Back
to Vietnamese Missionaries in Taiwan Home PageMoät noâng daân, tröôùc khi cheát, daën caùc con raèng: Trong ruoäng nhaø coù vaøng choân ñaáy. Theá laø töø ñaáy, chuùng ñaøo saâu cuoác baãm töøng taác ñaát moät. Vaøng chaúng thaáy ñaâu, nhöng vì ñaát ñöôïc ñaûo kyõ, neân luùa toát ñaày ñoàng: ñaát nhaø ñaõ mang vaøng ñeán cho hoï.
Ngöôøi ñôøi thöôøng kieám vaøng haïnh phuùc ñaâu ñaâu, ngôø ñaâu vaøng ôû ngay vöôøn nhaø khoâng bieát. Vöôøn nhaø ít ñöôïc ngoù ngaøng tôùi, maø ñaøo vaøng ôû ñaây laïi vaát vaû voâ cuøng, bôûi ñaây laø noäi taâm! Noäi taâm bò boû hoang, raùc röôûi böøa baõi vaø beáp tro laïnh ngaét, chaúng gì haáp daãn caû. Vì theá, hoï caøng troán chaïy noù, tìm giaûi khuaây ôû caùc ngaõ ba ñöôøng, tìm queân mình ôû caùc hoaït ñoäng chuùng huùt heát chuù yù.
Ngöôøi thöôøng, ñoù laø haàu heát moïi ngöôøi, nghóa laø haàu heát quen höôùng ngoaïi vaø ngaïi höôùng noäi.
Moät baùc syõ Nhaät sang Ñöùc, toø moø hoûi moät oâng baïn ñoàng nghieäp:
— Haèng ngaøy, anh coù nhöõng baän bòu chi?
Baùc syõ Ñöùc khoe, naøo laø ngaøy laøm vieäc, chieàu ñi ñaùnh goân, toái ñi tieâu khieån, cuoái tuaàn ra bôø bieån hoaëc leo nuùi.
Chæ thaáy baùc syõ Nhaät cau maøy:
— Theá anh tö duy vaøo luùc naøo?
Tö duy, noùi ñuùng hôn, ñoù laø traàm tö, luùc ñi vaøo traø ñaïo, ngaém hoøn non boä, chaêm maáy caây kieång hay daïo böôùc döôùi aùnh traêng. Nhöõng thuù tieâu khieån thanh nhaõ aáy, duø beân Nhaät, Taàu hay Vieät nam ñeàu coù, nhaát laø xöa kia. Chuùng laøm laéng an taâm hoàn vaø doïi saùng cho nhöõng tö töôûng thaâm traàm trieát lyù.
Taây phöông khoâng thieáu trieát lyù, nhöng chæ coù trieát gia, chöù hieàn nhaân thì gaàn nhö khoâng.
Chính vì caét ñöùt vôùi caùi Muthos (tö töôûng huyeàn thoaïi) aâm u, huyeàn bí, vaø keát baïn vôùi Logos (tri thöùc lyù tính) saùng suûa, roõ raøng, neân Phöông taây noåi nang veà khoa hoïc, veà phöông phaùp söû duïng vaät chaát, nhöng trong vaät chaát hoï chæ nhìn thaáy caùi laø beà maët, laø "ñoái töôïng" thoâi.
Höôùng veà caùi beân ngoaøi quen roài, khi nhìn Thieân Chuùa, Taây phöông cuõng nhìn nhö moät ñaáng ôû treân, neân ôû ngoaøi, ñaáng sieâu vieät. Thieân Chuùa ñuùng Thieân Chuùa, theo ñònh nghóa raát quaân bình cuûa moät nhaø tö töôûng, cuõng laø thaùnh nhaân, AÂu-cö-tinh, phaûi laø ñaáng "saâu hôn choã tuyeät saâu cuûa toâi vaø cao hôn choã tuyeät cao cuûa toâi". Theá nhöng neáu Phöông ñoâng nhaán vaøo veá tröôùc, thì Phöông taây laïi chuù yù ñeán veá sau.
Thieân veà beà cao cuûa thieâng lieâng, ñoù laø khuynh höôùng aên saâu cuûa Taây phöông, nhö chính J. Moltmann vaø Yves Raguin ñaõ coâng nhaän. Neân chaúng nhöõng höôùng leân trong tö töôûng, Taây phöông coøn höôùng leân trong tình caûm vaø dieãn taû nöõa. Trong khi nhaø sö, caëp maét lim dim, ñònh thaàn vaøo trong mình, thì nhaø tu Kytoâ-giaùo laïi höôùng veà trôøi vôùi caùi nhìn boác löûa, vôùi hai tay giô cao, vôùi goái quyø thôø laïy, vôùi xöng hoâ Laïy Chuùa. Lyù töôûng cuûa chaøng maõ thöôïng Ignace de Loyola laø Phuïng söï ñöùc Minh quaân Yeâsu ñöôïc toû loä trong hai baøi nieäm suy noåi tieáng: Vöông quoác vaø Hai laù côø. Coøn lyù töôûng cuûa caùc nöõ thaùnh laø haàu haï vò Lang quaân vöông ñeá. Heøn chi hoäi hoïa vaø ñieâu khaéc beân Taây ñaõ chaúng höôùng aùnh maét cuûa caùc thaùnh leân, trong khi beân Ñoâng laïi haï laøn mi Ñöùc Phaät xuoáng. Trong Kytoâ-giaùo, duy chæ vuøng phía Ñoâng, khu vöïc nuùi Athos, môùi cho thaáy daáu veát cuûa moät loái tu khaùc vôùi truyeàn thoáng: Phaùi Heùsychasme (Ñònh an) ñaõ cuùi nhìn xuoáng buïng khi mieäng nieäm teân Yeâsu.
Vaên minh hoâm nay, töø Taây lan sang theá giôùi, tuy giuùp giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà kinh teá, nhöng cuõng loâi Ñoâng phöông ra khoûi lyù töôûng an ñònh cuûa mình. Loái nhìn theo Taây, cuøng vôùi nhöõng lo toan vaät chaát, ñaõ höôùng loøng ra ngoaøi vaø laøm daäy bao ham muoán. Ngöôøi nhaø tu, Phaät giaùo cuõng nhö Coâng giaùo, haàu heát lao mình nhö con thieâu thaân vaøo haønh ñoäng, coøn suy chieâm hay ñònh thaàn thì bieáng treã. Neân thaùnh neân Phaät baèng phuïc vuï vaø soáng töông quan ö? Thieáu noäi taâm laøm hoàn soáng, thì haønh ñoäng chæ coøn laø côn soát, töông quan seõ trôû thaønh hôøi hôït, vaø phuïc vuï chæ nhaém moãi hö danh.
