Trieát Lyù Vieät Trong Vaên Hoùa AÅm Thöïc
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
2. Ñaïo Soáng vaø Ñaïo AÊn
2.1. AÊn Uoáng Nhö Laø Moät Ñaïo Soáng
Nhö ai cuõng bieát, caâu noùi "coù thöïc môùi vöïc ñöôïc ñaïo" khoâng chæ laø moät caâu noùi vui ñuøa; y heät nhö caâu thô "OÂng ngheø oâng khoùa cuõng naèm co" khoâng chæ mang tích chaát traøo phuùng, töï ngaïo mình cuûa giôùi nho maït. Chuùng phaûn aùnh loái suy tö raát ö thöïc tieãn cuûa daân Vieät: "Dó thöïc vi tieân." Khoâng nhöõng vaäy, aên uoáng ñaõ bieán thaønh caùi ñaïo soáng, ñaïo cö xöû, hay noùi roõ hôn, ñaïo laøm ngöôøi Vieät. Ngöôøi Vieät laáy "mieáng traàu laøm ñaàu caâu truyeän." Hoï nhaän ra trong aên uoáng tính chaát linh thieâng (sacred): "Trôøi ñaùnh coøn traùnh mieáng aên." Hoï coi vieäc môøi aên, môøi uoáng, taëng quøa caùp (thöïc phaåm) nhö laø thöôùc ño loøng ngöôøi: "coù ñi coù laïi môùi toaïi loøng nhau." Dó nhieân, ñoù cuõng laø moät leõ taát yeáu trong cuoäc giao tieáp: "hoøn ñaát neùm ñi hoøn chì neùm laïi." Vaø hoï dieãn taû caùi ñaïo laøm ngöôøi, loøng toân kính toå tieân qua "ñaïo aên": "AÊn quûa nhôù keû troàng caây," hay qua "ñaïo uoáng": "uoáng nöôùc nhôù nguoàn." Theá neân, hoï chaùn gheùt nhöõng keû "aên chaùo ñaù baùt," "qua caàu ruùt vaùn," hay "vaét chanh boû voû." Hoï cheâ bai boïn "aên quît," "aên baån," "aên bôùt, aên xeùn." Hoï khoâng thích nhöõng keû "aên baäy, aên baï," hay "aên treân ngoài choác." Hoï khinh bæ "boïn" "aên khoâng ngoài roài," "moàm leâ maùch leûo," "aên chöïc, aên rình." Noùi caùch chung, chæ coù boïn tieåu nhaân khoâng xöùng ñaùng caùi danh hieäu trai Vieät gaùi Nam, môùi coù caùi loái "aên baäy uoáng baï," "aên ôû voâ pheùp voâ taéc," "aên gian noùi doái," "aên baùm," "aên nôï" nhö vaäy. Vaäy neân, ta coù theå noùi, nhöõng caâu noùi töông töï phaûn aùnh ñöôïc baûn chaát cuûa ngöôøi Vieät. Vaø qua chính nhöõng caâu noùi nhö vaäy, ta coù theå thaáy ñöôïc caùch soáng, taàm quan troïng cuõng nhö ñaïo lyù soáng cuûa hoï. Moät ñaïo lyù maø theo ngöôøi Vieät, ngay caû oâng Trôøi cuõng coâng nhaän vaø tuaân thuû: "Trôøi ñaùnh coøn traùnh böõa aên".
Trong giôùi nho gia, Nguyeãn Khuyeán khoâng phaûi laø thi só duy nhaát bò aên uoáng "aùm nhaäp." Giôùi vaên, thi só nhö Taûn Ñaø, Traàn Teá Xöông, roài Vuõ Troïng Phuïng, Thaïch Lam, vaø gaàn ñaây hôn, Nguyeãn Tuaân, Vuõ Baèng... ñeàu bò aên uoáng "aùm aûnh" caû. Theá nhöng, ai daùm caùo toäi hoï laø boïn phaøm phu tuïc töû. Thaät ra, hoï chaúng phaøm chaúng tuïc. Ñuùng hôn, hoï can ñaûm vieát ra nhöõng yù nghó trung thöïc cuûa ngöôøi Vieät: "coù thöïc môùi vöïc ñöôïc ñaïo" vaø "dó thöïc vi tieân".
2.2. AÊn Uoáng vaø Pheùp Taéc Xaõ Hoäi
Con ngöôøi Vieät, caùch chung, ñeàu suy tö chung quanh loái aên uoáng. Xaùc ñònh neàn vaên hoùa cao thaáp, hoï nhìn caùch theá aên uoáng. "AÊn loâng ôû loã" chæ neàn vaên hoùa thoâ sô, trong khi "aên sang," "aên chôi"... chæ moät neàn vaên hoùa höôûng thuï. Ñeå ñònh ñòa vò, ngöôøi ta ñaët maâm, ñaët ñuõa, ñaët baùt, xem moùn aên, ño thöùc uoáng: "maâm phaûi cao, ñóa phaûi ñaày." Vinh döï, vinh quang, vinh hieån cuõng gaén lieàn vôùi nôi aên choã uoáng "moät mieáng giöõa laøng baèng xaøng xoù beáp," vaø moùn aên "sôn haøo haûi vò" cuõng nhö caùch theá aên "yeán tieäc linh ñình." Ñeå noùi leân taàm quan troïng xaõ hoäi, hoï chæ ñònh moùn aên, thöùc uoáng: thuû lôïn cho ngöôøi quyeàn cao chöùc voïng, cho baäc tieân chæ; trong khi ñuoâi, chaân, hay nhöõng phaàn khoâng ngon cho giôùi leâ daân. Sôn haøo haûi vò, yeán xaøo laø nhöõng moùn chæ coù nhöõng baäc quan to chöùc lôùn môùi ñöôïc vua thöôûng, trong khi thöù daân thì "vui" vôùi huõ töông baàm, noài gaïo haåm, nieâu caù roâ kho, ñóa rau muoáng luoäc. Maø ñuùng nhö vaäy, maâm cao laø bieåu hieäu cuûa quyeàn cao chöùc troïng. Chieáu hoa giöõa ñình noùi leân ñòa vò baäc tröôûng thöôïng. Baùt hoa, ñuõa ngaø, coác pha leâ, maâm son theáp vaøng töï chuùng ñaõ laøm nôû maøy nôû maët ngöôøi xöû duïng. Veà ñoà uoáng cuõng theá. Röôïu ngon chæ daønh cho nhöõng ngöôøi quùy troïng, cho baïn hieàn, vaân vaân. Nhöõng cheùn röôïu caàu kyø goác töï Taàu, töï Taây ñaõ töøng laø baùu vaät maø ngöôøi daân ñen chæ mong ñöôïc ngaém, chöù ñöøng noùi ñeán ñöôïc sôø vaøo. Ñoái vôùi boïn daân "ngu cu ñen" thì moät baùt röôïu nhaït, moät coác röôïu "quoác luûi" beân veä ñöôøng hay trong xoù beáp cuõng ñaõ goïi laø quùy. Nhöng ñoái vôùi hoï, chöa chaéc ly röôïu saâm banh coù yù nghóa hôn laø baùt röôïu ñeá, vì khoâng coù Baù Nha thì laøm sao Töû Kyø coù theå nhaâm nhi nhaém röôïu moät mình ñöôïc: röôïu ngon phaûi coù baïn hieàn môùi thaät laø ngon.
