëc thuø coù nghóa laø baûn chaát hay baûn tính naøy chæ thuoäc veà moät chuûng hay moät loaïi naøo ñoù maø thoâi. Thí duï, loái tö duy töông quan laø moät loái tö duy ñaëc thuø cuûa Vieät Trieát, trong khi loái tö duy nhò nguyeân laø moät ñaëc tính cuûa trieát Hy Laïp. Theá neân, trong Vieät Trieát, tính chaát phoå bieán vaø taát yeáu (ñöôïc boå tuùc baèng ñaëc thuø tính) chæ coù phoå bieán vaø taát yeáu cho Vieät daân hay Vieät trieát maø thoâi. Nhöõng ñaëc tính chung cuûa ngöôøi mình khoâng nhaát thieát laø nhöõng ñaëc tính chung cuûa caùc saéc daân khaùc. Hieåu nhö theá, chuùng ta baét ñaàu ñi tìm kieám nhöõng ñieåm chung coù tính chaát phoå bieán vaø taát yeáu tieàm taøng trong Vieät Trieát.
Baûn chaát cuûa Vieät Trieát coù theå toùm goïn trong 3 yeáu tính: Nhaân, Trung vaø Vieät (Sieâu). Kim Ñònh cho laø Chí, Trung vaø Hoøa. Taïi sao chuùng toâi nhaän ñònh baûn chaát cuûa Vieät Trieát laø Nhaân, Trung vaø Sieâu Vieät , chöù khoâng hoaøn toaøn laø Chí Trung Hoøa, ñaây laø ñieåm maø chuùng toâi seõ baøn tôùi sau. Trong phaàn naøy, chæ xin ñöôïc pheùp vaén taét nhö sau: troïng ñieåm cuûa Vieät Trieát laø con ngöôøi, cuõng nhö con ngöôøi töông quan vôùi con ngöôøi, con ngöôøi töông giao vôùi Thieân Nhieân, con ngöôøi ñoái dieän vôùi Thöôïng Ñeá. Do ñoù, laøm sao ñeå giaûi ñaùp nhöõng vaán naïn phaùt xuaát töø söï töông quan giöõa con ngöôøi, giöõa con ngöôøi vôùi vaät hay vuõ truï, giöõa con ngöôøi vaø Thöôïng Ñeá, ñaïo trung dung vaø ñaïo nhaân ñöôïc coi nhö laø nhöõng phöông phaùp hieäu löïc nhaát. Hôn theá nöõa, khi maø töông giao giöõa con ngöôøi, giöõa ngöôøi vôùi vaät hay vuõ truï, giöõa ngöôøi vaø Thöôïng Ñeá, chuùng ta baét buoäc phaûi phaùt trieån kieán thöùc, lôïi ích, ñoøi hoûi vaø hy voïng cuûa con ngöôøi. Tieáp theo, khi maø tri thöùc, lôïi ích vaø hy voïng con ngöôøi phong phuù hôn, töông giao giöõa con ngöôøi cuõng phöùc taïp hôn nhieàu. Lyù do naøy baét nuoäc chuùng ta caàn phaûi coù moät loái tö duy sieâu vieät, moät haønh ñoäng bieän chöùng sieâu vieät, môùi coù theå phaùt hieän nhöõng töông giao môùi, vaø tieáp theo laø nhöõng kieán thöùc môùi, nhöõng loái giaûi quyeát môùi coù hieäu naêng hôn, v.v... Theo thieån yù, Chí, Trung vaø Hoøa noùi leân ñaëc tính cuûa Nho Giaùo (hay Vieät Nho), trong khi Nhaân, Trung vaø Sieâu Vieät noùi leân baûn chaát cuûa Vieät Trieát. Nôi ñaây, chuùng ta baét ñaàu thaáy Vieät Trieát quaûng haøm hôn laø Vieät Nho, saâu xa hôn laø Phaät vaø Ñaïo Giaùo. Söï kieän Vieät Trieát sieâu vieät tam giaùo cuõng nhö toång hôïp chuùng vôùi tö töôûng ñaëc thuø cuûa Vieät daân ñöôïc thaáy roõ raøng trong ba baûn chaát Nhaân, Trung vaø Sieâu Vieät naøy. Nhieàu thöùc giaû coù leõ seõ cöôøi cho laø, coù leõ hoaëc quaù töï ti hay quaù töï toân hay vì aùi quoác quaù khích, chuùng toâi môùi lieàu lónh quaû quyeát nhö vaäy.
Treân thöïc teá, sau khi nghieân cöùu hôn 30 naêm veà loái tö duy cuûa Ñoâng Taây, chuùng toâi ñaõ nhaän ra vaø trình baøy ñieåm naøy taïi nhieàu hoäi nghò quoác teá. Coù raát nhieàu trieát gia nhö giaùo sö Jean Ladrieøre, Ghislaine Florival, Richard Rorty, Archie Bahm, Wolfgang Bauer, Chan Wing-tsit... ñaõ phaûn öùng raát nhieät lieät loái nhìn cuûa ngöôøi Vieät. Loái nhìn cuûa chuùng toâi cuõng ñaõ gaây ñöôïc aûnh höôûng treân giôùi trieát hoïc Trung Hoa. (Xin xem Traàn Vaên Ñoaøn, Prolegomena for a Comparative Philosophy, töøng phaùt bieåu taïi Manila 1994, Taipei 1994, Kyoto 1995 vaø Johnnesburg 1995. Seõ xuaát baûn taïi New Mexico trong boä World Series of Philosophy, ed. Archie Bahm. Baûn Haùn Ngöõ do Ñaïi Hoïc Ñoâng Ngoâ xuaát baûn 1995). Ngoaøi ra luaän vaên cuûa Giaùo sö Thaåm Thanh Tuøng, moät trong nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo cuûa giôùi trieát hoïc treû cuûa Trung Hoa: 'Töù Thaäp Nieân Trung Quoác Trieát Hoïc Luaän" nhaán maïnh tôùi tö töôûng töông quan vaø pheâ bình cuûa Traàn Vaên Ñoaøn vaø tröôøng phaùi cuûa oâng (Bình Ñoâng Sö Phaïm Hoïc Vieän, 06.1995). Tuy nhieân, ñeå chöùng minh Vieät Trieát coù tính chaát sieâu vieät, chuùng ta caàn nhieàu thôøi gian cuõng nhö taøi naêng khai quaät, ñieåm maø chuùng toâi hi voïng UÛy Ban Nghieân Cöùu Vieät Trieát (thaønh laäp naêm 1988, hieän nay bao goàm nhöõng thaønh vieân: Kim Ñònh, Vuõ Ñình Traùc, Vuõ Kim Chính, Nguyeãn Ñaêng Truùc vaø Traàn Vaên Ñoaøn) seõ tieáp tuïc laøm. Cuõng xin xem theâm, Traàn Vaên Ñoaøn, Die Relationskategorie in der Sozialwissenschaft, (Wiener Universitat, Springer Verlag, 1996), baûn Anh Ngöõ: The Category of Relation in the Springer Verlag, (seõ xuaát baûn, Oxford, 1997) vaø Reason, Rationality, Reasonableness (Lyù Tính, Lyù Trí, Lyù Hôïp) (New York, London, 1989)
Khi noùi Vieät trieát laø moät neàn Nhaân trieát, chuùng toâi muoán nhaán maïnh nhöõng ñieåm sau:
Thöù nhaát, trong Vieät trieát, con ngöôøi laø trung ñieåm, trung taâm cuûa neàn suy tö. Noùi caùch khaùc, ñoái töôïng cuõng nhö muïc ñích laø chính con ngöôøi. Noùi nhö theá, Vieät Trieát khoâng khaùc bieät nhieàu vôùi Nho Trieát hoaëc ngay caû vôùi trieát hoïc hieän sinh. Tuy nhieân, chæ khi phaân tích truï ñieåm (ñieåm ñöùng), töông ñieåm (ñieåm töông quan) vaø ñích ñieåm (muïc ñích) cuõng nhö höôùng ñaïo (höôùng ñi vaø caùch ñi) cuûa con ngöôøi, chuùng ta môùi coù theå nhaän ra ñöôïc moät söï khaùc bieät giöõa Vieät Trieát vaø caùc neàn trieát hoïc khaùc.