Höôùng ngoaïi quaù roài, ngaøy nay ngöôøi ta caûm thaáy coâ ñôn vaø troáng roãng, neân moät soá ñaõ trôû veà vôùi thieàn, yoga vaø ñôøi soáng chieâm nieäm. Daàu sao, soá aáy vaãn coøn quaù ít, vaø loaøi ngöôøi vaãn xa laï vôùi chính mình.
Toâi khoâng coù yù noùi thöù höôùng noäi do khí chaát (introversif), vì ñaây chæ laø moät tieàm naêng, moät khuynh höôùng toång quaùt, neân môû ra nhieàu phía khaùc nhau. Khuynh höôùng aáy coù theå môø aån do giaùo duïc, hoaëc do giaùo duïc maø xaùc ñònh xaáu ñi, khieán anh chæ bieát coù mình vaø chò chuû quan trong ñaùnh giaù.
Toâi cuõng khoâng muoán noùi thöù höôùng noäi do taät thöông taâm lyù, thöù höôùng noäi coù teân laø kheùp kín, noù daãn ta vaøo nguïc toái cuûa beänh taâm thaàn.
Cuõng ñöøng laãn höôùng noäi vôùi thoùi quen suy luaän, vì suy luaän laø cuûa lyù trí khaùch quan, noù höôùng toâi veà phía ñoái töôïng, nghóa laø beân ngoaøi, thay vì giuùp toâi vaøo soáng beân trong. Theá nhöng höôùng noäi cuõng khoâng luoân baèng tình caûm, vì neáu ñaây laø ham muoán, thì ñoái töôïng cuûa noù cuõng khoâng ôû beân trong noát.
Veà höôùng noäi, toâi muoán gôïi yù veà moät ngoâi nhaø thieâng lieâng beân trong, ôû ñoù anh nghæ ngôi ñöôïc vôùi chính mình. Nghóa laø ôû ñoù anh tìm thaáy söï thanh laëng, moät thöù an vaéng laëng maø anh thích, chöù khoâng phaûi thöù an vaéng laëng cuûa nghóa trang. Caûm giaùc vaéng laëng ñoù coù teân laø söï thanh vaéng beân trong (solitude inteùrieure), hoaëc noù mang laïi söï traàm aám, hoaëc noù laø con ñöôøng daãn tôùi kinh nghieäm naøy.
* * *
Duø töï nhieân anh coù höôùng noäi hay khoâng, moät höôùng noäi chính coáng bao giôø cuõng laø keát quaû cuûa nhieàu coá gaéng. Ñaây laø coá gaéng ñeå thoaùt khoûi haáp löïc cuûa beân ngoaøi, caùi haáp löïc quaù maïnh noù bieán phaàn ñoâng thaønh höôùng ngoaïi. Ñaây laø coá gaéng ñeå thanh luyeän, vì noäi taâm seõ thaønh kinh tôûm khi ñaày raùc röôûi vaø phong ba. Ñaây laø coá gaéng ñeå trang trí, maø taùc phaåm ñöôïc hoïa neân baèng nhöõng taâm tình cao ñeïp. Ñaây cuõng laø coá gaéng ñeå yeâu thöông saâu xa, vì khoâng tình caûm naøo cao ñeïp baèng tình yeâu thieâng lieâng caû.
Toâi chæ thaät söï gaëp mình khi soáng thaân maät vôùi mình. Toâi chæ thaät gaàn guõi vôùi mình trong moät Chuùng mình thaân thöông. Nghóa laø toâi phaûi vöôït xa hôn mình ñeå ñeán vôùi moät caùi mình khaùc. Mình ñaáy nhöng laïi khaùc vôùi mình. Vaâng, ngöôøi ta khoâng theå gaëp mình khi khoâng coù tình yeâu thöùc tænh. Toâi noùi Tình yeâu, chöù khoâng phaûi ham muoán. Ham muoán thì höôùng ra ngoaøi, chæ tình yeâu môùi huùt veà beân trong.
Toâi khoâng nghó nhö caùc chaân sö AÁn giaùo, keå caû Ramakrishna, raèng chæ baèng duy moät caùi Toâi (aâtman) ñuû ñeå vöôït chieàu saâu tôùi AÂtman (The Self, caùi Chính mình) tuyeät ñoái cuûa huyeàn nghieäm. Vì trong kinh nghieäm naøy, hoï ñaõ gaëp chính Thieân Chuùa cuûa Tình yeâu, vaø ôû Ngaøi hoï an nghæ hoaøn toaøn, ñuùng nhö Augustin dieãn taû:
— Thieân Chuùa saâu hôn choã saâu nhaát cuûa toâi...
— Vaø loøng toâi khaéc khoaûi cho ñeán khi ñöôïc nghæ yeân trong Ngaøi.
Ñaây laø an nghæ trong say ñaém cuûa tình yeâu, moät thöù tình khoâng theå dieãn taû baèng tình yeâu theá tuïc ñöôïc. Chöù ñaây khoâng phaûi laø thöù an tónh beà maët cuûa keû môùi böôùc vaøo ngheà thieàn ñaâu. Vì theá, theo caùc chaân sö Phaät, AÁn, phaûi caêng thaúng veà vôùi heát caû taâm hoàn vaø suoát ngaøy ñeâm. Vaø quaùn caû ngaøy ñeâm vôùi moät caâu hoûi, caâu thoaïi ñaàu, khoâng phaûi ñeå tìm moät ñaùp soá, maø ñeå noå bung trong ngoõ cuït cuûa nghi tình. Kieán taùnh khoâng ôû giaûi ngoä, maø ôû chöùng ngoä.
Vaâng, chaân lyù thaät söï thì khoâng phaûi chaân lyù khaùch quan cuûa lyù trí, cuõng chaúng phaûi ñoái töôïng cuûa caûm naêng noäi ngoaïi naøo caû. Chaân lyù aáy, moãi chuû theå phaûi töï chöùng nghieäm cho mình, ôû choã toái saâu cuûa noäi taâm. Noäi taâm coù raát nhieàu taàng, nhieàu lôùp, vaø taàng lôùp caøng saâu, thì caøng voâ thöùc hôn caû. Thieân Chuùa, chuùng ta chæ thöïc gaëp Ngaøi ôû nhöõng chieàu saâu ñoù. Vaø caøng vaøo saâu hôn trong mình, thì ta cuõng caøng vaøo saâu trong Chuùa luoân.
Toâi thieát nghó, duø toân giaùo naøo, neáu quaû gaëp "Caùi aáy" ôû choã toái saâu nhö theá, thì Caùi aáy cuõng laø caùi maø ta goïi laø Thieân Chuùa, vaø gaëp ñöôïc cuõng laø do aân Chuùa maø neân. Coù ñieàu, vì Caùi aáy vöøa nhö theå laø moät vôùi mình (do hieäp nhaát vaø do ôû saâu trong mình), vöøa saâu vöôït vaø khaùc mình, neân hieåu vaø dieãn taû veà Caùi aáy, thì AÁn giaùo nghieâng veà ñoàng nhaát (l'Un) vaø Kytoâ-giaùo nghieâng veà Khaùc bieät (l'Autre). Nhöng duø AÁn höõu trong huyeàn nghieäm cuõng thaáy caùi Moät aáy vöôït khaùc xa toâi, vaø trong huyeàn nghieäm Kytoâ-höõu thaáy Ñaáng laø khaùc aáy coù gì laø moät vôùi toâi khi maø Ngaøi khieán toâi "neân moät vôùi" Ngaøi vaø "ôû nôi Ngaøi" (Yo.17.21). Theo Raguin, con ñöôøng cuûa Phaät giaùo baét ñaàu laø Trong-mình (immanence) ñeå keát taän ôû vöôït mình (ex-stase). Coøn con ñöôøng Kytoâ-giaùo thì ngöôïc laïi, baét ñaàu baèng vöôït-mình (transcendance) ñeå tìm thaáy Ngaøi-nôi-trong-mình (en-stase). Quaû thaät, Thieân Chuùa chæ vöôït toâi töø saâu trong toâi, neân toâi khoâng theå gaëp chaân-Thieân Chuùa neáu khoâng tìm Ngaøi baèng noäi taâm vaø ôû noäi taâm, ôû choã toái saâu trong noäi taâm aáy. Choã toái saâu aáy bao giôø cuõng toái taêm, noùi cho ñuùng hôn, toái taêm ñoái vôùi lyù trí quen "roõ raøng vaø saùng suûa". Vì theá, theo kinh nghieäm cuûa caùc huyeàn nghieäm nhaân, thì anh chæ gaëp Chuùa luùc chaúng thaáy chi heát.
Noùi raèng Phöông ñoâng höôùng noäi, vaø höôùng noäi nhaát ôû Phöông ñoâng laø ngöôøi AÁn, e coù keû seõ chæ thaúng vaøo caû bieån ngöôøi AÁn ñang laêng xaêng kieám chaùc ôû caùc væa heø vaø xoù chôï, nhö taïi Calcutta:
— Ñaáy, caùi AÁn ñoä höôùng noäi cuûa Phöông ñoâng caùc anh ñaáy!
Quaû thaät, beân Ñoâng cuõng nhö beân Taây, con ngöôøi thöôøng chaúng ai höôùng noäi caû. Coù ñieàu Phöông ñoâng, nhaát laø AÁn, coá nhieân, coù moät truyeàn thoáng höôùng noäi ba ngaøn naêm, vaø khaùm phaù bieát bao kyõ thuaät tuyeät vôøi ñeå ñi vaøo chieàu saâu voâ taän cuûa mình. Bôûi theá, duø suoát ñôøi laêng xaêng beân ngoaøi, ngöôøi ta vaãn coi tham thieàn, nhaäp ñònh laø loái soáng lyù töôûng, vaø raát kính troïng nhöõng con ngöôøi ôû trong con ñöôøng aáy. Theá maø muïc ñích cuûa nhaäp ñònh, tham thieàn laø ñaït cöùu caùnh ôû trong mình, chöù khoâng phaûi ôû treân mình nôi moät ñaáng Sieâu vieät, moät Chuû teå.
Khoång giaùo khoâng tham thieàn, vaø Khoång giaùo cuõng noùi ñeán chieàu cao, maø hoï goïi laø Thieân. Nhöng tìm Thieân, nhaø nho laïi tìm ôû trong mình, vì Thieân loä ra ôû trong Taâm.
Thaät ra, Thieân phaûi ñöôïc hieåu ôû hai caáp khaùc nhau. ÔÛ caáp döôùi, Thieân laø Hoaøng thieân thöôïng ñeá cuûa cuùng teá, cuûa tín ngöôõng daân gian. Ñaây cuõng laø Thieân ñoái xöùng vôùi Ñòa (Thaàn ñaát) trong leã Giao teá Trôøi vaø leã Xaõ teá Ñaát, trong vaùi laäy Trôøi Ñaát xin chöùng giaùm trong nhöõng vieäc heä troïng. Vaäy Thieân naøy chöa phaûi Taát caû, huoáng nöõa laø Tuyeät ñoái, Sieâu vieät. Sieâu vieät thöïc söï trong Nho giaùo, chuùng ta coù leõ chæ baét gaëp ôû chöõ Thieân trong Thieân meänh vaø Thieân ñaïo thoâi.
Caû Thieân laãn Ñòa ñeàu coù Theå (goác) vaø Khí (esprit). Thieân khí thì trong saùng: Thaàn (Esprit). Ñòa khí thì u aâm: Quyû (khoâng phaûi diable). Tuï nôi con ngöôøi, Thieân khí thaønh Tinh anh, coøn Ñòa khí thaønh Phaùch, Vía: "Thaùc laø theå phaùch, coøn laø tinh anh" maø. Vaäy con ngöôøi, Nhaân, ñuùng laø söï keát tuï vaø tinh hoa cuûa caû Trôøi laãn Ñaát, nhö Leã kyù noùi:
— Nhaân giaû kyø thieân ñòa chi ñöùc, aâm döông chi giao, quyû thaàn chi hoäi, nguõ haønh chi tuù khí (ch. Leã vaên).
Thieân theo yù nghóa sieâu hình laø caùi toái cao vaø thieâng lieâng, noù mang tôùi cho Ñòa caùi Lyù, nhôø ñoù Ñòa môùi saùng leân, vaän haønh toát vaø vöõng toàn. Caùi Ñaïo cuûa Thieân, Thieân ñaïo, ñaõ chieáu in treân thieân nhieân thaønh ñaïo cuûa Ñaát, Ñòa ñaïo. Chính vì theá, neáu Thieân ñaïo laø "Laøm vôi choã ñaày, laøm lôïi choã thaáp", thì Ñòa ñaïo cuõng bieán theo maø thaønh "Laøm maát choã ñaày, vaø chaûy ñeán choã vôi". Chính vì theá, truy tra ñeán nôi caùch vaän haønh trong hoaøn vuõ, Caùch vaät, ngöôøi quaân töû phaàn naøo coù theå thaáy Ñaïo Trôøi.
Nhöng ñeå hieåu saâu Ñaïo Trôøi, thì Caùch vaät roài, coøn phaûi Trí tri nöõa. Trí tri, ñoù laø tìm hieåu Ñaïo Trôøi ôû choã toät cuøng cuûa noù, khoâng ôû ngoaøi mình cho baèng ôû trong mình, ôû chính löông tri thuaàn nhieân cuûa mình. Thaät ra khi Caùch vaät, ngöôøi quaân töû ñaõ khoâng bò huùt heát vaøo söï vaät baèng caùi nhìn khoa hoïc khaùch quan thuaàn tuùy. Vì xuyeân qua ñoù, oâng coøn muoán nghieäm suy, nhö moät hieàn nhaân (sage), caùi Lyù thöôøng haèng maø thieân nhieân phaûn aûnh. OÂng ñaõ söû duïng ñeán thöù tröïc giaùc thieâng lieâng.
Daàu sao, thieân nhieân vaãn chæ laø vaät chaát, neân phaûn aûnh Thieân ñaïo nôi thieân nhieân vaãn coù gì môø ñuïc vaø haïn cheá raát nhieàu. Chæ taïi chính thaâm taâm mình, ngöôøi quaân töû môùi gaëp gôõ Thieân ñaïo vaø Thieân meänh vôùi aùnh saùng ñaày ñuû.
Nôi chính löông tri naøy, ñaïo Trôøi chieáu in thaønh ñaïo Ngöôøi, Nhaân ñaïo, vaø yù Trôøi (Thieân meänh) chieáu in thaønh Tính ngöôøi. Tính, ñoù laø söï hieån saùng toaøn veïn cuûa Thieân ñaïo thaønh Ñöùc (Trôøi) nôi toâi, trong löông tri cuûa toâi:
— Thieân sinh ñöùc ö chi, Trôøi sinh ñöùc nôi ta. (Luaän ngöõ: Thuaät nhi).
Tính con ngöôøi khoâng phaûi laø baûn tính saün coù cho baèng moät höôùng ñi, moät khaû naêng tieàm taøng, moät lyù töôûng maø toâi phaûi töï mình thöïc hieän. Ñaây laø tieáng goïi cuûa Trôøi, maø cuõng laø thuùc baùch cuûa ñaïo laøm ngöôøi. ÖÙng ñaùp tieáng goïi aáy laø phaù tan söï aùc vaø phaùt trieån söï thieän (Kinh Dòch: Ñaïi höõu). Caøng soáng "thuaän Thieân höu meänh" hay "hôïp chi Thieân meänh" (Leã kyù: Quan nghóa), thì caøng laøm "minh minh Ñöùc", khieán caùi Ñöùc trong toâi saùng toû leân.
Nhöng ñeå soáng theo Thieân meänh, thì phaûi "Tri meänh", hieåu yù Trôøi vaø ñi ñuùng con ñöôøng Ngöôøi (nhaân ñaïo), thì phaûi bieát tìm Ñaïo trong chính mình: "Caàu taïi ngaõ giaû daïy", chöù khoâng "Caàu taïi ngoaïi giaû daïy" (Maïnh töû: VII.3). Ñeå nhìn ra yù Trôøi nôi mình thì phaûi Thaønh ñeå cho taâm saùng: Minh. Ñeå taâm thaønh vaø saùng, thì phaûi ñaït söï thanh laëng beân trong, khoâng coøn nhöõng ham muoán, baän bòu chuùng laøm xaùo troän maët hoà taâm giôùi:
Voâ tö daõ, voâ vi
daõ, tòch nhieân baát ñoäng, caûm
nhi toaïi thoâng thieân haï chi coá.
Khoâng nghó, khoâng laøm, laëng im khoâng
ñoäng, ñeán luùc caûm öùng
thì thoâng suoát moïi nguyeân do döôùi
gaàm trôøi.
(Kinh Dòch: Heä töø
thöôïng)
Taâm trong saùng roài, thì chieàu saâu loä ra, ôû ñoù chuùng ta thaáy yù Trôøi vaø gaëp chính Trôøi:
Taän kyø taâm giaû,
tri kyø tính giaû;
Tri kyø tính, taéc tri Thieân hó.
(Maïnh töû: VII.1)
* * *
Thi haønh Ñaïo baèng phöông phaùp Voâ vi, traùi vôùi Khoång töû chuû tröông Höõu vi, Laõo giaùo caøng tìm Ñaïo ôû saâu trong taâm hôn nöõa. Ñaïo trong Laõo giaùo, nhö Thieân trong Khoång giaùo, laø caùi nguyeân lyù baát bieán, töø ñoù sinh vaïn söï vaïn bieán. Caùi "Thöôøng ñaïo" khoâng goïi ñöôïc teân, khoâng hieåu ñöôïc baèng yù töôûng roõ raøng aáy, thaùnh nhaân gaëp noù baèng moät tröïc giaùc noäi taâm. Khi maø mình saùng leân vôùi mình töø trong, thì Ñaïo cuõng saùng leân nôi chính aùnh saùng ñoù. Theo Laõo töû, bieát ngöôøi môùi chæ laø Trí thoâi, bieát mình môùi laø Minh, laø töï giaùc:
— Tri nhaân giaû trí, töï tri giaû minh. (Ñaïo ñöùc kinh: XXXIII).
Ñeå minh taâm, töï giaùc, ñaïo syõ phaûi ñi vaøo thanh laëng baèng nhaäp ñònh, ñi vaøo töï nhieân baèng caùch buoâng xuoâi theo Tính, theo caùi töï nhieân cuûa trôøi ñaát giao duyeân, vaïn vaät sinh hoùa, vaø khi aáy caùi Ñaïo baát bieán voâ sinh seõ loù daïng. Caùi Ñaïo sô nguyeân naøy, theo Trang töû, phaûi laáy Thaàn (esprit) maø hieåu, chöù laáy Trí maø suy thì chaúng thaáy ñöôïc.
Söï thöùc ngoä luoân laø nhôø tröïc giaùc noäi taâm. AÁn giaùo cuõng quaû quyeát nhö theá, nhö caâu truyeän keå trong UpanisÏad sau ñaây:
Laàn kia, khi vua Janaka hoûi nhaø huyeàn tri danh tieáng YaâjnÎavalkya ñaâu laø aùnh saùng con ngöôøi, thì oâng thöa:
— Taâu beä haï, ñoù
laø maët trôøi, vì coù aùnh
döông, con ngöôøi seõ thöùc,
ñi laøm vaø trôû veà.
— Nhöng neáu maët trôøi laën, vua hoûi
tieáp, thì aùnh saùng con ngöôøi
ôû ñaâu?
— Thöa, ôû maët traêng.
— Neáu traêng khuaát thì sao?
— Thöa, ôû aùnh löûa.
— Neáu löûa cuõng taét?
— Thì aùnh saùng laø ôû lôøi
noùi. Khi ñeâm toái xoøe tay khoâng
thaáy, neáu nghe tieáng noùi phaùt ra
töø phía naøo, con ngöôøi seõ
laàn böôùc veà phía aáy.
— Neáu nhö caû tieáng noùi cuõng
baët luoân?
— Khi aáy, Ngaõ (caùi chính mình) seõ
laø aùnh saùng cuûa con ngöôøi.
Baèng caâu truyeän treân, Upanisïad ñaõ ñöa ta ñi daàn tôùi choã phaûi hieåu ra: Chæ coù chính mình, noùi ñuùng hôn, chính caùi taâm cuûa mình môùi laø xe chôû mình tôùi Chaân lyù. Chaân lyù aáy, toâi gaëp gôõ trong moät huyeàn nghieäm, nhö Caùi noù vöôït xa ñoù, maø cuõng laø moät vôùi chính mình:
— Anh laø Caùi aáy (tattvam asi)!
— Thieân Chuùa laø ngaõ (brahma ca aâtmaâ)!
Nhöng xem ra khoâng phaûi caùi Toâi, caùi Ngaõ naøy, maø caùi Toâi saâu hôn toâi, caùi Thöôïng ngaõ (antaraâtman, paramaâtman). Vaø moät caùch naøo ñoù, caâu "Thieân Chuùa saâu hôn choã saâu nhaát cuûa toâi, vaø cao hôn choã cao nhaát cuûa toâi" ñöôïc noùi hôi khaùc ñi trong Chaândogya-upanisïad 3.13.7:
— Caùi aùnh saùng ôû treân toâi, noù saùng beân treân moïi söï vaät, beân treân hoaøn vuõ, beân treân caùc thöôïng giôùi maø treân nöõa chaúng coøn chi, aùnh saùng aáy ñuùng thaâït laø moät vôùi aùnh saùng beân trong con ngöôøi!
Tuy Phaät giaùo khoâng noùi ñeán caùi Theå sieâu cao, cuõng chaúng nghó raèng coù Ngaõ, nhöng cuõng nhö AÁn giaùo, hoï tìm Nieát baøn trong taâm hoàn, ôû choã saâu vöôït caû noäi taâm, ôû choã khoâng coøn thaáy chi nöõa.
Tuy Phaät giaùo nguyeân thuûy chuyeân chaêm thieàn toïa, nhöng khuynh höôùng töø laâu cuûa Zen, cuûa Thieàn toâng, laø ñöa Thieàn vaøo cuoäc soáng, töø traø ñaïo ñeán baén cung, ñeán quyeàn kieám, aên nguû vaø moïi caùch xöû söï giöõa ñôøi. Thieàn khi aáy seõ laø moät thaùi ñoä noäi taâm, thaùi ñoä an laëng, sieâu thoaùt, noù toaùt ra thaønh phong thaùi vaø chæ huy haønh ñoäng.
Thieân Chuùa laø Tinh thaàn vieát hoa, neân cuõng laø Beà saâu vieát hoa. Tinh thaàn gaëp tinh thaàn, Ngaøi thöïc söï gaëp toâi nôi beà saâu cuûa toâi, nôi ñoù dieãn ra cuoäc ñoái thoaïi cuûa hai caùi Toâi, ñoái thoaïi noù laø moät vôùi keát hôïp.
Beà saâu cuûa toâi khoâng ngang baèng vôùi beà saâu cuûa Chuùa: "Thieân Chuùa saâu hôn choã saâu nhaát cuûa toâi", neân khoâng theå gaëp Ngaøi neáu Ngaøi chöa ñöa toâi xa vöôït chieàu saâu cuûa toâi. Toâi noùi "Ngaøi ñöa", vì toâi khoâng theå töï vöôït mình.
Vì Thieân Chuùa ñaõ goïi con ngöôøi töø beà saâu cuûa Chuùa, neân con ngöôøi môùi coù theå hieän höõu nhö moät beà saâu, nhö moät chuû theå vôùi moät theá giôùi noäi taâm. Keå töø ñaây, ñieåm gaëp gôõ thöïc giöõa Thieân Chuùa vôùi con ngöôøi bao giôø cuõng laø ôû beà saâu con ngöôøi aáy. Coá nhieân, Thieân Chuùa coù theå noùi vôùi con ngöôøi qua thieân nhieân hay baèng nhöõng moâi giôùi ngoân söù. Nhöng tieáng noùi beân ngoaøi chæ ñöa ñeán tieáp xuùc thaät khi coù moät gaëp gôõ ôû beân trong. Vaâng, söï gaëp gôõ trong aân suûng dieãn ra ôû choã saâu nhaát, choã maø töø ñoù toâi ñaõ tieáp nhaän ôn goïi hieän höõu töø Ñaáng ñaõ ñoaùi nhìn ñeán toâi. AÂn suûng hay söï gaëp gôõ naøy, xuaát phaùt töø saâu trong, seõ töø trong ñi ra ñeå nhieãm hoùa caùc taàng lôùp ngoaøi, nhôø ñoù toâi coù theå gaëp Chuùa baèng caûm xuùc, caàu nguyeän vaø haønh ñoäng. Vì theá, ñôøi soáng toâi luoân phaûi quy chieáu veà ñieåm gaëp beân trong ñeå thaønh sieâu nhieân, vaø toâi khoâng theå taêng tröôûng sieâu nhieân neáu khoâng phaùt trieån ñôøi soáng beân trong naøy.
Ngaøy nay, sau khi nhaäp theå, laø Beà saâu nay Thieân Chuùa ñaõ coù beà maët. Vaø ñöùc Yeâsu aáy baét ñaàu noùi vôùi loaøi ngöôøi baèng ngoân töø cuõng nhö baèng cuoäc soáng. Theá nhöng thöù ngoân ngöõ naøy laïi nhaém maïc khaûi caùi laø beà saâu: Chuùa Cha vaø tình Ngaøi yeâu ta. Con ngöôøi vaø cuoäc soáng Chuùa Yeâsu, ñoù laø Maïc khaûi vieát hoa veà Cha, maïc khaûi duy nhaát vaø toaøn veïn. Neân khoâng theå tôùi Cha neáu khoâng qua Ngaøi, qua caùi beà ngoaøi ñang maïc khaûi beà trong cuûa Ngaøi. Beà trong aáy cuõng ñang soâi suïc tình yeâu ñoái vôùi Cha vaø loøng khaùt khao thi haønh yù Cha, khieán khoâng ai coù theå thaønh "cuøng gioáng" vôùi Chuùa: "meï Ta vaø anh em Ta" neáu khoâng thuaän theo thieân meänh.
Caùc bieán coá ñôøi Chuùa cuõng quan troïng ôû beà saâu cuûa chuùng. ÔÛ beà saâu aáy, chuùng laø maàu nhieäm, maø cô baûn laø boä ba: Nhaäp theå, Thaùnh giaù vaø Phuïc sinh. Ñeå roài trong Hoäi thaùnh, caùc cöû chæ, lôøi noùi vaø vaät duïng laïi quy veà maàu nhieäm ba nhaùnh naøy ñeå coù chieàu saâu vaø hieäu löïc, ñeå trôû neân huyeàn tích (sacrements). Ñeå roài chính cuoäc soáng toâi, sau khi loät xaùc trong huyeàn tích roài, caùch naøo ñoù cuõng phaûi thaønh huyeàn tích, khi "soáng vôùi toâi laø ñöùc Yeâsu, moät ñöùc Yeâsu bò ñoùng ñinh".
* * *
Bao laâu coøn taïi theá, tuy laø pha leâ ñeå toû loä Cha, nhöng Chuùa Kytoâ vaãn coù gì môø ñuïc vôùi loaøi ngöôøi, môø ñuïc ngay caû vôùi ñeä töû. Chaúng nhöõng vì xaùc thòt vaø theá gian laøm hoï muø quaùng, maø coøn vì Ngaøi vaãn beân ngoaøi, ôû giöõa hoï nhö moät khaùch theå (objet). Vì theá, Chuùa phaûi ñi khuaát maét, thì Thaàn khí Chuùa môùi ñeán (Yo.16.7) ñeå ñöa Ngaøi vaøo trong hoï, ñeå trong hoï gaøo to leân Abba, Cha, nghóa laø ñeå maïc khaûi thaät söï vôùi loøng ta veà Cha vaø Ngaøi.
Thaàn khí (Thaùnh Thaàn) laø Beà saâu vieát hoa, Beà saâu cuûa caû Cha laãn Con, neân gaëp Ngaøi ta cuõng gaëp ôû beà saâu cuûa mình. Beà saâu trong beà saâu cuûa toâi, Thaàn khí aáy ñang gaáp ruùt beà saâu hoùa taâm toâi, ñeå qua ñoù beà saâu hoùa caû xaùc toâi nöõa, bieán toâi thaønh con ngöôøi thieâng lieâng (pneumatikos) (1 Cor.15.44), cuõng laø con ngöôøi beà saâu (esoâ anthropos) (Eph.3.16).
Con ngöôøi Chuùa theá naøo, con ngöôøi toâi seõ theá aáy. Vaäy ñöôøng cuûa Chuùa ñi phaûi laø ñöôøng cuûa toâi ñi. Con ñöôøng Kytoâ-giaùo tuy coù beà maët vì Chuùa ñaõ nhaäp theå, nhöng cuõng coù chieàu saâu, vaø ñaây môùi laø quan yeáu, vì Thaàn khí ñeán roài. Töø nay khoâng caàn thôø ôû Yeârusalem hay ñaâu khaùc, vì keû thôø chaân chính seõ thôø "trong Thaàn khí vaø Söï thaät", moät thôø phuïng maø caên baûn laø ñöùc tin, maø nôi choán laø taâm hoàn. Chæ ôû taâm hoàn vaø nhôø Thaàn khí gaøo leân trong taâm hoàn Abba, ta môùi gaëp gôõ Cha.
Con ñöôøng tìm gaëp Chuùa ôû beà saâu aáy, töø bao theá kyû nay Giaùo hoäi ñaõ khai phaù vaø quy hoaïch. Ñeå soáng theo Thaày vaø raäp khuoân Thaày, caùc tu syõ suy nieäm lôøi Thaày vaø ñôøi Thaày. Nhieàu phöông phaùp suy chieâm nhö theá ñaõ ñöôïc phaùt minh.
Döôùi taùc ñoäng "laán chieám" cuûa Thaùnh Thaàn, töø suy nieäm hoï daàn böôùc voâ chieâm nieäm thuï ñoäng (contemplation passive), maø ñænh cao laø moät kinh nghieäm vöôït treân moïi hieåu bieát, vöôït thoaùt khoûi phaïm vi hoaït ñoäng cuûa nhöõng khieáu naêng thoâng thöôøng: trí töôûng, trí hieåu, trí nhôù. Soáng ñaïo ñaõ tieán tôùi choã saâu nhaát cuûa noäi taâm: "Thieân Chuùa saâu hôn choã saâu nhaát cuûa toâi". Vaâng, huyeàn nghieäm laø hieåu bieát vaø soáng noäi taâm ôû choã sieâu noäi cuûa mình.
Kytoâ-giaùo ñaõ thaät gaëp gôõ Phöông ñoâng huyeàn nhieäm. Hay noùi cho ñuùng hôn, Phöông ñoâng ñaõ ñaït giaác mô cuûa mình nôi huyeàn nghieäm (expeùrience mystique) Kytoâ-giaùo.
Phöông ñoâng öa thích huyeàn nhieäm (mystique), maø huyeàn nhieäm thì höôùng veà thaàn thaùnh ôû trong toâi (immanence). Theá nhöng, ñuùng nhö Raguin nhaän xeùt, giaûng thuyeát Kytoâ-giaùo xöa nay quen trình baøy moät Thieân Chuùa treân cao nhö vua, maø Thieân Chuùa kieåu aáy thì thöùc giaû Phöông ñoâng laïi coi thöôøng. Trong AÁn, Phaät, Ñaïo, ngöôøi ta phaân con ñöôøng thaønh hai cho hai caáp khaùc nhau: caáp döôùi cuûa daân giaû thì höôùng veà thaàn nhö vua ñeå caàu taøi caàu loäc, coøn caáp cao cuûa tu nhaân thì tìm kinh nghieäm giaûi thoaùt beân trong baèng nhaäp ñònh hay toïa thieàn.
Kytoâ giaùo toång hôïp caû noäi ngoaïi hai höôùng, nhöng neáu chæ trình baøy Thieân Chuùa nhö ñaáng ôû treân toâi thoâi, thì sao ñaùp öùng ñöôïc ñoøi hoûi saâu nhaát cuûa hoàn ngöôøi laø muoán neân thaàn neân thaùnh, huoáng nöõa ñaây laø hoàn ngöôøi Phöông ñoâng. Theá maø Kytoâ-giaùo laïi laø maàu nhieäm, vaø soáng ñaïo laø ñi vaøo kinh nghieäm ñöôïc ñoàng hoùa vôùi Thieân Chuùa thaønh ngöôøi ñaõ chòu ñoùng ñinh, ñeå cuõng thaønh moät vôùi Ngaøi trong Phuïc sinh. Khoâng coù chieàu kích huyeàn nhieäm naøy, Kytoâ-giaùo heát coøn laø Kytoâ-giaùo ñeå thoaùi hoùa thaønh moät thöù luaân lyù beà maët vaø moät thôø töï khoâng chieàu saâu chi caû.
Ngaøy nay, Kytoâ-höõu muoán chuyeån höôùng soáng ñaïo töø suy chieâm sang haønh ñoäng. Nhöng haønh ñoäng maø khoâng coù moät caên baûn noäi taâm, thì soáng ñaïo cuõng chuyeån thaønh soáng ñôøi luoân. Vì theá, keû haønh ñoäng khoâng boû haún caàu nguyeän ñöôïc. Theá naøo cuõng phaûi nghieäm Chuùa trong taâm, thì môùi nghieäm Chuùa trong cuoäc soáng noåi.
Nghieäm Chuùa trong haønh ñoäng seõ khoâng thaáy Chuùa roõ baèng trong suy chieâm ñaâu. Nhöng duø trong haønh ñoäng, neáu nghieäm Chuùa, ngöôøi ta vaãn nghieäm ôû beà saâu, ôû choã toái saâu cuûa taâm hoàn. Thöù nghieäm thöùc naøy, do thaùnh Ignace de Loyola khai phaù, ñöôïc Nadal goïi laø "Chieâm nôi haønh taùc" (contemplatio in actione).
Nghieäm Chuùa trong haønh ñoäng, ñoù laø con ñöôøng môû ra cho Kytoâ-giaùo voán laø ñaïo nhaäp theå neân nhaäp theá, Ñaïo noù laø Thieân Chuùa ñeán giöõa ñôøi vaø ñaïo cuûa söù ñoà loan cho khaép theá giôùi, ñaïo cuûa Trôøi ñaát môùi döïng neân töø ngay trong coõi theá naøy.
Coù ñieàu, ñeå xaây döïng döông gian veà phía Trôøi ñaát môùi, vôùi ñuùng höôùng ñi vaø söï thaät aáy, toâi phaûi neân moät vôùi ñöùc Kytoâ, baèng chính taâm hoàn mình, coá nhieân, moät taâm hoàn môû ra vôùi Chuùa, vaø trong Chuùa môû ra vôùi anh em, chöù khoâng kheùp kín ôû nhöõng ham muoán vò kyû hoaëc giôùi haïn ôû öôùc mô veà moät thieân ñöôøng taïi theá. Ñeå ñöôïc nhö vaäy, loøng toâi phaûi gaàn Ngaøi khi maø oùc toâi tính toaùn, khi maø caùnh tay toâi vung leân, khi maø chaân toâi saûi böôùc ñöôøng tröôøng.
Moät taâm hoàn ñaõ ñaït tôùi "hoân nhaân thieâng lieâng" (mariage spirituel) theo caùch goïi cuûa Theùreøse d'Avila, seõ khoâng caàn taäp trung caàu nguyeän (duø vaãn say meâ caàu nguyeän), do ñoù phaûi ngöng vieäc nhieàu phen. Vì vôùi ngöôøi aáy, soáng ñuùng laø caàu nguyeän roài:
— Toâi soáng, maø khoâng phaûi toâi nöõa, chính ñöùc Kytoâ soáng nôi toâi! (Gal.2.20).
Nhöng bao laâu chöa ñaït tôùi möùc aáy — maø deã gì ñaït tôùi! —, thì toâi khoâng theå "chieâm trong haønh ñoäng" neáu töøng luùc toâi khoâng caàu nguyeän taäp trung.
Khoâng may, con ngöôøi hoâm nay voán hieáu ñoäng, cöù vin vaøo chieâu baøi "Phuïc vuï laø caàu roài", ñeå an taâm lao mình vaøo haønh ñoäng, chöù khoâng thieát caàu nguyeän noù laø vieäc khoâng maáy höùng thuù vaø ñoøi hoûi gaéng söùc nhieàu.
Moät soá ngöôøi khaùc, keå caû tu nhaân, laïi baèng loøng vôùi nhöõng caùi nhö traøng haït Vaên coâi, cho raèng cöù ñoïc nhieàu laø ñuû. Caàu nguyeän laø "ñöa loøng leân tôùi Chuùa" (elevatio mentis ad Deum), neân ñaây laø coá gaéng cuûa taâm hoàn, chöù ñaâu phaûi cuûa mieäng suoâng. Giaû nhö ñoïc kinh maø ñöa loøng leân ñöôïc, thì baèng ñoïc kinh, anh ñaõ caàu nguyeän roài ñoù. Coù ñieàu, chæ baèng ñoïc kinh thoâi, chò khoù keát hôïp saâu xa vôùi Chuùa. Neân caàn theâm vaøo ñoù maáy moùn aên ñaëc bieät boå döôõng, maø cuõng khoù naáu nöôùng hôn. Vaø ñaây laø nhöõng phöông phaùp chuùng giuùp ta vaøo saâu hôn trong Chuùa, cuõng laø vaøo saâu hôn trong mình.
Ñöôøng ñi vaøo cuõng laø ñöôøng ñi leân veà phía Söï thieän, neân ñeå höôùng noäi, toâi khoâng theå khoâng tu taâm döôõng tính, sao cho taâm tình vaø cuoäc soáng luoân thuaän vôùi ñaïo Trôøi vaø ñaïo laøm ngöôøi.
Ñeå khaùm phaù chieàu saâu, toâi caàn moâi giôùi cuûa keû khaùc (l'autre). Ñaây laø Chuùa maø toâi coá yeâu, ñaây laø nhöõng ngöôøi maø toâi xoùt thöông vaø hy sinh cho hoï.
Ñeå ñi saâu vaøo Chuùa, cuõng laø tieán saâu vaøo mình, toâi phaûi suy chieâm veà cuoäc ñôøi vaø giaùo lyù ñöùc Yeâsu, veà maàu nhieäm boä ba Nhaäp theå-Thaùnh giaù-Phuïc sinh. Ngoaøi nhöõng kyõ thuaät suy chieâm saün coù cuûa truyeàn thoáng Kytoâ-giaùo, toâi coù theå caàu vieän vôùi Phöông ñoâng veà caùc phöông phaùp nhaäp ñònh cuûa hoï.
Ñeå thöïc ñeán ñöôïc vôùi Chuùa vaø neân moät vôùi Ngaøi ôû beà saâu, toâi caàn hoaøn toaøn ñeán söùc thoåi cuûa Thaàn khí, vaø do ñoù phaûi thieát tha caàu Ngaøi.
Con ngöôøi tuy coù beà saâu, nhöng do ham muoán laïi höôùng ra ngoaøi, vaø do lyù trí maø höôùng veà khaùch theå. Bôûi theá, neáu neân thaùnh phaûi leo gioác, thì ñeå höôùng noäi cuõng caàn loäi ngöôïc doøng.
Quen thoùi höôùng ngoaïi aáy, ngöôøi thöôøng khi nhìn Trôøi Phaät cuõng nhìn nhö vua chuùa ôû treân, chöù khoâng ôû trong. Thaät ra, "Thieân Chuùa saâu hôn chieàu saâu cuûa toâi, vaø cao hôn chieàu cao cuûa toâi", nghóa laø, toång hôïp laïi, Ngaøi vöôït chò töø chính beà saâu cuûa chò. Vì theá, neáu khoâng voâ noäi taâm vaø vöôn xa hôn chuû theå veà phía Caùi gì khaùc (l'Autre), thì khoâng gaëp Ngaøi ñöôïc.
Tìm Sieâu vieät trong mình, ñoù laø caùch laøm truyeàn thoáng cuûa Phöông ñoâng höôùng noäi. Vôùi Khoång giaùo, phaûi "tòch nhieân baát ñoäng" vaø "taän kyø taâm" thì môùi "tri Thieân" noåi. Vôùi Laõo giaùo, ñeå minh taâm phaûi töï tri, vaø Thöôøng ñaïo thì phaûi laáy thaàn (esprit) maø hieåu. Vì theá, AÁn giaùo vaø Phaät giaùo phaùt minh nhöõng kyõ thuaät ñeå ñi saâu vaøo noäi taâm vaø ñaéc ngoä ôû ñoù.
Trong Kytoâ-giaùo, Thieân Chuùa laøm ngöôøi ñaõ tôùi baèng beà maët laø con ngöôøi, cuoäc soáng vaø lôøi noùi cuûa Ngaøi. Nhöng beà maët aáy laïi maïc khaûi moät beà saâu: Chuùa Cha. Hôn nöõa, Thaùnh Thaàn ñaõ giaùng ñeå ñöa Chuùa Kytoâ vaø lôøi Ngaøi vaøo saâu trong ta, ñeå ôû ñoù Chuùa gaëp ta baèng aân suûng.
Vaû laïi, caùc bieán coá lieân quan ñeán Chuùa cuõng coù beà saâu, khieán chuùng thaønh maàu nhieäm. Vaø maàu nhieäm naøy, khi ñöôïc taùi dieãn baèng moät soá daáu hieäu beân ngoaøi, ñaõ laøm neân huyeàn tích ñeå caûi hoùa ta trong Chuùa. Nhôø huyeàn tích maø ñöôïc dìm trong maàu nhieäm Thaùnh giaù-Phuïc sinh cuûa Chuùa, ñeán löôït mình, toâi phaûi dieãn laïi caùc maàu nhieäm aáy baèng cuoäc soáng. Vaäy ñôøi soáng Kytoâ-höõu coù neàn taûng ôû beà saâu. Vaø phaûi vaøo saâu trong mình baèng suy chieâm, ta môùi cung caáp cho haønh ñoäng moät beà saâu ñuùng nghóa Kytoâ-giaùo.
Back
to Vietnamese Missionaries in Taiwan Home Page