Ñeå ñöôïc chaáp nhaän, coâng nhaän, ta caàn phaûi khao, phaûi ñaõi, phaûi voïng. Ñình ñaùm, tieäc tuøng thöïc ra laø nhöõng böõa khao, böõa voïng, böõa ñaõi, böõa hoan (ngheânh), böõa toáng (bieät), böõa töø (khoûi tai naïn), böõa saàu (khoå), vaân vaân. Danh chính ngoân thuaän luoân ñi ñoâi vôùi khao vôùi ñaõi: khao laøng, khao xoùm, ñaõi quan, ñaõi hoï haøng, ñaõi baïn beø, vaø ñaõi caû nhöõng ngöôøi giuùp vieäc. Cöôùi hoûi phaûi khao phaûi ñaõi laø leõ taát nhieân. Nhöng, ñaäu ñaït, laøm aên phaùt ñaït, thaäm chí mua nhaø taäu ñaát, sinh con ñeû caùi, nhaát nhaát ta cuõng phaûi khao ñaõi haøng xoùm laùng dieàng. Khao ñaõi ñaõ thaønh moät caùi luaät baát thaønh vaên maø "pheùp vua cuõng phaûi thua leä laøng." Nhöng khao ñaõi khoâng chæ laø moät tuïc leä thoâng thöôøng. Vaø nôi khao ñaõi khoâng ñöôïc tuøy tieän. Khao ñaõi phaûn aùnh caùi thuù vui, caùi loái dieãn taû taâm tình, caùi loái giao tieáp, caùi ñaïo soáng, caùi ñòa vò cuûa ngöôøi ñaõi, ngöôøi ñöôïc ñaõi, cuõng nhö taàm quan troïng cuûa böõa aên. Khao voïng chæ daønh cho nhöõng vò cao tuoåi, hoaëc coù ñòa vò. Tieäc chæ taàm quan troïng; maø tieäc tuøng khoâng chæ quan troïng maø coøn long troïng. Tieäc ôû ñình mang moät taàm quan troïng ñaëc bieät, trong khi tieäc ôû caên giöõa nhaø dó nhieân laø quùy troïng hôn böõa côm trong nhaø beáp. Noùi cho cuøng, aên uoáng luoân coù lyù do phaûn aùnh taàm quan troïng xaõ hoäi cuûa ngöôøi môøi cuõng nhö ngöôøi döï. Hoan ngheânh, ta aên. Tieãn ñöa, ta uoáng. Vui thì "nhaäu nhoeït." Buoàn thì "nhaâm nhi". Gaëp tri kyû, ta "cheùn taïc cheùn thuø." Thaát baïi, ta cuøng nhau "röôïu vôi saàu khoå." Leõ dó nhieân, ta cuõng thaáy nhöõng böõa tieäc töông töï, vôùi nhöõng lyù do töông töï trong caùc neàn vaên hoùa khaùc. Nhöng coù leõ hôn hoï, ngöôøi Vieät chuùng ta chuû tröông, ñaõ aên thì phaûi aên cho ñaõ, ñaõ uoáng thì phaûi uoáng cho say. "Nhaäu cheát boû," "say cheát luoân," laø nhöõng caâu noùi thöôøng thaáy treân moâi treân mieäng ngöôøi Vieät. Vay tieàn ñeå aên, möôïn tieàn ñeå uoáng khoâng phaûi chæ laø kieåu soáng cuûa ngöôøi Nam boä deã daõi, maø laø caùch soáng chung cuûa ngöôøi Vieät. Bôûi leõ, say tuùy luùy, no keành buïng noùi leân caùi tình quyeán luyeán cuûa hoï: "röôïu say phaûi coù baïn noàng." Caùi taâm tình naøy daønh caû cho nhöõng ngöôøi quùa coá. Ma chay thì phaûi coù ñaùm, maø gioã thì phaûi laø leã. Ñaùm thì coù aên, coù uoáng, vaø gioã thì coøn long troïng hôn. Ngöôøi Vieät ta trôû veà ñeå gioã chöù khoâng phaûi ñeå möøng sinh nhaät. Caøng thaân thieát thì caøng khoâng theå queân ngaøy gioã: "Ai ôi ngaøy gioã nhôù veà." Thaønh thöû leã gioã thöôøng long troïng vaø quan troïng hôn. Phaàn daønh cho ngöôøi quùa coá khoâng chæ y heät daønh cho keû coøn laïi, maø nhieàu khi laïi coù phaàn hôn. ÔÛ caùi theá giôùi beân kia, hoï cuõng caàn aên, caàn uoáng, vaø caàn caû tieàn baïc ñeå mua ñoà aên thöùc uoáng nöõa. Noùi toùm laïi ngaøy gioã mang moät yù nghóa quan troïng, vaø ñaùm gioã noùi leân taàm quan troïng naøy. AÊn uoáng bieåu taû tình thaân maät thieát, laø moät söï "thoâng coâng" maø caû ngöôøi soáng laãn keû ñaõ qua ñôøi ñeàu phaûi tham döï. Noùi caùch chung, vui ta aên, buoàn ta cuõng aên. Gaëp may ta aên, gaëp tai naïn, ñau khoå ta cuõng nhaäu ñeå "xaû sui," ñeå bôùt saàu. Ta coù moïi côù ñeå aên.