Tröôùc tieân, con ngöôøi trong Vieät Trieát laø truï ñieåm. Truï ñieåm coù nghóa laø con ngöôøi chính laø ñieåm phaùt xuaát (ñieåm alpha) cuõng nhö cuøng ñích (omega), ñoàng thôøi cuõng laø trung taâm cuûa neàn suy tö. Nhaän ñònh con ngöôøi nhö truï ñieåm töùc laø chaáp nhaän con ngöôøi laø trung ñieåm. Tuy nhieân neáu con ngöôøi laø trung ñieåm, trieát hoïc cuûa ngöôøi Vieät laø trieát duy nhaân. Thoaït nhìn, chuùng ta coù caûm töôûng nhö vaäy. Nhöõng kieán thöùc veà Vieät tænh hoaëc veà nhöõng kieán truùc nhö Thaùi thaát, Haï ñoà hay bieåu töôûng trong Laïc thö ñeàu vaïch roõ reät caùi truï ñieåm vaø trung ñieåm cuûa con ngöôøi trong Vieät Trieát. Song neáu nhìn kyõ vaøo keát caáu cuõng nhö luaät töông quan giöõa caùc yeáu ñieåm trong Vieät tænh, Haï ñoà hay Thaùi thaát, vaø caû trong Laïc thö (Xin xem Kim Ñònh, Goác reã Trieát Vieät, sñd, tr.85-87), chuùng ta nhaän thaáy Vieät Trieát tuy nhaän con ngöôøi nhö truï ñieåm vaø trung ñieåm, song khoâng duy nhaân.
Vieät trieát laø trieát hoïc vò nhaân, ñoù laø moät neàn trieát hoïc cho con ngöôøi. Noùi ñuùng hôn, troïng ñieåm cuûa trieát lyù haønh ñoäng laø vò nhaân chöù khoâng phaûi duy nhaân. Caøng roõ reät hôn, vò nhaân coù nghóa laø coi con ngöôøi nhö muïc ñích song khoâng coi con ngöôøi nhö toaøn theå. Vò nhaân cuõng coù nghóa laø con ngöôøi töï hình thaønh, phaùt trieån töø daõ thuù tôùi con ngöôøi nhaân linh chính nhôø vaøo söï töông giao giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi. Söï töông giao naøy mang tính caùch ñoàng theå (common nature) vaø töông theå (relational nature) hay hoä theå (recipocal nature0, töøng thaáy moät caùch roõ reät trong tinh thaàn 'töông thaân töông trôï'. Ñoù laø moät ñaëc tính noåi baät cuûa xaõ hoäi Vieät, noùi leân söï hình thaønh cuõng nhö tieán boä cuûa daân toäc Vieät.
Thöù ñeán, söï hình thaønh cuûa con ngöôøi khoâng phaûi do nhöõng theá löïc hay naêng löôïng ngoaïi taïi, song do chính nhöõng ñoäng löïc vaø quy luaät noäi taïi. Noùi caùch khaùc, con ngöôøi hình thaønh con ngöôøi, caâu noùi naøy coù veû duy vaät vaø quaù ñôn sô, kieåu nhöõng trieát gia voâ thaàn nhö Feuerbach, Marx, B. Holbach hay Döông Chu thöôøng nhaän ñònh. Treân thöïc teá, khi noùi con ngöôøi hình thaønh con ngöôøi, chuùng toâi muoán nhaán maïnh:
a/ Vieät trieát taùch bieät saùng taïo khoûi hình thaønh. Thöôïng ñeá tuy saùng taïo con ngöôøi, song laïi phuù baåm cho con ngöôøi baûn naêng hình thaønh chính mình. Khi ban cho nhaân loaïi töï do tính vaø lao ñoäng tính, Ngaøi ñaõ phuù baãm cho chuùng ta naêng löïc hình thaønh chính mình.
b/ Hình thaønh con ngöôøi coù nghóa laø laøm cho con ngöôøi trôû thaønh con ngöôøi vò caùch (man as person), moät con ngöôøi xöùng ñaùng laø con ngöôøi nhaân caùch (man as human) taùch bieät khoûi thuù vaät vaø caùc sinh vaät khaùc.
c/ Söï hình thaønh cuûa con ngöôøi coù tính chaát sieâu vieät, maø sieâu vieät coù nghóa laø tieán vuôït moät caùch voâ ñònh vaø voâ bieân. Theá neân trong maïch vaên cuûa Nho giaùo, Vieät trieát nhaän ñònh con ngöôøi coù theå trôû thaønh thaùnh nhaân, vaø trong maïch huyeát cuûa Vieät daân, con ngöôøi coù theå trôû thaønh thaàn vaø quyû.
d/ Do vaäy, trieát hoïc vò nhaân cuûa ngöôøi Vieät coù theå toùm goïn trong ñaïo nhaân, ñoù töùc laø ñaïo laøm ngöôøi, phaùt trieån ngöôøi, vaø sieâu vieät con ngöôøi. Ñieåm caàn phaûi noùi theâm, quan nieäm 'möu söï taïi nhaân, thaønh söï taïi thieân' khoâng hoaøn toaøn töø Vieät Trieát. Ñaây laø moät quan nieäm bò aûnh höôûng cuûa Phaät Giaùo (nhaát laø sau thôøi Toáng / Lyù). Treân thöïc teá, loái tö duy Vieät phaûi laø 'ñònh meänh taïi thieân', song 'thaønh söï taïi nhaân' bôûi vì con ngöôøi coù theå thay ñoåi vaän meänh cuûa chính mình (truyeän baø Nöõ Oa). Loái tö duy cuûa cuï Nguyeãn Du chöa hoaøn toaøn phaûn xaï ñöôïc caùi tinh thaàn Baø Nöõ Oa ñoäi ñaù vaù trôøi cuûa Vieät toäc laø vaäy.