Veà caùch aên, moùn aên, ngöôøi giaàu thì phöøa phöùa, maâm cao ñóa ñaày; coøn ngöôøi ngheøo thì vaøi moùn thanh ñaïm, moät cuùt röôïu quoác luûi, moät goùi laïc rang, daêm chieác baùnh ña cuõng goïi taïm ñuû. Nhöng duø cho ngheøo "rôùt muøng tôi," ngaøy gioã, ngaøy leã cuõng khoâng theå ñeå beáp tro laïnh leõo. Loøng thaønh ñöôïc bieát qua nhöõng moùn aên. Khoâng coù moät quy ñònh roõ raøng phaûi bao nhieâu moùn, nhöng ai cuõng bieát laø, caøng sang caøng troïng caøng nhieàu, caøng yeâu caøng quùy caøng ñaét. Theá neân nhìn vaøo maâm coã, ta bieát ñöôïc moái quan heä cuûa ngöôøi döï tieäc, tình thaân noàng thaém voâi traàu hay nhaït nhö nöôùc oác giöõa chuû vaø khaùch, taàm quan troïng cuûa böõa tieäc, vaân vaân. Töông töï, nhìn vaøo moùn aên, ta cuõng deã daøng nhaän ra ñöôïc söï töông quan giöõa chuû vaø khaùch. Noùi toùm laïi, ta coù theå bieát ñöôïc taâm tình, moái töông quan, ñòa vò, taàm quan troïng, moái lieân heä cuûa ngöôøi aên qua chính nhöõng böõa aên, moùn aên, choã aên: chöùc naøo phaàn naáy; phaåm naøo moùn naáy; traät naøo choã naáy vaø töôùc naøo röôïu naáy.
Noùi nhö vaäy khoâng coù nghóa laø con ngöôøi Vieät chæ bieát coù aên uoáng, ñaàu oùc chæ nheùt ñaày röôïu thòt, vaø caùch soáng, pheùp taéc chæ toaøn laø nhöõng khao, ñaõi, môøi moïc. Ngöôøi lieâm sæ vaãn bieát "mieáng aên laø mieáng nhuïc." Ngöôøi trí thöùc vaãn coøn nhôù caâu thô cuûa nhaø thi só hoï Nguyeãn "ngaøy ba böõa voã buïng rau bình bòch, ngöôøi quaân töû aên chaúng caàu no." Ngöôøi bình daân ai maø chaúng bieát "aên laáy thôm tho, chöù khoâng ai aên laáy no, laáy beùo." Ngöôøi Vieät khoâng phaûi laø haïng ngöôøi "laáy buïng laøm Chuùa," moät haïng ngöôøi töøng thaáy nôi moïi xaõ hoäi maø thaùnh Baûo Loäc (Phao Loâ) töøng cheâ traùch. Hoï aên nhöng khoâng tham, hoï uoáng nhöng khoâng phaûi laø ñeä töû cuûa Löu Linh, vaø hoï luoân coù caùi ñaïo lyù chính ñaùng sau nhöõng böõa tieäc ñình ñaùm.
Nhöng neáu ngöôøi Vieät quûa thaät nhö theá, thì laøm sao ta giaûi thích ñöôïc hieän töôïng quùa chuù troïng vaøo aên uoáng, gaàn nhö bò aùm aûnh, cuûa hoï? Laøm sao ta hieåu ñöôïc aên uoáng gaàn nhö ñoàng nghóa vôùi sinh soáng? Ñoù khoâng phaûi laø moät nghòch lyù hay sao? Söï thöïc laø ngöôøi Vieät, ñaëc bieät giôùi noâng thoân ngheøo tuùng, gaïo khoâng ñuû, thòt khoâng coù, y nhö baát cöù gioáng ngöôøi naøo khaùc, luoân bò caùi ñoùi ñeo ñuoåi. Nhöng cho duø bò caùi ngheøo ñoùi aùm aûnh, hoï vaãn khoâng ñaùnh maát lieâm sæ, vaãn chöa ñem caùi buïng leân laøm Chuùa, bôûi vì ai cuõng bieát "mieáng aên laø mieáng nhuïc," vaø "mieáng aên ñeå ñôøi." Vaøo nhöõng naêm khoán khoå bi ñaùt ôû vuøng chaâu thoå Baéc haø (1945-6), khi maø haøng trieäu ngöôøi cheát ñoùi, thì naïn cöôùp boùc, ñó ñieám, tuy coù, nhöng vaãn coøn thua xa caùc daân toäc khaùc. Hoï tuy cho con ñi ôû ñôï (ñeå con khoûi ñoùi), nhöng khoâng coù ñem baùn chuùng nhö moùn haøng hoùa. Hoï coù theå laøm leõ (tröôøng hôïp Kieàu), nhöng hoï vaãn bieát, ñoù laø noãi nhuïc hoï chòu ñöïng ñeå cöùu gia ñình hoï. Hoï tuy ñi aên xin, nhöng hoï vaãn bieát ñoù khoâng phaûi laø moät ngheà, kieåu ngheà "khaát thöïc" cuûa "caùi bang." Hoï tuy phaûi "baùn thaân" nhöng hoï bieát ñoù laø noãi khoå, noãi nhuïc, noãi ñau, vaø coù leõ khoâng heà daùm nghó ñeán vieäc hôïp phaùp hoùa, coâng khai nhö kyõ ngheä "baùn hoa" taïi caùc nöôùc AÂu Myõ.
Ñaây khoâng phaûi laø troïng taâm cuûa baøi vieát, neân xin khoâng baøn tôùi. Ñieàu maø chuùng toâi chuù yù, ñoù laø, ñoái vôùi ngöoøi Vieät, aên uoáng laø nhöõng caùch theá, hình thöùc, vaø caû pheùp taéc bieåu taû xaõ hoäi Vieät, dieãn ñaït con ngöôøi Vieät, neàn luaân lyù, caùch xöû theá cuûa hoï. Caùch theá hay, hình thöùc toát, pheùp taéc hôïp lyù taïo ra moät xaõ hoäi coù toân ti, coù traät töï, noùi leân caùi chính danh, ñaïo nghóa con ngöôøi; cha ra cha, con ra con; thaày ra thaày troø ra troø, quan ra quan, daân ra daân. Ngöôïc laïi, voâ leã voâ taéc, keùm ñaïo thieáu tình noùi leân moät xaõ hoäi kieåu "aên loâng ôû loã." Neáu quûa nhö vaäy, thì aên uoáng cuõng coù theå bieåu taû ñöôïc xaõ hoäi: aên uoáng coù pheùp coù taéc noùi leân moät xaõ hoäi toân ti traät töï; ngöôïc laïi, nhaäu nhoeït soâ boà chæ phaûn aùnh ñöôïc loái soáng "thieân nhieân" cuûa con ngöôøi "tieàn söû": "aên loã mieäng, thaùo loã troân" hay "aên laém thì heát mieáng ngon. Noùi laém thì heát lôøi khoân hoùa roà."