Baûn chaát thöù hai cuûa Vieät Trieát töùc tính chaát trung dung trong (a) töông quan, (b) haønh ñoäng vaø (c) suy tö. Baûn chaát naøy, chuùng toâi xin goïi laø Trung Trieát.
Tröôùc tieân, chuùng ta caàn phaûi giaûi thích trung trong ñaïo trung dung, cuõng nhö lyù do taïi sao trung coù theå ñaïi bieåu Vieät Trieát. Trong saùch Trung Dung, ta ñoïc thaáy:
'Baát phieân chi vi trung,
Baát dòch chi vi dung.
Trung giaû thieân haï chi chính ñaïo,
Dung giaû thieân chi ñònh lí'.
Tuy caùc hoïc giaû cho ñaïo trung dung, hay ñaïo chaáp trung laø do Khoång Töû truyeàn laïi vaø ñöôïc ñoà ñeä ghi laïi, nhaát laø töø thôøi nhaø Toáng. Thöïc söï, nhö ñöùc Khoång töøng khieâm toán chæ nhaän caùi coâng lao ghi cheùp vaø san ñònh laïi nhöõng tö töôûng cuûa coå nhaân, tö töôûng trung dung ñaõ coù tröôùc thôøi Khoång Töû, ít nhaát vaøo nhöõng thôøi Haï hay Chaâu. Trong caùi ñaïo naøy, chuùng ta nhaän thaáy hai ñieåm: 'Baát phieân' vaø 'baát dòch', khoâng nghieâng veà beân naøo, cuõng khoâng leäch veà beân naøo caû. Noùi caùch khaùc, ñoù laø ñaïo coâng chính, nhaân chính vaø caûm chính. Noùi laø coâng chính, vì laø chính ñaïo cuûa ngöôøi quaân töû, cuûa vua toâi (quaân thaàn), cuûa quan daân, cuûa baèng höõu, phu theâ, sö sinh (thaày troø), v.v... Laøm theá naøo ñeå giöõ ñöôïc nhöõng moái töông quan treân, ñoù laø ñaïo coâng chính. Noùi laø nhaân chính, vì chæ coù chính nhaân, chính danh, chính vò, chính haønh, con ngöôøi môùi coù tö caùch, môùi ñaùng ñöôïc goïi laø ngöôøi. Noùi laø caûm chính, laø vì chæ coù nhöõng tình caûm chaân thaät, vaø chính ñaùng môùi coù theà caûm hoùa cuõng nhö thoâng thieân, thoâng nhaân va thoâng ñòa. Cuõng chính vì tính chaát quan troïng khoâng theå thieáu soùt cuûa trung vaø dung trong caùi ñaïo laøm ngöôøi, song cuõng chính vì nhaân, thaáy ñaáy laø moät ñaïo lyù khoù coù theå thöïc hieän, maø Khoång Töû ñoøi hoûi chuùng ta phaûi hoïc hoûi caùi ñaïo naøy (Trung Dung, chöông 1) vaø nhaát laø trong chöông 20: 'Hieáu hoïc caän hoà tri, löïc haønh caän hoà nhaân, tri só caän hoà duõng, tri tö tam giaû, taéc tri sôû dó tu thaân...'
Töû Tö, moät ñoà ñeä cuûa Khoång Töû giaûng veà ñaïo trung dung nhö sau: 'Trung hoa laø caùi tính tình töï nhieân cuûa trôøi ñaát, maø trung dung laø caùi ñöùc haïnh cuûa ngöôøi ta. Trung laø giöõa, khoâng leäch veà beân naøo, dung laø thöôøng, nghóa laø laáy ñaïo trung laøm ñaïo thöôøng'. (Traàn Troïng Kim dòch Nho Giaùo, sñd, tr.214). Töû Tö chæ noùi ra ñöôïc phaàn naøo taïi vì oâng coù leõ chöa yù thöùc ñöôïc ñaïo trung dung laø moät ñaïo phaùt xuaát töø doøng Baùch Vieät. Thöïc ra dung khoâng phaûi laø ñaïo thöôøng, vì neáu chæ laø ñieàu thöôøng nhaät nhö aên uoáng, thì ai maø chaû laøm ñöôïc, caàn chi phaûi hoïc hoûi. Trung Dung khoâng phaûi laø caùi ñaïo taàm thöôøng, maø laø moät ñaëc thuø chæ coù nhöõng ai töï baûn chaát hay töï maïch maùu coù saün doøng minh trieát môùi hieåu thaáu trieät caùi 'thöôøng'. Gioáng nhö caùi thöôøng maø Laõo Töû trang troïng laäp ñi laäp laïi 'phi thöôøng ñaïo', 'phi thöôøng danh' (Ñaïo Ñöùc Kinh, chöông 1), chuùng ta môùi hieåu caùi thöôøng trong nghóa cuûa trung vaø dung ñöôïc.
Nhö chuùng toâi töøng quaû quyeát, moät trong nhöõng baûn chaát cuûa Vieät Trieát töùc laø trung, moät baûn chaát tieàm aån trong moïi ngöôøi Vieät (dung, thöôøng). Laøm theá naøo chöùng minh ñöôïc baûn chaát cuûa Vieät Trieát laø trung, ñaây laø moät ñieåm maø chuùng ta caàn nhieàu coâng phu hoïc hoûi. Trong phaïm vi giôùi thieäu nhöõng khaùi nieäm, chuùng toâi chæ xin ñöôïc pheùp ñöa ra vaøi chöùng minh nho nhoû thaáy trong söû, kinh cuõng nhö bieåu töôïng ngheä thuaät cuûa Vieät daân.
Thöù nhaát, trong taát caû moïi daõ söû hay huyeàn söû, troïng ñieåm vaø keát caáu cuûa caâu truyeän ñeàu xaây döïng treân trung vaø dung. Truyeän baùnh daøy baùnh chöng, truyeän traàu cau, truyeän Laïc Long Quaân vaø AÂu Cô, truyeän traïng EÁch, v.v... Taát caû nhöõng caâu truyeän treân coù nhöõng ñaëc ñieåm sau:
(a) Theo caùi ñaïo trung. Thí duï, baùnh chöng hình vuoâng, baùnh daày hình troøn. Con ngöôøi giöõa troøn vaø vuoâng. Ñaïo meï con töùc ñaïo trung vì laø toång hôïp cuûa troøn vaø vuoâng (meï troøn con vuoâng). Töông töï, Laïc Long Quaân vaø AÂu Cô ñeû 100 tröùng, 50 theo meï, 50 theo cha, moät nöûa treân nuùi, moät nöûa döôùi bieån. Söï phaân chia raát coâng chính, theo löôïng soá cuõng nhö theo phaåm soá, theo tình cuõng nhö theo lyù. Khoâng nghieâng, khoâng leäch; laø nhö vaäy.
(b) Theo caùi ñaïo thöôøng: truyeän traïng EÁch noùi leân chaân caûm, cuõng nhö thöôøng tính cuûa con ngöôøi Vieät. Truyeän thaùnh Doùng, truyeän Phuø Ñoång Thieân Vöông, dieãn ñaït caùi thöôøng tính tieàm aån trong tính chaát sieâu vieät.