2.3. AÊn: Bieåu Hieäu Toaøn Dieän Sinh Soáng
Chuùng ta baét ñaàu vôùi ngoân ngöõ thöôøng nhaät veà aên, vaø khoâng ngaïc nhieân khi thaáy chöõ aên gaàn nhö gaén lieàn vôùi moïi taùc ñoäng, yù thöùc, phaùn ñoaùn gía trò, ñaïo ñöùc cuûa ngöôøi Vieät, töø sinh (aên naèm, aên ñeû) tôùi cuoäc soáng (aên noùi, aên hoïc, aên naèm, aên ôû...), töø soáng tôùi laïc thuù (aên chôi, aên maëc), töø toân giaùo (aên thôø) tôùi ñaïo ñöùc (aên naên). Maëc duø raát thoâng duïng trong ngoân ngöõ thöôøng nhaät, ta vaãn thöû löôùt qua caùc töø aên töông ñoái thoâng duïng:
- AÊn (Baéc maëc Kinh), aên baùm, aên baäy aên baï, aên baån (aên thæu), aên bòp aên bôïm, aên boác, aên bô (laøm bieáng), aên bôùt (baùt, noùi bôùt lôøi), aên böõa (saùng, laàn böõa toái), aên böøa aên baõi (aên böøa aên böùa), aên buûn (aên xæn, aên buøi)...
- AÊn chöïc (naèm chôø), aên caù (boû vaây), aên caây (naøo raøo caây naáy), aên caép, aên coù choã (ñoã coù nôi, aên coù nôi laøm coù choã, aên coù môøi laøm coù khieán), aên coã (ñi tröôùc, loäi nöôùc ñi sau), aên côm chuùa (muùa toái ngaøy), aên côm (khoâng rau nhö nhaø giaøu cheát khoâng keøn troáng), aên côm (löûa thoùc aên coùc boû gan), aên côm môùi (noùi chuyeän cuõ), aên cuûa ngoït, aên cay (nuoát ñaéng), aên chôi, aên chaïy, aên chay, aên chaày (aên coái), aên chòu, aên chung, aên cheïn, aên chöøng (möïc), aên chöûng aên chöng, aên cuøng (noùi taän), aên coã, aên cöùt, aên c. (chöûi tuïc), aên cuùng, aên chín, aên coâng (aên tö), aên cuûa ngon (maëc cuûa toä), aên côm nhaø (vaùc ngaø voi), aên côm nhaø noï (khaùo caø nhaø kia), aên côm nhaø (thoåi tuø vaø haøng toång), aên côm vôùi caùy (thì ngaùy o o, aên côm vôùi boø thì lo ngay ngaùy), aên cuøng choù (noùi soù cuøng ma), aên chaúng neân ñoïi (noùi chaúng neân lôøi), (oâng) aên chaû (baø) aên nem...
- AÊn daàm naèm dìa, aên da (loùc thòt), aên dö (aên giaû), aên döng (noùi coù), aên dôûm (rôûm), aên duøng, aên daøi, aên daïi, aên doãi, aên doái, aên döõ, aên duøng, aên "dzui" (vui)...
- AÊn ñuïc (khoeùt), aên ñaøn (anh laøm ñaøn em), aên ñaïi, aên ñaáu (traû boà), aên ñong (cho ñaùng aên ñong), aên ñoâng (aên taây), aên ñaùm, aên ñöùng (aên naèm, aên ngoài), aên ñaõ, aên ñeû, aên ñeà, aên ñeâm, aên ñeø (aên neùn), aên ñeïp (chôi ñeïp), aên ñoäc aên ñòa, aên ñôùp (aên hít), aên ñoän, aên ñoàng, aên ñoå, aên ñua, aên ñöa, aên ñoùn, aên ñöôïc (nguû ñöôïc laø tieân, aên ñöôïc caû, ngaõ veà khoâng), aên ñöôøng...
- AÊn göûi, aên gioã, aên giôø (aên giaác), aên gaû, aên giaáu aên gieám, aên gaùn, aên göôïng (aên eùp), aên gaøn (noùi gaøn), aên gaï, aên ngoài (aên khoâng ngoài roài)...
- AÊn hoïc, aên hoâi, aên hôøn, aên hoái (loä), aên ham, aên haøng, aên haïi, aên heát, aên hieáp, aên hung, aên hôùt, aên hôøi, aên hôûi, aên (noùi) hoà ñoà, aên (noùi) hoà hôûi, aên hoä, aên hoäi ñoàng, aên hôi, aên hoûi...
- AÊn æa, aên ít, aên ò, aên æm (ñi)...
- AÊn khoâng (noùi coù), aên khaêm, aên khôø, aên khoeùt, aên khoeû, aên khoe, aên (noùi) khoaùc laùc, aên kheùo, aên khôi khôi, aên khoå, aên khoâ, aên khoái, aên khen (kham)...
- AÊn laøm, aên laém, aên laáy (thôm tho), aên loã (mieäng thaùo loã troân), aên loâng (ôû loã), aên luùc (ñoùi noùi luùc say), aên lôøi aên laõi, aên lôïi (aên haïi), aên loäc (thaùnh, vua), aên lieàu (noùi baäy), aên leà (pheùp), aên leân (aên xuoáng)...
- AÊn maëc, aên (loã mieäng), aên maøy, aên môøi, aên moø, aên meõ, aên muoän, aên maën (noùi ngay coøn hôn aên chay noùi doái), aên mieáng (traû mieáng), aên möôùp (boû sô)...
- AÊn naèm, aên ngay (noùi) thaúng, aên nghæ, aên ngoài, aên nguû, aên ngoá aên ngheách, aên ngu (aên daïi), aên no (töùc buïng), aên noùi, aên nhaït, aên nhieàu, aên nhòn, aên nhö (traùng laøm nhö laõo), aên naên...
- AÊn oác (noùi moø), aên maêng (noùi moïc, aên coø noùi leo), aên ôùt (suït sòt aên quít gheâ raêng), aên ôû...
- AÊn phung, aên phí (aên phaïm), aên phöøa aên phöùa, aên phuùc aên ñöùc, aên phoø, aên (uoáng) phoâ tröông...
- AÊn quøa, aên quûa (nhôù keû troàng caây), aên quòt, aên quen, aên quùa, aên quaùn, aên (noùi) queâ muøa...
- AÊn roãi, aên rôø, aên röôïu (neáp cheát vì say), aên roài (laïi naèm meøo), aên rôi aên raùc, aên ruûa (aên rieác), aên röûng aên röng, aên raønh...
- AÊn sung (traû ngaùi), aên sô sô, aên soõi, aên soáng, aên (uoáng) soâ boà, aên söôùng, aên saû (laùng)...
- AÊn taøn (theo ñoùm), aên to (noùi lôùn), aên tanh (aên baån), aên tham, aên thaät, aên thuùng (traû ñaáu), aên traùi (nhôù keû troàng caây), aên traéng (maët trôn), aên traáu, aên treo, aên treân (ngoài choác), aên troâng (noài ngoài troâng höôùng), aên troäm, aên tieâu...
- AÊn uoáng (tìm ñeán ñaùnh nhau tìm ñi)...
- AÊn vaï, aên vôø aên vòt, aên vaët aên vaõnh, aên vuïng, aên voùc (hoïc hay), aên voäi aên vaõ, aên vung aên vít, aên voán (aên lôøi), aên vô aên veùt, aên vui...
- AÊn xoåi (ôû thì), aên xoâi (chuøa ngoïng mieäng), aên xeùp, aên xöa (chöøa sau), aên xuoâng...
- AÊn yeáu...
Ngoaøi töø aên, ta coù nhöõng töø töông töï dieãn taû aên, nhöng thöôøng mang nghóa xaáu hôn laø toát:
- Nhaäu (thoâng duïng trong mieàn Nam): nhaäu nhoeït, nhaäu töng böøng, nhaäu cheát boû, nhaäu cho ñaõ, nhaäu tuøm lum, nhaäu baäy nhaäu baï, nhaäu toâm, nhaäu caù, nhaäu deâ, nhaäu choù... nhaäu caøn, nhaäu tham, nhaäu laäu...
- Ñôùp (thoâng duïng ôû mieàn Baéc): ñôùp hít, ñôùp mieáng côm, ñôùp baäy ñôùp baï, (cuõng coù nghóa laø caén), ñôùp tröôùc ñôùp sau, ñôùp cuûa (thieân haï) (coù nghóa aên caép, tham nhuõng), ñôùp thòt ñôùp caù, ñôùp ngöôøi (cuõng coù nghóa laø caén, hay ñaùnh), ñôùp tieàn ñôùp baïc (coù nghóa laø aên caép, aên quît)...
- Bieän: bieän côm em, bieän (bieån) thuû, bieän só (ngöôøi trí thöùc chæ bieát aên, khaùc vôùi bieän só, ngöôøi bieän hoä)...
- Thöïc (tieáng Haùn, söïc, Quaûng Ñoâng, aên): thöïc phaåm, thöïc khaùch, thöïc ñôn, thöïc phaïn.
- Cheùn: Cheùn voán coù nghóa laø baùt ñóa duøng ñeå uoáng, aên (cheùn röôïu, cheùn côm, cheùn rau), nhöng nôi ñaây chæ taùc ñoäng aên uoáng: cheùn taïc cheùn thuø, ñaùnh cheùn, aên cheùn (aên tieäc), vaân vaân.
2.4. Phaân Tích Nhöõng Ñaëc Tính Trong Vaên Hoùa AÊn
Töø nhöõng nhaän ñònh sô boä, vaø töø nhöõng caâu noùi lieân quan tôùi aên trong phaàn treân, ta thaáy aên uoáng laø moät phaàn toái quan troïng khoâng theå taùch rôøi khoûi ñôøi soáng Vieät. Taàm quan troïng, cuõng nhö taàm aûnh höôûng roäng lôùn cuûa sinh hoaït aên uoáng töøng ñöôïc ngöôøi daân coâng nhaän nhö chính cuoäc soáng. Chính vì theá maø töø aên khoâng chæ haønh ñoäng aên, töø uoáng khoâng chæ bieåu taû taùc ñoäng uoáng maø thoâi. Chuùng noùi leân moïi sinh hoaït cuûa con ngöôøi Vieät, moïi phaùn ñoaùn ñaïo ñöùc cuõng nhö taâm tình cuûa hoï. Ngöôøi ngoaïi quoác seõ khoâng hieåu, maø raát coù theå cho laø ngöôøi Vieät ngôù ngaån, kyø cuïc khi duøng nhöõng töø khoâng töông xöùng, hay khoâng theå coù nhö aên naèm, aên tuïc, aên baäy aên baï, aên chôi, aên baån aên thæu, aên chaùo ñaù baùt. Hoï khoù coù theå hieåu ñöôïc kieåu noùi nhö aên treân ngoài choác, aên lieàu noùi caøn, aên noùi voâ duyeân, vaân vaân. Leõ dó nhieân, hoï caøng khoâng theå (hay khoâng deã maø) hieåu ñöôïc nhöõng kieåu ví von nhö aên naên (hoái loãi), aên chöïc naèm chôø, aên phaûi buøa ngaûi, aên ôû vôùi nhau, vaân vaân. Trong phaàn tôùi, chuùng toâi thöû phaân tích nhöõng töø, nhöõng kieåu noùi treân trong moái lieân quan vôùi nhöõng khía caïnh cuûa cuoäc soáng.
2.3.1. AÊn laø moät haønh vi thuaàn tuùy vôùi nhöõng muïc ñích khaùc nhau
Nôi ñaây töø aên noùi leân ñoäng taùc aên vôùi nhieàu muïc ñích khaùc nhau. AÊn ñeå soáng, aên ñeå vui, aên ñeå xaõ giao, aên ñeå queân buoàn, aên ñeå möøng, vaân vaân, vaø nhaát laø aên laø moät loái höôûng thuï. Sinh hoaït aên naøy chæ mang yù nghóa aên thuaàn tuùy, töùc duøng mieäng, raêng ñeå aên, vaø tieâu hoùa trong buïng. Do ñoù, aên luoân ñi vôùi thöïc phaåm, nhö aên caùi gì; vôùi caùch aên, caùc caùch theá naáu aên: phaûi aên ra sao; ñoà aên gì phaûi aên cöùng, thöùc aên gì phaûi aên meàm, thòt rau loaïi gì phaûi aên soáng hay aên chín hay aên taùi, phaûi naáu theá naøo: "caûi nhöø caàn taùi," "boø taùi traâu nhöø." Roài, thöïc phaåm naøo caàn gia vò naøo: "choù rieàng, gaø haønh," vaân vaân. Hôn theá nöõa, böõa côm ngon caàn coù moät Baù Nha, moät Töû Kyø. Böõa aên maø khoâng coù caâu chuyeän "laøm quøa" thì laïnh leõo nhö böõa côm ma, röôïu thì nhaït hôn caû nöôùc oác. Chính vì vaäy, moät ngöôøi raát bieát thöôûng thöùc ngheä thuaät aên nhö Taûn Ñaø töøng ñöa ra boán nguyeân taéc veà ngheä thuaät aên: moùn aên phaûi naáu ra sao cho ngon, ngöôøi aên phaûi aên vôùi ai môùi thuù, nôi aên phaûi thô moäng môùi theâm thuù vò, vaø thôøi gian aên phaûi ñuùng thôøi ñieåm môùi theâm phaàn long troïng: "Ñoà aên khoâng ngon, côm khoâng ngon. Ñoà aên ngon, ngöôøi aên khoâng ngon, böõa aên khoâng ngon. Ñoà aên ngon, ngöôøi aên tri kyû, nhöng nôi choán khoâng ñeïp, böõa aên cuõng khoâng ngon; vaø neáu ôû vaøo thôøi ñieåm khoâng ñuùng, böõa aên cuõng khoâng ngon."