Thöù hai, hai chuû ñaïo trung vaø dung tieàm taøng trong vaên hoùa Vieät, töø ngheä thuaät ñieâu khaéc (troáng ñoàng), kieán truùc (theo heä soá 3) cho tôùi loái suy tö (cuõng theo heä soá 3). Loái keát caáu xaây treân heä soá 3 bieåu hieän Vieät Trieát theo ñaïo Trung, khoâng nhaát nguyeân, cuõng khoâng nhò nguyeân, cuõng khoâng ña nguyeân. Soá 3 laø con soá giöõa, ñöùng trung gian giöõa nhaát vaø nhò, ñôn vaø ña.
Thöù ba, tuy loái suy tö chaáp trung laø moät loái suy tö saâu saéc nhöng raát thoâng thöôøng. Khi maø caùc hoaøng töû leân nuùi xuoáng bieån ñeå kieám ra nhöõng sôn haøo haûi vò cuùng hieán Huøng Vöông, thì oâng hoaøng treû nghe theo minh trieát, töø nôi thoâng thöôøng (thoân xoùm) kieám ra chaát lieäu thöôøng duøng (gaïo neáp) laøm ra baùnh daày baùnh chöng. Nôi ñaây, Thöôøng ñaïo vöôït khoûi ñoäc ñaïo. Thöôøng ñaïo tuy thoâng thöôøng nhöng khoâng phaûi taàm thöôøng, chæ ngöôøi quaân töû môùi ñaït tôùi. Thöôøng maø khoâng phaûi thoâng thöôøng (vulgaire), ñoù môùi chính laø baûn chaát cuûa Vieät Trieát.
Baûn chaát thöù ba cuûa Vieät Trieát töùc tính chaát sieâu vieät, maø chuùng toâi taïm goïi laø Sieâu Trieát. Ñieåm ñaùng chuù yù laø chöõ Vieät töï noù ñaõ tieàm aån moät naêng löïc sieâu vieät. Vieät cuõng ñoàng nghóa vôùi vöôït vaø vöôn leân. Taïi sao chuùng toâi nhaán maïnh ñeán baûn chaát sieâu vieät cuûa Vieät Trieát. Khoâng phaûi vì chuùng toâi nhaém maét noùi böøa hay cuoàng tín ñeán ñoä goïi buït laø anh, gaùn ñaïi nhöõng caùi tinh hoa thöôïng haïng cho Vieät Trieát. Thöïc teá, nhö thaáy trong phaàn chöùng minh caùi baûn chaát trung vaø dung cuûa ngöôøi Vieät, baûn chaát sieâu vieät cuûa Vieät Trieát coù theå baøng baïc trong nhöõng ñaëc tính sau ñaây:
(a) Vieät Trieát laø moät trieát hoïc toång hôïp vaø bieän chöùng (sieâu vieät bieän chöùng, ñieåm maø chuùng toâi seõ baøn tôùi trong phaàn baøn veà phöông phaùp). Nhö töøng baøn veà söï kieän tam giaùo ñoàng nguyeân, cuõng nhö nhöõng toân giaùo ñaëc thuø cuûa ngöôøi Vieät nhö Cao Ñaøi vaø Hoøa Haûo. Chuùng ta thaáy trong caùc toân giaùo naøy, taát caû moïi giaùo thuyeát ñeàu ñöôïc toång hôïp thaønh moät loái tö duy cuõng nhö moät loái tin töôûng raát caù bieät. Theo thieån nghó cuûa ngöôøi vieát, thì chính loái tö duy sieâu vieät thaáy trong con ngöôøi Vieät giuùp chuùng ta coù theå toång hôïp nhöõng giaùo phaùi khaùc nhau vaøo trong moät lyù thuyeát maø khoâng vöôùng vaøo nhöõng maâu thuaån hay phaân khaùng. (Chuùng ta ñöøng queân laø khi giaùo phaùi Nestorians muoán toång hôïp tín lyù Kitoâ giaùo vôùi nhöõng nieàm tin ngöôøi ngoaïi (pagans), hoï bò phaït vaï tuyeät thoâng. Chuùng ta cuõng khoâng ñöôïc pheùp queân caâu truyeän cuûa nhöõng trieát gia tröôøng phaùi nhaát nguyeân gaït boû taát caû nhöõng söï kieän maø hoï cho laø maâu thuaãn, khoâng phuø hôïp vôùi tieàn ñeà cuûa hoï. Trong loái tö duy cuûa Vieät Trieát, ta khoâng thaáy nhöõng caâu truyeän töông töï).
Tuy toång hôïp, nhöng Vieät Trieát khoâng coù toång hôïp moät caùch böøa baõi hoãn ñoän. Trieát hoïc Vieät Nam toång hôïp moãi trieát hoïc khaùc nhau moät caùch bieän chöùng. Bieän chöùng coù nghóa laø toång hôïp nhöõng tinh hoa cuûa ñeà (Thesis) vaø phaûn ñeà (Anti-thesis) vaøo trong toång ñeà (synthesis). Loái toång hôïp naøy theo nguyeân taéc sieâu vieät coù nghóa laø toång ñeà sau toaøn veïn hôn toång ñeà tröôùc. Loái toång ñeà naøy cuõng theo keát caáu cuûa loái tö duy Vieät: Toång ñeà theo luaät cuûa chaáp trung vaø luaät cuûa hieäu naêng con ngöôøi toaøn veïn. Ñieàu ñoù coù nghóa laø trong toång ñeà, chuùng ta thaáy nhöõng ñaïo lyù (coù hieäu naêng) cuûa tieàn ñeà cuõng nhö cuûa phaûn ñeà, song ñöôïc thaêng hoùa vaøo moät ñaïo lyù saâu xa vaø toaøn veïn hôn. Söï tích 'con roàng chaùu tieân' laø moät toång hôïp giöõa hai nguyeân chaát vaø nguyeân lyù hoaøn toaøn ñoái laäp: trôøi vaø ñaát, nöôùc vaø löûa, ngöôøi vaø vaät, thöôïng vaø haï, v.v... Söï toång hôïp naøy ñöa ñeán moät quan nieäm môùi, toaøn veïn hôn quan nieäm ñoái laäp, ñoù laø quan nieäm trung. Chính caùi trung naøy môùi phaùt sinh ra hoøa khí vaø hoøa bình. Chính caùi trung naøy laø nguyeân lyù cuûa neàn chính trò dó hoøa vi quyù.
(b) Thöù ñeán, sieâu vieät cuõng coù nghóa laø vieãn vieät. Song khaùc vôùi bieän chöùng cuûa Hegel, moät bieän chöùng hoaøn toaøn bò leä thuoäc vaøo thôøi gian, vieãn vieät khoâng bò leä thuoäc vaøo thôøi gian. Ñieåm naøy coù nghóa laø, khoâng phaûi hieän ñaïi sieâu vieät quaù khöù hay töông lai sieâu vieät hieän ñaïi (nhö thaáy trong bieän chöùng cuûa Hegel). Vieãn vieät chæ noùi leân tính chaát khai phoùng (hay theo Anh ngöõ, openness), khai trieãn vaø khai nguyeân cuûa Vieät Trieát.