Töø ñaây ta thaáy, vieäc choïn ñoà aên, vieäc naáu aên, cuõng nhö caùch aên, caùch cheá bieán thöïc phaåm ñoùng goùp moät phaàn quan troïng trong ngheä thuaät aên, phaûn aùnh loái suy tö Vieät.
- Veà Ñoà AÊn: AÊn xoâi, aên thòt, aên côm, aên rau, aên baùnh, aên quøa, aên canh (ngöôøi Taàu noùi laø uoáng canh)... AÊn loaïi naøo, thì phaûi naáu theá naøo, phaûi caàn gia vò naøo, phaûi nuôùng, raùn, luoâc hay chieân: "Con gaø cuïc taùc laù chanh / Con lôïn uûn æn mua haønh cho toâi / Con choù khoùc ñöùng khoùc ngoài / Meï ôi ñi chôï mua toâi ñoàng rieàng.
- Veà Caùch AÊn: Ta phaûi aên nhö theá naøo, duøng ñuõa hay duøng tay, ngoài hay ñöùng, aên tröôùc hay aên sau, aên chaäm hay aên nhanh: "aên chaäm maát ngon," "AÊn boác, ñaùi ñöùng." Töông töï, aên ñoà gì phaûi aên nhö theá naøo: "AÊn côm löøa thoùc, aên coùc boû gan" hay "AÊn caù boû vaây," "AÊn caù nhaû xöông, aên ñöôøng nuoát chaäm."
- Veà Thaùi Ñoä AÊn: Ta phaûi aên nhö theá naøo. AÊn vôùi ai phaûi coù thaùi ñoä naøo; aên ôû ñình khaùc vôùi aên ôû nhaø; maø aên vôùi khaùch laïi khaùc vôùi aên vôùi baïn thaân. Theá neân, "AÊn troâng noài, ngoài troâng höôùng" cuõng nhö "raøo tröôùc ñoùn sau." Phong tuïc môøi côm, môøi cha meï, môøi caùc baäc tröôûng thöôïng duøng côm tröôùc, roài aên giöõ keõ laø nhöõng caùch bieåu hieän thaùi ñoä aên cuûa ngöôøi Vieät.
- Veà Nôi AÊn: Ta phaûi aên ôû ñaâu. Dòp naøo phaûi aên choã naøo: "Moät baùt giöõa laøng baèng moät saøng xoù beáp." Nhöng ñeå môøi khaùch, ngöôøi Vieät thích môøi hoï veà nhaø hôn laø quaùn. Khoâng phaûi vì tieát kieäm, nhöng vì ñoù laø moät daáu toû thaân thieän "côm nhaø laù vöôøn." Hay nhö Nguyeãn Khuyeán töøng dieãn ñaït: "Ñaõ baáy laâu nay baùc tôùi nhaø... Baùc ñeán chôi ñaây ta vôùi ta."
2.3.2. AÊn laø moät caùch soáng
Quan troïng hôn, caùch aên uoáng, y heät nhö caùch aên noùi bieåu hieän chính caùch soáng. Thöù nhaát, noù bieåu hieän qua haønh vi. Chuùng ta chæ caàn nhìn ngöôøi aên, caùch aên, nôi aên, thì ñaõ coù theå bieát ñöôïc ngöôøi ñoù thuoäc loaïi ngöôøi naøo, trí thöùc hay lao coâng, thaønh thò hay thoân queâ, baéc hay nam. Ngöôøi lao ñoäng huùp canh suøm suïp, vaø côm nhö gioù, trong khi nhaø nho aên nhoû nheï, uoáng nhaâm nhi, "aên chaúng caàu no." Ngöôøi buoân baùn aên voäi vaõ, vöøa aên vöøa laøm, trong khi nhöõng cuï giaø kheà khaø vôùi ly röôïu nho nhoû, suoát ngaøy chöa xong. Töø nhöõng thaùi ñoä aên nhö vaäy, ta thaáy chuùng noùi leân loái soáng cuûa moãi ngöôøi: ngöôøi thôï lam luõ vôùi caùch theá aên moäc maïc, thaúng thöøng; ngöôøi coù hoïc, töø töø khoâng voäi vaõ. Chính vì nhaän thaáy söï töông quan giöõa loái aên vaø caùch soáng, maø ta thaáy trong ca dao tuïc ngöõ khoâng thieáu nhöõng caâu nhö "AÊn ñaõ vaäy, muùa gaäy laøm sao," hay "aên boác ñaùi ñöùng."
Neáu caùch theá aên uoáng phaûn aùnh haønh vi con ngöôøi, thì ôû xaõ hoäi naøo chaû theá. Coù chi ñaùng noùi. ÔÛ ñaâu maø giôùi thôï thuyeàn coù theå chaàm chaäm thöôûng thöùc saâm banh nhö giôùi quùy toäc nhaøn nhaõ höôûng thuï? ÔÛ ñaâu maø giôùi noâng daân coù theå höôûng böõa tieäc caû maáy tieáng ñoàng hoà cuûa boïn tröôûng gæa hoïc laøm sang? Ñieåm maø chuùng toâi muoán noùi, ñoù laø caùch soáng Vieät qua loái aên uoáng khoâng chæ laø nhöõng phaûn öùng maùy moùc, tuøy thuoäc vaøo thôøi gian vaø coâng vieäc. Hôn theá nöõa, mieáng aên, caùch aên phaûn aùnh loái soáng, töùc loái cö xöû cuõng nhö loái phaùn ñoaùn giaù trò cuûa hoï. Theá neân ñoái vôùi hoï, khoâng phaûi "ngöôøi theá naøo aên theá naáy," maø loái aên ñaùnh giaù trò loái cö xöû, loái soáng. Hoï noùi "AÊn ñaáu traû boà" khi dieãn taû loái soáng soøng phaúng, coâng baèng. Khi dieãn taû söï tranh daønh, hay söï ganh ñua, traû thuø, hoï noùi "aên mieáng traû mieáng," hay "choàng aên chaû vôï aên nem." Töông töï, aên uoáng noùi leân taâm tình tri aân: "aên quûa nhôù keû troàng caây," hay "uoáng nöôùc nhôù nguoàn." AÊn uoáng cuõng noùi leân nieàm hy voïng:
"AÊn ñong cho ñaùng aên ñong.