(c) Sau cuøng, sieâu vieät cuõng coù nghóa laø quy nguyeân, hay giöõ vöõng tính chaát ñoàng nhaát vaø nguyeân nhaát cuûa Vieät toäc. Caâu truyeän cuûa thaàn Kim Qui noùi leân nguyeân tính cuûa Vieät Trieát: Kim Qui khoâng chæ coù nghóa con ruøa vaøng nhö lôøi giaûi ñaùp thoâng thöôøng. Qui coøn coù nghóa nhö trôû laïi nguoàn; quy cuõng coù nghóa laø quy tuï vaø quy cuõng laø bieåu töôïng cuûa tröôøng thoï. Ñaùnh maát nguyeân chaát hay queân ñi quy tính, töùc laø dò hoùa hay vong thaân. Caâu truyeän cuûa Mî Nöông noùi leân giai ñoaïn vong thaân, maát nöôùc vaø dò hoùa cuûa Vieät toäc, trong khi caâu truyeän daân gian nhö truyeän 'thaø laøm quyû (tinh thaàn) nöôùc Nam coøn hôn laøm vöông ñaát Baéc' cuûa Traàn Thuû Ñoä noùi leân söï öôùc voïng baûo veä nguyeân tính cuûa Vieät toäc. Hieåu nhö vaäy, sieâu trieát trong Vieät Trieát chính laø baûn chaát cuûa ngöôøi Vieät. Moät söï kieän khaùc chöùng minh tính quy nguyeân cuõng nhö tröôûng thaønh ñoù laø caùi chí baát khuaát vaø töï thöùc cao ñoä cuûa Vieät daân veà baûn theå cuûa mình. Lòch söû nhaân loaïi vaø cuûa caùc saéc toäc ghi nhaän moät söï kieän voâ tieàn khoaùng haäu, coù moät daân toäc naøo, moät nöôùc naøo maø sau caû ngaøn naêm bò ngoaïi bang ñoâ hoä, nöôùc naøy, daân toäc naøy vaãn khoâng maát goác, vaãn gìn giöõ ñöôïc ngoân ngöõ, loái tö duy, ngheä thuaät cuõng nhö loái haønh chaùnh caù bieät cuûa mình nhö Vieät Nam? (Kieán truùc Chuøa Moät Coät, theo thieån yù cuûa toâi, cuõng bò aûnh höôûng cuûa loái tö duy 'quy nguyeân' naøy).
Toùm laïi, theo caùch dieãn ñaït cuûa Heidegger, ngöôøi töøng ñònh nghóa höõu theå nhö laø ñieåm saâu nhaát, ñieåm daøi nhaát, ñieåm cao nhaát, ñieåm roäng nhaát, ñieåm gaàn nhaát, v.v... (M. Heidegger, Was Ist Metaphysik?, 1963, 1949, tb laàn 5, phaàn daãn nhaäp), chuùng toâi cuõng coù theå noùi: sieâu vieät tính bieåu loä thaâm ñieåm, quaûng ñieåm, vieãn ñieåm, caän ñieåm, töông ñieåm vaø cao ñieåm cuûa Vieät tính. Sieâu vieät tính tieàm aån trong chính baûn theå cuûa Vieät Trieát. Noùi caùch khaùc, neáu thieáu sieâu vieät tính hay ñaùnh maát sieâu vieät tính, Vieät Trieát ôû trong moät traïng thaùi vong thaân hay dò hoùa. Caâu truyeän Mî Nöông ñem cung thaàn (sieâu vieät tính) taëng Troïng Thuûy gaây leân söï vong quoác, laø moät caâu truyeän noùi leân tính chaát taát yeáu cuûa baûn theå sieâu vieät cuûa Vieät Trieát.
Sau khi taïm phaân tích baûn theå cuûa Vieät Trieát theo 3 baûn tính: nhaân, trung vaø sieâu, trong phaàn naøy chuùng toâi chæ xin phieám luaän ñaëc tính cuûa Vieät Trieát moät caùch raát sô löôïc. Lyù do laø nhöõng ñaëc tính cuûa Vieät Trieát chæ laø nhöõng tính chaát ruùt ra töø baûn theå cuûa Vieät Trieát maø thoâi. Thí duï tính chaát hoaøn toaøn voâ nhieãm, voâ ngoä, voâ toäi v.v... ruùt ra töø quan nieäm bôûi chính baûn theå toaøn thieän, toaøn naêng, toaøn myõ cuûa Thöôïng Ñeá.
Theo maïch vaên treân, chuùng ta coù theå noùi, ñaëc tính cuûa Vieät Trieát chæ laø nhöõng tính chaát quan troïng ruùt ra töø baûn theå cuûa Vieät Trieát. Noùi caùch khaùc, ñaëc tính chính laø quy tính (belongingness) hay thuoäc tính (attributes) cuûa Vieät trieát.
Ruùt ra töø baûn chaát trung, hoøa vaø dung, chuùng ta coù theå xaùc quyeát laø loái tö duy cuûa Vieät Trieát laø loái tö duy töông quan. Loái tö duy töông quan coù nhöõng ñaëc ñieåm sau:
(a) Chuû theå khi suy tö, song suy tö naøy khoâng phaùt xuaát töø chuû theå (nhö thaáy trong trieát hoïc duy lyù vaø duy taâm cuûa Descartes, Kant), hay töï khaùch theå (ñoái töôïng) (nhö thaáy trong tröôøng phaùi thöïc nghieäm hay duy nghieäm), song töø ñieåm giöõa chuû vaø khaùch. Ñieåm töông quan naøy töùc trung dung vi ñaïo, töùc trung ñieåm.
(b) Chuû theå nhaän ñònh, haønh ñoäng vaø tö duy ñoái töôïng khoâng nhö moät ñoái töôïng ngoaïi taïi, nhöng nhö moät chuû theå noäi taïi. Noùi caùch khaùc, con ngöôøi coi ngöôøi khaùc ñoàng vò, ñoàng theå, ñoàng tính vaø ñoàng tình vôùi chính mình, chöù khoâng haï giaù ngöôøi khaùc thaønh moät ñoái töôïng, moät coâng cuï hay moät ngoaïi theå (nhö thaáy trong söï phaân tích veà hieän thöïc cuûa tha nhaân (l'autrui) trong trieát hoïc cuûa Sartre).