Laáy choàng cho ñaùng hình dong con ngöôøi
AÊn ñua cho ñaùng aên ñua
Laáy choàng cho ñaùng vieäc vua vieäc laøng"
Sau nöõa, ngöôøi Vieät ñaùnh giaù trò caùch soáng baèng chính caùch aên, hay duïng cuï ñeå aên nhö baùt, ñuõa, maâm, vaân vaân. Theá neân, caùch aên, duïng cuï aên luoân ñi ñoâi vôùi thaân theá, cuõng nhö vôùi taàm quan troïng cuûa böõa aên. Ngöôøi Vieät xeáp loaïi böõa aên theo taàm quan troïng: böõa côm, böõa coã, böõa tieäc, ñaùm. AÊn khoâng töông xöùng vôùi thaân phaän; duøng duïng cuï aên khoâng töông xöùng vôùi taàm quan troïng cuûa böõa aên thöôøng ñöôïc ví von so saùnh vôùi maët traùi cuûa xaõ hoäi:
Vôï choàng nhö ñuõa coù ñoâi
Baây giôø choáng thaáp vôï cao
Nhö ñoâi ñuõa leäch so sao cho ñeàu
Hay:
Vôï daïi khoâng haïi baèng ñuõa veânh
2.3.3. AÊn laø ngheä thuaät soáng
Khi noùi aên laø moät caùch soáng, laø moät loái soáng, chuùng toâi cuõng phaûi noùi theâm, ñoái vôùi ngöôøi Vieät, aên laø moät ngheä thuaät soáng. Moät loái soáng coù yù nghóa laø moät loái soáng ñaày ngheä thuaät, trong ñoù coù ngheä thuaät aên uoáng. Chuùng ta khoâng laï gì ngheä thuaät uoáng cheø cuûa ngöôøi Nhaät, loái aên caàu kyø cuûa ngöôøi Trung Hoa, hay nhöõng böõa tieäc ñaày hình thöùc cuûa giôùi ngoaïi giao. Chuùng laøm cuoäc soáng cuûa hoï theâm thuù vò, hay ít ra, khoâng maáy nhaøm chaùn. Töông töï, nôi ngöôøi Vieät, ngheä thuaät aên laøm cuoäc soáng cuûa hoï maën maø hôn. Caùch tieáp khaùch thaân thieän nhaát vaãn laø moät böõa aên thònh soaïn. Loái yeâu thöông choàng, con caùi cuï theå nhaát, vaãn laø vieäc ngöôøi vôï, ngöôøi meï "maët muõi nhoï nhem, moà hoâi nheã nhaõi" söûa soaïn nhöõng moùn aên ngöôøi choàng vaø con caùi öa thích.
Vaäy neân, ta coù theå noùi, ngheä thuaät soáng cuûa ngöôøi Vieät khoâng chæ noùi leân caùch soáng thoaûi maùi, khieán giaùc quan thích thuù, maø coøn hôn theá nöõa, noù bieåu taû nhöõng caûm tình saâu ñaäm nhaát. Qua aên, ta coù theå tìm ñöôïc söï thoûa maõn tình caûm. Qua aên, ta coù theå bieåu loä tình yeâu, tình thöông, hay söï quan taâm cuûa ta vôùi ngöôøi khaùc. Vaø nhö vaäy, ngheä thuaät aên cuûa ta coù leõ hôi khaùc vôùi ngheä thuaät aên uoáng cuûa caùc daân toäc khaùc. Ngöôøi meï caûm thaáy haïnh phuùc khi nhìn choàng con "nhoàm nhoaøm" aên khoâng kòp thôû. Ngöôøi con vui söôùng khi thaáy boá meï thöôûng thöùc moùn quøa (baùnh) coâ (anh) ta laøm bieáu song thaân. Nôi ñaây, ta thaáy ngöôøi Vieät dieãn taû ngheä thuaät soáng qua chính ngheä thuaät aên uoáng. Ngheä thuaät aên cuûa hoï muïc ñích khoâng chæ nhaém taêng khaåu vò, khoâng chæ ñeå thoûa maõn daï daøy, maø coøn ñeå bieåu loä tình caûm cuûa hoï. Nhö vaäy, noù khoâng hoaøn toaøn chæ döøng laïi nôi ngheä thuaät thöôûng thöùc myõ vò cuûa moãi caù nhaân. Ta bieát ngöôøi Taàu raát ñeå yù ñeán muøi vò, maàu saéc, caùch xeáp moùn aên. Ngheä thuaät naáu nöôùng raát caàu kyø, khoâng chæ laøm ta "khoaùi khaåu" maø coøn "khoaùi nhaõn," "khoaùi vò," vaø "thoûa maõn oùc töôûng töôïng." Ñoái vôùi ngöôøi Nhaät, ngheä thuaät aên, uoáng phaûn aùnh ngheä thuaät soáng cuûa hoï: raát tæ mæ, raát ñieâu luyeän, gaàn thieân nhieân (bieån caû), gaàn theá giôùi coû caây. Nhöng noùi chung, ñoái vôùi ngöôøi Taàu hay ngöôøi Nhaät, ngheä thuaät aên muïc ñích chính vaãn laø laøm thoûa maõn nguõ giaùc cuûa chính ngöôøi ñöông aên. Ngheä thuaät beáp nuùc cuûa hoï chöa haún gaén boù vôùi tình caûm con ngöôøi, moät caùch maät thieát vaø moät caùch toaøn dieän, nhö trong caùc moùn aên Vieät. Chính vì coi tình caûm laø baûn chaát, maø ñoái vôùi ngöôøi Vieät, aên khoâng chæ noùi leân tình traïng thoaûi maùi cuûa con ngöoøi:
"AÊn ñöôïc nguû ñöôïc laø tieân
Khoâng aên khoâng nguû maát tieàn theâm lo"
Maø coøn bieåu taû söï höôûng laïc:
"AÊn laáy ñôøi, chôi laáy thôøi"
Vaø nhaát laø bieåu loä tình thöông:
"AÊn röôïu neáp cheát vì say
Chaúng say vì töôïu maø say vì ngöôøi
Say vì caùi mieäng ai cöôøi
Ñoâi maét ai lieác chaøo môøi nôû nang".