(c) Söï phaùt trieån yù thöùc, söï tieán boä trong xaõ hoäi, vaø söï thoûa maõn caûm tình con ngöôøi cuõng phaùt xuaát töø söï töông giao giöõa caùc chuû theå. Taát caû yù thöùc veà phaùt trieån, thoaùi boä, tröôûng thaønh, v.v... cuûa chuû theå, treân thöïc teá laø söï yù thöùc veà töông quan, thí duï giöõa nam vaø nöõ, giöõa thaày vaø troø, giöõa con ngöôøi vaø Thöôïng Ñeá, v.v... Töông töï, nhöõng tình caûm nhö aùi, haän, noä, ai, hyû, v.v... taát caû ñeàu do töông quan con ngöôøi maø ra. Khi maø töông quan giaùn ñoaïn, khi maø töông quan khoâng thoâng, khoâng hieåu, khi maø töông quan hoaøn toaøn bò trung ñoaïn, luùc ñoù caùc vaán naïn con ngöôøi môùi phaùt hieän: gian, gheùt, haän, baùo thuø, ghen töông, voâ ñaïo, voâ luaân; noùi toùm laïi, ñoù laø caên nguyeân phaùt sinh baát nhaân. Nhöõng toäi loãi, thieáu soùt hay yeáu ñuoái chæ bieåu töôïng nhöõng haäu quaû taát nhieân cuûa baát töông giao, vaø ngoä töông giao.
(d) Tieáp theo, taát caû nhöõng neàn ñaïo ñöùc, luaân lyù, quy luaät v.v... ñöôïc laäp ra vôùi muïc ñích ñeå baûo veä vaø phaùt trieån söï töông giao cuûa con ngöôøi. Ñaïo quaân thaàn, ñaïo phuï töû, ñaïo phu theâ, ñaïo baèng höõu, ñaïo huynh ñeä, ñaïo sö thuø, v.v... maø chuùng ta thaáy trong Khoång Giaùo cuõng nhö Vieät Nho (Trung Dung, chöông 2-3), treân thöïc chaát, chæ ñöôïc thieát laäp, gìn giöõ vaø toân troïng bôûi vì chuùng coù hai coâng naêng: baûo veä vaø phaùt trieån moïi töông giao giöõa vua toâi, thaày troø, cha con, vôï choàng, baïn beø v.v...
(e) Theá neân, loái suy tö vaø quy luaät suy tö (töùc luaän lyù) laø loái suy tö töông quan, töông giao vaø töông thoâng. Theá neân, luaän lyù cuûa Vieät Trieát cuõng laø luaän lyù töông quan, töông giao vaø töông thoâng. (Ñieåm maø chuùng toâi ñaõ baøn raát kyõ löôõng trong luaän taäp, Die Relationskategorie in der Sozialwissenschaft, 1996 sñd. Loái giaûi thích taïi sao ngöôøi Vieät choïn Giao Chæ laøm quoác hieäu. Chöõ Giao noùi leân baûn chaát töông quan, töông hoã cuûa ngöôøi Vieät).
Ngoaøi loái tö duy töông quan, Vieät Trieát cuõng tö duy theo phöông caùch bieän chöùng vaø sieâu vieät. Nhö ñaõ giaûi thích ñoäng tính sieâu vieät vaø ñoäng löïc bieän chöùng trong ñoaïn baøn veà Sieâu Trieát, ñoaïn naøy coù tính caùch boå tuùc. Theá neân, chuùng toâi xin boå tuùc theâm vaøi ñieåm sau:
(a) Ñoäng löïc bieän chöùng vaø ñoäng tính sieâu vieät töï tieàm aån trong tieàm thöùc cuõng nhö phaùt hieän trong haønh ñoäng. Ñöôïc höôùng daãn bôûi yù thöùc veà trung, hoøa (toång hôïp), haønh ñoäng töï bieåu hieän trong keát caáu vaø toå chöùc haønh chaùnh cuûa xaõ hoäi. Söï töï bieåu hieän noùi leân ñoäng löïc bieän chöùng. Song yù thöùc veà muïc ñích cuûa toång hôïp, hoøa hôïp, cuõng nhö yù thöùc veà haønh ñoäng tính sieâu vieät. Trung vaø hoøa chöa giaûi quyeát ñöôïc vaán naïn moät caùch toaøn veïn. Chæ coù sieâu vieät môùi coù theå giaûi quyeát ñöôïc vaán naïn moät caùch toaøn veïn hôn. Töông töï, chæ coù thaêng hoùa, vaán naïn môùi coù theå ñöôïc giaûi ñaùp moät caùch töôøng taän.
(b) Chính vì theá, chuùng toâi taïm goïi loái suy tö naøy laø loái suy tö vieãn vieät. Vieãn vieät coøn nghóa laø vöôït xa, vöôït saâu vaø vöôït roäng: xa cho tôùi taän chaân trôøi, saâu cho tôùi möïc thaàn möïc thaùnh, vaø roäng cho tôùi trình ñoä phoå bieán (thí duï nhö quan nieäm töù haûi giai huynh ñeä, theá giôùi ñaïi ñoàng, v.v... Hai quan nieäm naøy ñöôïc Toân Daät Tieân, cha ñeû cuûa nöôùc Taøu hieän ñaïi toân leân nhö muïc ñích cuûa chính trò. Thöïc ra, hai quan nieäm naøy töï doøng Baùch Vieät. Theo nhieàu söû gia, baùc syõ hoï Toân thuoäc saéc toäc Khaùch Gia, töùc moät toäc trong Baùch Vieät, raûi raùc töø vuøng Trieát Giang cho tôùi Vaân Nam. ÔÛ Vieät Nam, ngöôøi Taøu Khaùch Gia chieám phaàn ñoâng).
(c) Sieâu vieät bieän chöùng cuõng toång hôïp, vaø coù theå hoøa giaûi hai theá giôùi noäi taïi vaø ngoaïi taïi. Nhôø baûn chaát sieâu vieät maø con ngöôøi coù theå trôû thaønh thaùnh vaø thaàn. Cuõng nhôø sieâu vieät maø thaùnh thaàn nhaäp theá laøm ngöôøi, maø con ngöôøi coù theå 'noäi thaùnh ngoaïi vöông' (Vöông Döông Minh), 'trí tri caùch vaät' (Luaän Ngöõ), töùc con ngöôøi coù theå thoâng thieân ñaït ñòa, hoaøn thaønh ñöôïc ñònh meänh cuûa mình.
Loái tö duy thöù ba maø chuùng ta thaáy hieån nhieân trong Vieät Trieát, ñoù laø loái suy tö coù tính chaát ñoäng chöù khoâng tænh (a) Caùi ñoäng thaùi cuûa Vieät Trieát ñöôïc phaùt hieän töø ñoäng naêng cuûa chuû theå cuõng nhö töông naêng cuûa chuû theå vôùi chuû theå khaùc. Ñoäng thaùi naøy ñöôïc bieåu hieän trong nhöõng hình thaùi bieán ñoäng cuûa töông quan. Caâu noùi bình daân ngöôïc ñôøi 'sinh con roài môùi sinh cha, sinh chaùu roài môùi sinh oâng', noùi leân tính chaát ñoäng cuûa söï töông quan giöõa cha vaø con, oâng vaø chaùu. Baát cöù ngöôøi naøo cuõng coù theå trôû thaønh ngöôøi cha. Ngöôïc laïi, trôû thaønh ngöôøi cha tröôùc, ngöôøi cha phaûi töøng laø ngöôøi con. Do ñoù, khoâng coù cha chaéc chaén seõ khoâng coù con, vaø ngöôøi laïi, khoâng coù con thì cuõng khoâng coù cha. Söï töông ñoäng phaùt xuaát töø söï töông quan quyeát ñònh yù thöùc, ñòa vò, vò caùch, v.v... cuûa con ngöôøi.
(b) Ñoäng tính ñöôïc nhaän ra khoâng phaûi chæ vì kinh nghieäm töø söï bieán hoùa cuûa vuõ truï, trôøi ñaát, khí haäu. Ñoäng tính tieàm aån trong chính baûn theå cuûa con ngöôøi. Theá neân söï kieän con ngöôøi bieán ñoåi thieân nhieân, bieán thaønh ruoäng ñaát, bieán nöôùc vaø non thaønh queâ vaø höông, chöùng minh caùi ñoäng tính naøy. Caøng roõ reät hôn, ñoäng tính hieån hieän trong söï kieän con ngöôøi bieán ñoåi con ngöôøi, töø con ngöôøi ñoäng vaät cho tôùi con ngöôøi nhaân caùch, töø con ngöôøi voâ thöùc cho tôùi con ngöôøi töï thöùc, töø phaøm phu tuïc töû bieán thaønh quaân töû, töø daõ nhaân bieán thaønh thaùnh nhaân...
(c) Cuõng vì baûn theå cuûa Vieät daân laø ñoäng theå, baûn chaát cuûa Vieät Trieát laø ñoäng tính, neân taát caû nhöõng hình thaùi, keát caáu, cô naêng cuõng nhö loái bieåu taû cuûa daân Vieät cuõng luoân luoân bieán ñoåi. Theá neân, trong Vieät Trieát khoâng coù ñieåm tuyeät ñoái, cuõng khoâng coù ñieåm coá ñònh. Caùi truï ñieåm maø chuùng toâi baøn tôùi trong phaàn baøn veà baûn theå vaø baûn chaát Vieät Trieát, chæ coù nghóa laø caên baûn, thieát yeáu vaø phoå bieán. Truï ñieåm khoâng coù nghóa coá ñònh, hay baát bieán, hay tuyeät ñoái. Chính vì vaäy maø luaät phaùp cuûa ngöôøi Vieät uyeån chuyeån theo tình ngöôøi chöù khoâng theo hình thöùc. Roõ reät nhaát ta thaáy caùi ñoäng tính naøy trong Kinh Thi (moät boä kinh maø Kim Ñònh cho laø thuaàn tuùy Vieät), trong ñoù ñoäng tính ñöôïc bieåu hieän moät caùch kheùo leùo, tinh vi vaø hôïp lyù; trong ñoù tình caûm con ngöôøi khoâng bò hình thöùc boùp ngheït song phaùt trieån nhö moät boâng hoa; trong ñoù töông giao con ngöôøi khoâng bò boùp ngheït, song ñaày töï do vaø töï chuû.
Ñaëc tính thöù tö cuûa Vieät Trieát laø loái suy tö coù tính chaát toaøn theå. Ñaëc tính naøy ruùt ra töø loái suy tö töông quan, phaûn ñoái nhaát nguyeân hay nhò nguyeân. Ñaëc tính naøy caøng roõ reät hôn trong loái suy tö thaáy trong Kinh Dòch: 'Thaùi xuaát sinh löôõng cöïc, löôõng cöïc sinh töù töôïng, töù töôïng sinh baùt quaùi, baùt quaùi sinh vaïn vaät' vaø trong Ñaïo Ñöùc Kinh: 'Ñaïo thò vaïn vaät chi maãu'. Ñeå ñoäc giaû hieåu toaøn theå tính cuûa Vieät Trieát, chuùng toâi caàn phaûi giaûi thích ñaëc tính maø chuùng toâi goïi laø toaøn theå tính (totality) nhö sau:
(a) Toaøn theå khoâng coù nghóa laø söï kieän hay söï vaät 'hoaøn toaøn', khoâng caàn theâm cuõng khoâng caàn bôùt. Neáu hieåu toaøn theå theo nghóa naøy, chuùng ta khoâng theå hieåu ñöôïc sieâu vieät tính cuûa Vieät Trieát.
(b) Toaøn theå cuõng khoâng coù nghóa 'taát caû' (ominia, all, tous, alles) nhö thaáy trong ngoân ngöõ thoâng thöôøng. Chuùng toâi hieåu toaøn theå tính theo nhöõng khía caïnh nhö sau:
(c) Ñaây laø moät loái suy tö khoâng theo nhaát nguyeân, nhò nguyeân hay ña nguyeân. Loái suy tö nhaát nguyeân quy tuï taát caû vaïn vaät vaøo moät nguyeân lyù, vaø cho ñoù laø toaøn theå. Nhò nguyeân nhaän ñònh baát cöù söï vaät naøo cuõng coù hai phaàn, ñöôïc keát hôïp bôûi moät quan nieäm toaøn theå (thí duï quan nieäm con ngöôøi bao goàm hai baûn chaát: linh thieâng (linh hoàn) vaø cuï theå (thaân xaùc). Ña nguyeân nhaän raèng söï vaät mang tính chaát ña tính vaø ña dieän, khoâng nhaän ra tính chaát toaøn dieän, khoâng coù moät caên nguyeân duy nhaát hay duy nhò. Tuy nhieân ña nguyeân khoâng nhaän ra tính chaát toaøn dieän, hay moät ñoäng löïc coù toaøn theå tính, coù theå noái keát ña dieän, ña thöùc, ña caûm, ña thaùi v.v... Chính vì vaäy maø thuyeát ña nguyeân coù tính hoãn taïp.
(d) Chuùng toâi hieåu toaøn theå tính nhö moät baûn tính khaùi hieän (open), khoâng gaït boû cuõng khoâng oâm ñoàm (xin xem Traàn Vaên Ñoaøn, Reflection on the Concept of Totality in Dialectic, Monograph, Fujen University Press, 1983, cuõng nhö 'Synthesis and He' - Toång hôïp vaø Hoøa in Asian Culture Quarterly, 1985, Jan. pp.1-20).
Ñaëc tính thöù naêm cuûa Vieät Trieát laø loái suy tö thöïc tieãn vaø cuï theå. Thöïc tieãn, töùc moät söï thöïc coù theå phaûn aûnh thöïc taïi, coù theå ñöa ra nhöõng vaán naïn thöïc teá ñöông phaùt sinh, ñaõ phaùt sinh vaø seõ phaùt sinh cuûa con ngöôøi. Thöïc tieãn cuõng coù nghóa thöïc duïng. Ngöôøi Vieät khoâng suy tö theo loái toaùn hoïc hay luaän lyù, töùc laø moät loái suy tö tröøu töôïng, song suy tö theo nhöõng töông quan: 'Nhaäp gia tuøy tuïc, nhaäp giang tuøy khuùc' vaø theo nhöõng meänh ñeà hieän sinh. Laøm theá naøo ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán naïn nhaân sinh; laøm theá naøo ñeå giaûi quyeát moät caùch xaùc ñaùng; vaø laøm theá naøo ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích cuûa con ngöôøi. Ngoaøi ra, suy tö moät caùch thöïc tieãn cuõng coù nghóa suy tö chaân thaät: 'coù sao noùi vaäy', 'coù gì aên naáy' vaø 'coù sao maëc ñoù'. Loái suy tö chaân thaät naøy goàm nhieàu ñaëc tính: (a) khoâng troán traùnh söï thaät ñöông xuaát hieän (b) chaáp nhaän söï thaät.
Ñieåm quan troïng maø chuùng toâi muoán nhaán maïnh laø ngöôøi Vieät hieåu chaân thaät khoâng theo nghóa chaân lyù (truth, veritas, veùritas, veùriteù, Wahrheit), song theo nghóa chaân thöïc (reality, realitas, realiteù, Wirklichkeit). Chaân lyù töùc moät söï chaân tuyeät ñoái, nhö töøng thaáy trong meänh ñeà toaùn hoïc 1=1. Ñaây laø moät meänh ñeà maø khoâng ai coù theå phuû ñònh, duø raèng ngöôøi ñoù khoâng thích toaùn hoïc. Ngöôøi Vieät khoâng phaûi khoâng chaáp nhaän chaân lyù, song hoï hoûi, nieàm chaân lyù naøy coù ích lôïi gì cho nhaân sinh hay cho ñònh meänh cuûa chuùng ta? (Ñieåm naøy maõi cho tôùi Hegel, ngöôøi Taây Phöông môùi baét ñaàu nhìn ra tính chaát hình thöùc cuûa chaân lyù. Hegel töøng pheâ bình Kant cho raèng Kant sai laàm khi xaây döïng neàn giaùo duïc treân quan nieäm chaân lyù, bôûi vì moät neàn ñaïo ñöùc nhö vaäy quaù tröøu töôïng vaø do ñoù thieáu thöïc tieãn). Tröôùc Hegel, toå tieân chuùng ta ñaõ nhaän ra söï thieáu soùt cuûa loái suy tö tröøu töôïng.
Theá neân, ñoái vôùi Vieät Trieát, chaân thöïc môùi laø ñieàu ñaùng ñöôïc löu taâm. Chaân thöïc coù nhöõng ñaëc tính sau:
(a) Chaân thöïc ñöôïc xeùt nghieäm qua söï hình thaønh (hay thöïc hieän) cuûa quan nieäm. Baát cöù moät quan nieäm naøo, duø thaät sao ñi nöõa, neáu khoâng ñöôïc thöïc hieän (realization), cuõng khoâng theå ñöôïc coi nhö laø thöïc tieãn.
(b) Chaân tính khoâng coù tính chaát vónh cöûu, baát bieán, baát ñoäng. Tuy theo töông quan, töông giao, töông caûm vaø töông thoâng, chaân tính phaùt hieän cuõng nhö bieåu hieän trong nhöõng sinh hoaït, toå chöùc cuõng nhö loái tö duy cuûa con ngöôøi.
Moät ñaëc tính nöõa cuõng thöôøng thaáy trong loái tö duy cuûa Vieät Trieát ñoù laø loái suy tö bieåu töôïng (symbolic). Noùi laø bieåu töôïng khoâng hoaøn toaøn ñuùng song cuõng khoâng hoaøn toaøn sai. Lyù do laø, khaùc vôùi bieåu töôïng soá hoïc, nhaát laø nhöõng bieåu töôïng trong toaùn hoïc vaø luaän lyù, bieåu töôïng cuûa Vieät Trieát ñöôïc ghi laïi qua nhöõng sinh vaät, ñoà vaät, haønh ñoäng. Thí duï nhöõng bieåu töôïng trong nhöõng caâu truyeän daân gian hay trong daõ söû. Nhöõng bieåu töôïng naøy coù nhöõng ñaëc tính sau: (a) thöïc tieãn, (b) tröïc tieáp lieân quan ñeán ñôøi soáng nhaân sinh hay vaän meänh daân toäc, vaø (c) deã hieåu.
Ngoaøi loái suy tö coù tính chaát bieåu töôïng, Ngöôøi Vieät raát thích suy tö theo loái so saùnh (tæ giaùo), suy dieãn (analytic, deductive) cuõng nhö duøng duï ngoân (parabol) ñeå dieãn ñaït bình daân nhö 'chaùy nhaø ra maët chuoät', 'gaùi moät con troâng moøn con maét', 'gaäy oâng ñaäp löng oâng', 'ñeïp nhö tieân'. Ngay trong vaên chöông baùc hoïc, chuùng ta cuõng thaáy nhöõng lôøi dieãn ñaït töông töï; 'Vaên nhö Sieâu Quaùt voâ tieàn Haùn' hoaëc nhöõng caâu thô baát huû cuûa Nguyeãn Du:
Vaàng traêng ai xeû laøm
ñoâi
Nöûa in goái chieác, nöûa soi daëm
ñöôøng
Trong nhöõng loái dieãn ñaït treân chuùng ta thaáy ngöôøi Vieät aùp duïng loái so saùnh, nguï ngoân cuõng nhö suy dieãn ñeå ñaït taâm tình (Thuùy Kieàu), taøi naêng (Nguyeãn Vaên Sieâu, Cao Baù Quaùt) hoaëc suy dieãn söï kieän (chaùy nhaø ra maët chuoät).
(Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn, Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan)
Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn, taùc giaû baûn tham luaän naøy ñaäu tieán só Trieát hoïc naêm 1975 ôû AÙo quoác. Naêm 1978, oâng qua hoïc Haùn ngöõ vaø Trieát Ñoâng taïi Ñaøi Loan Trung Hoa Quoác Gia. Naêm 1979, ñöôïc boå nhieäm Phuï Giaùo (Associate Professor) taïi Ñaïi Hoïc Phuï Nhaân Ñaøi Loan. Naêm 1985, giöõ chöùc Giaùo thuï (Professor) taïi Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan. Naêm 1988, Chính Giaùo (Full Professor) moân Trieát Hoïc Xaõ Hoäi vaø Chính trò. Töø naêm 1990, Chính Giaùo, giöõ gheá Lòch Söû Trieát Hoïc Taây Phöông, ñoàng thôøi laø Ñaïo Sö (Tutor) cho ban Tieán Syõ. Ñöôïc môøi daïy taïi caùc Ñaïi Hoïc Vienne, Frankfurt, Oxford, Louvain-la-Neuve, Baéc Kinh, Nagasaki, Tokyo... OÂng coøn kieâm nhieäm chuû buùt taïp chí nghieân cöùu The Asian Journal of Philosophy vaø chuû bieân Boä Trieát Hoïc Ñaïi Thö cuûa Trung Hoa. Ñaõ xuaát baûn nhieàu saùch baèng Anh ngöõ vaø Haùn ngöõ. Hoaøn taát gaàn 60 luaän vaên nghieân cöùu (research papers) vieát baèng Anh, Vieät, Ñöùc, Haùn ngöõ ñaêng treân nhieàu taïp chí nghieân cöùu taïi nhieàu nöôùc.
Back
to Vietnamese Missionaries in Taiwan Home Page