2.3.4. AÊn uoáng nhö laø quy luaät soáng
Quan troïng hôn caû, ñoù laø ngöôøi Vieät thöôøng ñaùnh giaù trò con ngöôøi qua mieáng aên, caùch theá aên. Noùi caùch khaùc, quy luaät xaõ hoäi thöôøng ñöôïc ngöôøi Vieät dieãn taû qua loái aên uoáng: aên uoáng phaûn aùnh phaïm truø soáng, phöông thöùc soáng, caùch theá soáng vaø pheùp taéc soáng. Vaø töø ñaây, ta coù theå noùi, quy luaät, pheùp taéc aên uoáng cuõng phaûn aùnh moät phaàn lôùn pheùp taéc soáng. Ta thaáy trong caùc caâu ca dao tuïc ngöõ nhö sau:
- AÊn noùi leân quy luaät soáng:
"AÊn caây naøo raøo caây naáy"
- AÊn noùi leân boån phaän soáng:
"AÊn quûa nhôù keû troàng caây"
"Uoáng nöôùc nhôù nguoàn"
- AÊn noùi leân phöông caùch soáng:
"AÊn coù nôi laøm coù choã"
2.3.5. Mieáng aên noùi leân taám loøng soáng:
Nhöõng quy luaät soáng chæ ñöôïc tuaân thuû, neáu noù phaûn aùnh, giuùp vaø giaûi quyeát nhöõng vaán naïn trong cuoäc soáng. Vaø nhaát laø noù phaùt xuaát töø chính taám loøng cuûa con ngöôøi. Ñaây laø moät lyù do quan troïng giaûi thích vai troø quan troïng cuûa aên uoáng trong neàn vaên hoùa Vieät. Baøi thô cuûa Nguyeãn Khuyeán sau ñaây ñöôïc ngöôøi Vieät öa thích, chính vì noù noùi leân taâm tình chung cuûa daân Vieät:
"Ñaõ baáy laâu nay baùc tôùi nhaø
Treû thôøi ñi vaéng chôï thôøi xa
Ao saâu nöôùc caû khoâng chaøi caù
Vöôøn roäng raøo thöa khoù ñuoåi gaø
...
Baùc ñeán chôi ñaây ta vôùi ta."
2.3.6. AÊn bieåu hieän tính coäng ñoàng, xaõ hoäi
Trong taäp Cô Sôû Vaên Hoùa Vieät Nam, Traàn Ngoïc Theâm nhaän ñònh, chính nhöõng ñaëc tính nhö toång hôïp, coäng ñoàng vaø möïc thöôùc thaáy trong ngheä thuaät aên uoáng môùi laø nhöõng nguyeân lyù coát loõi cuûa vaên hoùa Vieät. Nhaän ñònh treân quûa thaät coù moät cô sôû khaù chaéc chaén. Nôi ñaây, chuùng toâi xin baøn theâm veà tính chaát coäng ñoàng (hay gia ñình) cuûa böõa côm Vieät, loái aên Vieät, vaø ngay caû caùch cheá bieán thöïc phaåm Vieät.
Böõa côm truyeàn thoáng Vieät ngoài quay quaàn treân chieáu, chung quanh maâm côm cuõng troøn. Caùch aên cuõng coäng ñoàng: cuøng chaám moät baùt nöôùc maém, cuøng muùc moät baùt canh, cuøng gaép moùn aên töø ñóa, cuøng moät nieâu (noài) côm. Khoâng coù chia phaàn, cuõng khoâng coù phaân loaïi, nhö thöôøng thaáy trong böõa aên AÂu Myõ. Theâm khaùch, theâm baùt, theâm ñuõa, vaø moïi ngöôøi ñeàu nhòn moät tí ñeå chia cho ngöôøi khaùch.
Tuy theo traät töï treân döôùi. Ngöôøi döôùi ñôïi ngöôøi treân, nhöng ngöôïc laïi, ta cuõng thaáy ngöôøi treân nhöôøng ngöôøi döôùi. Con chaùu môøi vaø ñôïi oâng baø, cha meï gaép thöùc aên, aên tröôùc. Nhöng oâng baø, cha meï thöôøng gaép thöùc aên cho con chaùu tröôùc. "AÊn troâng noài, ngoài troâng höôùng" khoâng coù nghóa laø tuaân thuû quy luaät keû ngoài treân. Caâu naøy mang moät yù nghóa töông quan. Ta tuaân thuû luaät töông quan coäng ñoàng moät quy luaät döïa theo söï töông quan giöõa moïi ngöôøi. Do vaäy, ngöôøi Vieät khoâng coù leã nghi coá ñònh trong caùc böõa tieäc, nhöng hoï coù leã pheùp theo tinh thaàn toân kính vaø nhöôøng nhòn. Con kính cha, cha nhöôøng con, chaùu môøi oâng, oâng cho chaùu. Chuû nhöôøng khaùch, khaùch nhöôøng chuû. "Ngoài troâng höôùng" coù leõ phaûi hieåu theo nghóa nhö vaäy. "AÊn troâng noài" laø xem noài côm coù ñuû cho moïi ngöôøi hay khoâng. Ñaây laø lyù do taïi sao ai cuõng aên khoâng no, nhöng maø ñoà aên vaãn coøn ñoà thöøa. Ai ai cuõng nhöôøng cho nhau.
Tính chaát coäng ñoàng cuõng thaáy trong caùch duøng baùt, ñuõa, noài vaø maâm. Chieác baùt "caùi", chieác ñóa "caùi" ñeå duøng chung, vaø ñaëc bieät laø caùi maâm, baùt nöôùc maém vaø baùt canh. Taùc gæa Baêng Sôn nhaän xeùt: "Lyù do gì maâm mang hình troøn... coù leõ tröôùc heát vì noù hôïp lyù, gaàn vôùi taát caû moïi ngöôøi ngoài quanh noù... Taâm ñieåm cuûa maâm laø baùt nöôùc chaám, moät ñaëc bieät cuûa maâm côm Vieät Nam, noù ñieàu hoøa moïi vò khaåu maën hay nhaït, chua hay cay, ñaëc hay loaõng..." Töông töï, Traàn Ngoïc Theâm cuõng nhaän ñònh: "Tính coäng ñoàng vaø tính möïc thöôùc trong böõa aên theå hieän taäp trung qua noài côm vaø cheùn nöôùc maém."
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan