Back
to Vietnamese Missionaries in Taiwan Home PageOÂng thaùnh chaúng bao giôø thaønh oâng thaàn ñöôïc. OÂng thaùnh laø ngöôøi vaø maõi maõi laø ngöôøi. Laø ngöôøi tröôùc khi laøm thaùnh, vaø duø laøm thaùnh vaãn phaûi laøm ngöôøi. Hôn theá, chæ coù laøm ngöôøi, anh (hay chò) môùi laøm thaùnh noåi. Chöù neáu khoâng, "muoán bay, (chò) seõ boø" ñaáy. Nghóa laø laøm thaùnh huït, vaø coøn teä hôn nöõa kia.
Nhö theá laø theá naøo?
Laø theá naøy, neáu anh muoán neân thaùnh, caùi ñöùc cuûa anh vöøa raát sieâu nhieân vöøa phaûi raát "ngöôøi" nöõa. Ñaïo ñöùc duø Kytoâ-giaùo vaãn laø ñaïo ñöùc, chæ theâm coù höôùng nhaém, ñoä saâu vaø saéc thaùi Kytoâ-tính thoâi. Moät Kytoâ-höõu khoâng theå thöông ngöôøi neáu loøng khoâng rung trong taàn soá con ngöôøi, taàn soá cuûa ngöôøi thaân, cuûa ngöôøi cuøng khoå vaø cuûa moïi ngöôøi khaùc. Y nhö theá, vaø coù gì hôn theá. Thöông ngöôøi ö? Haõy thöông nhö Chuùa thöông. Maø yeâu nhö Chuùa thì yeâu ñeán cuøng taän, ñeán hy sinh maïng soáng, ñeán laøm ôn cho keû haïi mình.
Vì ñaïo ñöùc laø moät, neân neáu caùc ñöùc töï nhieân phaûi laáy Nhaân laøm ñích ñieåm, thì caùc ñöùc sieâu nhieân cuõng gaëp nhau ôû ñöùc AÙi Chuùa Kytoâ. Vaø neáu ñaïo ñöùc töï nhieân chæ ñöôïc xaây vöõng treân nhöõng naêng ñöùc caên baûn, thì ñaïo ñöùc Kytoâ-giaùo Taây phöông xöa cuõng laáy boán ñöùc truï (vertus cardinales) Hy-La laøm neàn taûng cuûa mình. Boán ñöùc aáy laø: tieát ñoä, khoân ngoan, coâng bình vaø cöông duõng. Boán ñöùc aáy xem ra höôùng veà nhieäm vuï, coù gì gioáng nhö Tröïc vaø Nghóa cuûa chuùng ta, do ñoù thieáu höông vò Tình ngöôøi, caùi "ñaëc saûn" chính toâng Kytoâ-giaùo. Vaäy coù leõ neân quay veà vôùi truyeàn thoáng Khoång giaùo, ôû ñoù chuùng ta tìm thaáy moät khaùi nieäm veà "ñöùc truï" thaâm thuùy vaø troïn veïn hôn. Ñöùc truï Khoång giaùo, ñoù laø boä ba Nhaân-Trí-Duõng, roài Thaønh vaø Trung dung. Thaät ra, thì Trí, Thaønh vaø Trung dung ñi vôùi nhau, trong khi ñöùc Thaønh laïi ñöôïc nhaán maïnh nhaát cuøng vôùi ñöùc Nhaân, neân xin pheùp toång hôïp laïi, laø: Thaønh-Nhaân-Duõng.
Neàn taûng ñaïo ñöùc maø laø Thaønh ö? Chaéc anh (hay chò) bôõ ngôõ laém nhæ? Vì xöa nay trong Kytoâ-giaùo, coù maáy khi noùi ñeán Thaønh ñaâu, laïi phuï nöõ YÙ thöôøng môû ñaàu danh saùch toäi xöng baèng Buggia, noùi doái, moät caùch raát thaân thöông, y nhö aên mì sôïi (spaghetti) vaäy. Theá nhöng, vôùi truyeàn thoáng ñaïo ñöùc hoïc AÁn ñoä vaø Trung hoa, thì Thaønh laïi laø caùi raát quan yeáu.
Ñoái vôùi AÁn-Phaät giaùo, Thaønh (satya) khoâng phaûi chæ laø coù sao noùi vaäy, maø coøn laø coù sao (sat) hieåu ñuùng vaäy (satya) vaø soáng theo nhö theá. Tyû duï nhö vôùi Phaät giaùo chuû tröông Voâ, thì Ngaõ laø giaû doái, neân nhìn nhaän Voâ ngaõ môùi laø thaønh. Coøn vôùi AÁn giaùo chuû tröông Höõu, thì Thaønh laø keû nhaän ra Ngaõ laø moät vôùi Sieâu vieät theå.
Vì Thaønh laø nhìn ra vaø nöông vaøo söï thaät, laïi vì Thaønh daãn tôùi Minh (saùng), trong khi Minh laø nguyeân nhaân cuûa giaùc ngoä, giaûi thoaùt, neân Thaønh laø naêng ñöùc toái ö quan troïng. Vì Thaønh vôùi söï thöïc ñöôïc coi laø quan yeáu nhö theá, neân noùi doái cuõng laø ñieàu raát xaáu xa. Vôùi Yoga, thì trong Nguõ giôùi, giôùi saùt laø troïng nhaát, roài lieàn ñoù laø giôùi ngoa (caám noùi doái). Nôi thaùnh Gandhi, chöõ Thaønh luoân ôû cöûa mieäng vaø döôùi ngoøi buùt. Tónh vieän cuûa oâng cuõng coù teân Satya-aâsrama (am Thaønh) hay Satya-aâgraha-aâsrama (am Truï vaøo ñöùc Thaønh). Thaønh phaûi laø kim chæ nam cho toaøn cuoäc soáng, duø ñaây laø trong ñaáu tranh chính trò.
Beân Trung quoác, ñöùc Khoång baøn giaûi raát nhieàu veà ñöùc Thaønh, baøn ngay ôû phaàn Hình nhi thöôïng, phaàn neàn taûng vaø sieâu hình cuûa giaùo lyù.
Theo saùch Trung dung, cô sôû cuûa Thaønh laø ôû Trôøi. Nôi Trôøi, thì Höõu vôùi Haønh laø moät. Trôøi coù theá naøo, luoân hieån ra trong haønh ñoäng nhö theá, khoâng ñoåi thay. Neân Thaønh laø ñaïo Trôøi vaäy:
— Thaønh giaû, Thieân chi ñaïo daõ (ch.20).
Con ngöôøi thì khoâng ñöôïc theá. Ñöùc Thaønh chæ tieàm aån nôi con ngöôøi nhö moät maàm moáng, maïnh yeáu khaùc nhau. Vôùi baäc thaùnh, thì söï hieåu Ñaïo laø töï nhieân, nhö baåm sinh vaäy. Coøn phaàn ñoâng thì phaûi thöôøng haèng baùc hoïc (hoïc cho roäng), thaåm vaán (hoûi cho cuøng), thaän tö (nghó cho kyõ), minh bieän (luaän cho roõ), ñoác haønh (thöïc haønh cho sieâng naêng), thì môùi Thaønh vaø soáng Ñaïo noåi:
— Thaønh chi giaû, nhaân chi ñaïo daõ (Trôû neân thaønh, aáy laø ñaïo ngöôøi).
Thaät ra, Meänh Trôøi laøm sao, ñaõ in nôi ngöôøi thaønh Tính nhö vaäy roài, nghóa laø aán phaåm (Tính) luoân luoân Thaønh vôùi aán baûn (Meänh):
— Thieân ö ñaïo chi meänh
Hình ö nhaát vò chi tính
(Khoång töû gia ngöõ, XXVI.)
Loaøi vaät chæ coù phaùch theå, neân Tính laøm sao, khoâng theå khoâng soáng theo nhö theá. Nhöng con ngöôøi coøn coù hoàn (khí hoàn phaùch hoäi), neân nhö vaïn vaät, maø cuõng "linh ö vaïn vaät", vì theá phaûi thaéng mình thì môùi soáng ñöôïc theo caùi Tính lyù töôûng, nhôø ñoù Ñaïo hieån ra thaønh Ñöùc, vaø ñoù laø Thaønh vôùi Ñaïo, cuõng laø Thaønh vôùi mình:
— Thieân meänh chi vò tính, xuaát tính chi vò ñaïo (Trung dung I).
Caøng soáng thaønh vôùi mình, nghóa laø thaønh vôùi löông tri cuûa mình, thì löông tri aáy ngaøy theâm trong suoát, ñeå ta nhìn thaáu ñeán caùi Tính lyù töôûng hay caùi ñaïo laøm ngöôøi, vaø ñoù laø Minh (saùng), laø Trí (sagesse):
— Thaønh taéc minh hó; minh taéc thaønh hó (Heã thaønh thì minh; heã minh thì thaønh) (ch.21).
Thaønh vaø Minh maät thieát vôùi nhau nhö theá, neân heã moät caùi phaùt trieån, thì caùi kia cuõng lôùn theo. Minh, ñoù laø thöù Saùng tröïc giaùc, vöøa trí thöùc vöøa thöïc haønh cuûa ñôøi soáng noäi taâm, nhôø ñoù ta nhaän ra caùi ñaïo laøm ngöôøi khaùch quan, ñoàng thôøi nhaän ra caùch aùp duïng nguyeân taéc vaøo nhöõng hoaøn caûnh cuï theå. Ñeå ñöôïc nhö vaäy, caàn phaûi luoân thaønh khaån, luoân trung tín vôùi söï thaät thieâng lieâng, vôùi söï thaät veà mình, veà nhöõng thieáu soùt vaø khoâng xöùng cuûa chính mình, chöù ñöøng ñeå töï aùi, ham muoán hay thaønh kieán laøm toái maét löông taâm vaø che ñaäy söï thaät.
Thaät ra, do baûn tính, ai maø chaû yeâu söï thaät, do ñoù ham bieát thaät nhieàu (söï thaät), bieát thaät saâu (söï thaät) baèng caùch kyø cuøng tra vaán Sao vaø Taïi sao. Song nhöõng ham hoá, thaønh kieán, cuøng vôùi "Maëc caûm caùi Toâi" khieán ta, voâ thöùc hay höõu thöùc, deã daøng troán traùnh söï thaät, veà ngöôøi cuõng nhö veà mình.
Töï nhieân Thaønh, do ñoù töï nhieân Saùng, chæ coù hai ñaáng Voâ nhieãm, do voâ nhieãm maø phaûn chieáu Ñaïo Trôøi hoaøn toaøn, vaø ñoù laø Ñöùc Yeâsu do baûn tính (Chính vì Thieân Chuùa Cha, caùi Höõu vieát hoa theá naøo, Chuùa Yeâsu cuõng hieän ra nhö theá: "Ai thaáy Ta laø thaáy Ñaáng sai Ta", neân Chuùa quaû laø Thaønh vieát hoa vaø söï Thöïc vieát hoa - Yn.14.6), vaø Ñöùc Maria do ñaëc aân. Coøn ngöôøi khaùc, thì nhieàu hay ít ñaõ nhieãm roài, neân bò nhieàu boùng maây phuû môø Ñaïo. Vì theá, phaûi "töï minh thaønh", nhôø aân suûng vaø coá gaéng phaûi xua tan daàn nhöõng boùng maây kia baèng hoïc, hoûi, nghó, luaän vaø haønh ñoäng.
Khoâng phaûi chæ hoïc hoûi caùi ñaïo töï nhieân, maø hôn hôn theá, hoïc hoûi caùi Ñaïo Trôøi thaønh ngöôøi: ñöùc Yeâsu Kytoâ. Vaø nôi ñöùc Yeâsu, caùi Thieân meänh ñoät giaùng: Thieân Chuùa yeâu toâi nhö con ñeû vaø cöùu toâi nôi Con ñeû cuûa Ngaøi. Vieäc cuûa toâi töø ñaây chæ laø uoán mình theo caùi Thieân meänh naøy nhö Chuùa Yeâsu, ñeå trôû neân cuøng doøng gioáng vôùi Ngaøi, ñaáng ñaõ vaâng lôøi cho ñeán cheát:
— Meï Ta vaø anh chò em Ta, ñoù laø keû thuaän thi yù Cha Ta.
Caøng thuaän thi YÙ Cha vaø thaønh vôùi Ñaïo, taâm ta caøng saùng leân, vaø ta thaønh ñaïi trí (sage, sagesse). Khoâng nhöõng Trí ñeå hieåu Ñaïo moät caùch lyù thuyeát, ta coøn Minh ñeå thaáy roõ phaûi soáng ñaïo theá naøo trong nhöõng hoaøn caûnh cuï theå, cuõng nhö ñaùnh giaù theá naøo veà moät tö töôûng hay haønh ñoäng. Vaø ñaây laø ôn Phaân ñònh (discernement) thaùnh Phaoloâ hay noùi ñeán. Vaø cuõng laø söï saùng suoát cuûa chaøng muø baåm sinh trong Phuùc aâm (Yo.9.1tt.), tuy thaát hoïc nhöng vì coù sao nghó vaäy vaø nghó sao noùi theá, neân nhìn ngay ra raèng keû maø Thieân Chuùa nghe khoâng theå laø ngöôøi toäi loãi ñöôïc (c.31).
Ñeå öùng phoù ñuùng möùc trong nhöõng hoaøn caûnh cuï theå, thì phaûi aùp duïng nguyeân taéc Trung. Trung khoâng phaûi laø ôû ñuùng möùc giöõa lyù thuyeát voán cöùng nhaéc, nhöng cöù tuøy hoaøn caûnh maø ñoåi thay, nhö Traàn troïng Kim nhaän ñònh (Xx. Nho giaùo, TTHL, tr.40).
Noùi cho chính xaùc, thì Trung laø gì?
Nhö treân ñaõ noùi, heã Thaønh thì taâm saùng daàn ra, maø heã taâm saùng thì caùi Ñaïo hay YÙ Trôøi môùi hieän leân tröôùc con maét löông tri ñöôïc. Noùi caùch khaùc, heã tö duïc tö kyû, thì caùi nhìn thieân leäch vaø Ñaïo môø khuaát maát. Vì theá, phaûi coù thaùi ñoä Trung, nghóa laø khaùch quan vaø trung thaønh vôùi söï thaät, ngay thaúng trong nhaän xeùt, chöù khoâng nghieâng beân naøo giöõa hai veá nghòch nhau. Nghóa laø vöõng ôû ñöùc Trung (Trung dung laø kieân vöõng ôû Trung):
- Nhaân taâm duy nguy, ñaïo taâm duy vi, duy tinh duy nhaát, doaõn chaáp quyeát trung (Caùi taâm con ngöôøi deã gaëp nguy (do tö kyû), maø caùi ñaïo cuûa taâm laïi raát teá vi, neân phaûi giöõ loøng tinh taán vaø quy nhaát, thì môùi vöõng ñöôïc ôû ñöùc Trung vaäy), (Thö: Ñaïi-Vuõ moâ).
Cöù nhìn vaøo söï bieán dòch, thì seõ thaáy nguyeân taéc Trung hieån loä ngay. Vaâng, trong thieân nhieân, bao giôø cuõng coù dung hôïp nhöõng theá ñoái nghòch nhau, nhôø ñoù môùi coù töông thoâng vaø haøi hoøa:
— Trung giaû daõ, thieân haï chi ñaïi baûn daõ; hoøa giaû daõ, thieân haï chi ñaït ñaïo daõ. Trí trung hoøa, thieân ñòa vi yeân, vaïn vaät duïc yeân (Trung laø goác lôùn cuûa muoân vaät, hoøa laø choã ñaït ñaïo döôùi gaàm trôøi. Trung vaø hoøa ñeán cuøng cöïc, thì trôøi ñaát yeân vò vaø vaïn vaät sinh hoùa maõi). (Trung dung, I).
Vì theá, Trung ôû theå laø thaùi ñoä taâm hoàn luoân trong saùng vaø thaúng ngay. Trung ôû duïng laø caùch laøm khoâng thaùi quaù hay baát caäp, nghóa laø cöïc ñoan vaø quaù khích.
Thaønh laø daùm nhìn thaúng vaøo söï thaät, nhaän ra leõ phaûi, vaø ñaùnh giaù theo ñoù, duø laø ñaùnh giaù chính mình vaø ngöôøi thaân cuûa mình. Neân ñeå taâm thaønh, thì phaûi raát duõng caûm.
Coù hai thöù Duõng: duõng cuûa ngöôøi phöông Baéc vaø duõng cuûa ngöôøi phöông Nam, theo caùch goïi cuûa Khoång töû. Duõng ngöôøi phöông Baéc laø thöù duõng ñeå ñaùnh nhau, coøn duõng ngöôøi phöông Nam laø thöù duõng ñeå töï chuû. Coù laøm chuû ñöôïc mình töø beân trong, thì môùi khoan ñöôïc vôùi ngöôøi vaø hoøa ñöôïc vôùi xung quanh (Trung dung, X).
Theo ñöùc Khoång, muoán duõng thì phaûi coù lieâm syû (ch.XX). Lieâm syû laø nhaïy caûm vôùi ñieàu ñaùng theïn. Ñaùng theïn laø nhöõng gì xaáu, heøn, khoâng xöùng vôùi nhaân phaåm. Cho neân ngöôøi coù lieâm syû cuõng laø ngöôøi töï troïng, töï kính mình nhö moät con ngöôøi neân khoâng daùm boâi nhoï mình duø chæ baèng moät tö töôûng baát xöùng. Vaø nhö theá, töï troïng laø keû yeâu nhöõng gì cao quyù vaø thieâng lieâng.
Ngöôøi ñôøi thöôøng laãn töï troïng vôùi töï aùi. Vì theá, moät "gentleman" deã noåi ñoùa khi bò khinh thöôøng, vaø khoâng daùm töø choái moät thaùch ñaáu. Vaø moät hieäp syõ, tuy khoâng theøm ñaùnh ngöôøi ngaõ ngöïa, nhöng sa ngaõ vaøo cuoäc soáng ñieám ñaøng, thì laïi khoâng xaáu hoå chi.
Keû suøng ñaïo thöôøng coù ngoä nhaän kieåu khaùc. Hoï töôûng ñaõ khieâm nhöôøng thì khoâng caàn töï troïng nöõa. Vaø tuy trau doài ñöùc haïnh, hoï khoâng lo cao quyù hoùa caûm nghó cuûa mình.
Phaûi nhìn nhaän raèng, giaùo duïc Kytoâ-giaùo duø trong nhaø tu, cuõng khoâng quan taâm ñeán töï troïng vaø lieâm syû, ñoàng thôøi khoâng khích leä söï duõng caûm. Ñöôïc tieáng ñaïo ñöùc, ñoù laø ngöôøi caàu kinh nhieàu vaø coù veû khieâm toán. Vaø ngöôøi coù veû khieâm toán laém khi laïi nhu nhöôïc, vöøa khoâng daùm choáng baïo löïc, vöøa saün saøng uoán goái tröôùc keû coù quyeàn coù theá, trong nhöõng gì thaáy khoâng toäi. Vaâng, laém ngöôøi khoâng nghó raèng phaûi töï troïng: troïng mình khoâng phaûi vì chính mình, nhöng vì phaåm giaù ngöôøi ôû nôi mình.
Thuù thaät, tröôùc ñaây toâi thöôøng bò "xì caêng ñan" khi ñoïc Phuùc aâm tôùi choã Chuùa Yeâsu khen ngöôøi ngoaïi-nöõ khi hoï ví mình vôùi choù con (Mt.15.26-28). Thaät ra, Chuùa Yeâsu khen baø chæ vì chieàu cao ñöùc tin thoâi, chöù lieâm syû, thì baø ta chöa hieåu ñöôïc.
Xin nhaéc laïi, töï troïng ñuùng nghóa khoâng phaûi laø töï aùi ñaâu. Ngöôøi töï aùi sôï nhuïc vôùi ngöôøi khaùc, coøn keû töï troïng sôï nhuïc vôùi chính mình. Bôûi theá, bieát lieâm syû, chaúng nhöõng anh khoâng daùm laøm ñieàu xaáu, maø duø chæ moät yù nghó baát xöùng thoâi cuõng ñuû laøm anh xaáu hoå roài. YÙ nghó baát xöùng hay heøn haï, ñoù laø yù nghó lôïi duïng keû khaùc ñeå truïc lôïi cho mình. Ñoù laø yù nghó luoàn cuùi vaø o beá. Ñoù laø yù nghó löøa ngöôøi hoaëc khoâng tin vaøo baïn thaân.
Sang ñòa haït sieâu nhieân, neáu toâi coi Chuùa Yeâsu laø Thieân Chuùa vaø tri kyû, thì moïi toäi vôùi toâi ñeàu laø phaûn boäi, laø haønh ñoäng voâ lieâm syû heát. Nhaát laø khi toâi khoâng coøn chæ laø con ngöôøi, maø coøn laø ngöôøi con Thieân Chuùa nöõa! Töø nay, ôû cöông vò laø em Chuùa Yeâsu vaø con Cha, vôùi nieàm kieâu haõnh vaø töï troïng môùi, toâi caøng phaûi coù lieâm syû hôn, vaø thaø cheát chaúng thaø laøm nhô nhuoác danh xöng naøy (Chính Phaoloâ cuõng chaáp nhaän nieàm kieâu haõnh trong Chuùa - 1 Cor. 1.31). Cuõng ñeå xöùng vôùi danh xöng naøy, "con nhaø toâng khoâng gioáng loâng cuõng gioáng caùnh", toâi phaûi coá "maëc" laáy cho mình con ngöôøi môùi (Eph.4.24), nhieãm laáy cho mình yù nghó vaø taâm tình Chuùa Yeâsu, yù nghó vaø taâm tình haún raát thanh cao vaø tinh taán (Ñuùng ñoù laø nhöõng gì "cao quyù", "ñaùng ca tuïng" maø ta phaûi mang vaøo mình - Php.4.8). Nuoâi döôõng mình baèng nhöõng yù nghó vaø taâm tình nhö theá, taâm hoàn toâi ñöôïc thieâng lieâng hoùa daàn daàn, khieán toâi coù caûm giaùc: Soáng vôùi toâi laø ñöùc Kytoâ. Chaúng nhöõng vì Chuùa chieám heát yù nghó vaø traùi tim toâi, maø coøn vì taâm trí toâi ñaày aép nhöõng tö töôûng vaø caûm xuùc cuûa Ngaøi, duø ñoái vôùi Cha, duø ñoái vôùi keû toäi loãi hay cuøng khoå.
Ñeå coù ñöôïc nhöõng taâm tình vaø thaùi ñoä nhö theá, ôn Chuùa caàn phaûi lôùn, coá gaéng caàn raát nhieàu. Neân khoâng theå khoâng coù ñöùc Duõng ñeå thaéng söùc trì, söùc naëng, vaø caát boång mình leân.
Ñeå luyeän con ngöôøi-thaàn, cuõng phaûi luyeän con ngöôøi-ngöôøi. Ñaây laø luyeän yù chí vaø luyeän thaønh moät baûn saéc. Vaâng, thaùnh naøo maø laïi khoâng laø moät nhaân caùch hoaøn chænh nhæ?
Ñeå luyeän nhaân caùch, phaûi bieát con ngöôøi mình, choã maïnh vaø choã yeáu, choã noåi vaø choã chìm cuûa noù, nhôø ñaáy coù theå tuøy nghi uoán naén vaø phaùt huy theá maïnh. Keû giaøu ñoäng tính (activiteù) thì coù nghò löïc, keû ham muoán nhieàu laø keû soáng khoûe nhaát. Vôùi nhöõng theá maïnh aáy, anh laøm thaùnh cuõng deã, maø laøm quyû cuõng mau. Neân duø ngoïc hay ñaù gì gì thì cuõng phaûi ruõa, phaûi maøi coâng phu vaäy.
Duõng laø söùc maïnh taâm lyù ñeå taán coâng vaø choáng cöï. Neân noù cöùng raén vaø goà gheà, su si. Nhö xe taêng vaø keõm gai aáy. Trong luaân lyù, noù ñi vôùi coâng bình, ngay thaúng, vaø giuùp tieát cheá, kyû luaät. Neân noù thaät caàn ñeå laøm vöõng chaéc toøa nhaø ñaïo ñöùc chuùng ta. Coù ñieàu vì noù khoâ vaø cöùng, neân deã sinh baát caän nhaân tình. Noù caàn dòu eâm laïi baèng caùch dung hoøa vôùi ñöùc Nhaân.
Nhaân vöøa coù nghóa laø soáng xöùng nhö moät con ngöôøi, vaø toû hieän ra ôû cung, khoan, tín, maãn, hueä; laïi vöøa laø thaân thieän vôùi loaøi ngöôøi, do ñoù deã caûm deã thöông. Nhaân theo nghóa thöù hai laø moät naêng ñöùc.
Ñeå hieåu ñöùc Nhaân, phaûi ñaët noù vaøo giöõa ñöùc Sinh. Noùi ñeán Sinh laø môû vaøo toaøn söï soáng, môû roäng ñeán caû thieân nhieân.
Maø sao con ngöôøi laïi khoâng doøng sinh vaät vaø thuoäc traùi ñaát kia chöù? Taây phöông quen nhìn con ngöôøi theo chieàu cao cuûa noù, neân taùch noù khoûi thieân nhieân. Coøn Ñoâng phöông laïi nhìn theo chieàu ngang: con ngöôøi bôi loäi giöõa nuùi soâng, caây coû. Thöïc ra, chæ coù hieän höõu ngöôøi vôùi caû hai chieàu kích aáy.
Vaøo thôøi coå ñaïi, con ngöôøi ôû giöõa nuùi soâng, ñaõ bò nuùi soâng nuoát maát. Thaàn thieâng thaønh moät vôùi nuùi soâng, neân nuùi soâng aùp ñaûo con ngöôøi. Coù leõ ñeå ñöôïc an toaøn, ngöôøi Phöông ñoâng ñaõ hoøa mình vaøo thieân nhieân vaø coi mình laø moät tieåu vuõ truï.
Do thaùi giaùo, baèng caùch ñaët Thieân Chuùa ôû treân thieân nhieân vaø ñaët thaàn thieâng vaøo trong Thieân Chuùa, neân giaûi thieâng ñöôïc thieân nhieân vaø giaûi phoùng con ngöôøi khoûi söï ñe doïa cuûa noù. Keá ñoù, töø vaøi ba theá kyû nay beân AÂu chaâu, söï phaùt sinh vaø phaùt trieån cuûa khoa hoïc kyõ thuaät ñaõ ñaët thieân nhieân döôùi söï quaûn lyù vaø ñieàu khieån cuûa con ngöôøi. Ñang laøm chuû, thieân nhieân bieán thaønh phöông tieän vaø noâ leä. Theá nhöng baát oån laïi taêng theâm khi, vì khinh thieân nhieân, con ngöôøi ñaõ lôïi duïng vaø laïm duïng noù. Vaø keát quaû laø nguy cô töï huûy dieät do nguyeân töû löïc hoï phaùt minh, do taàng ozone ñang moûng ñi, do dioxyde de carbone pheá thaûi, do SIDA vaø bao beänh nan y khaùc maø toäi loãi nuoâi döôõng.
Hoài chuoâng baùo ñoäng ñaõ vang leân, vaø thaàn hoïc gia Moltmann löu yù raèng, söï cöùu vaõn duy nhöùt laø "quay trôû veà" (conversion) vôùi nhöõng giaù trò thieâng lieâng, trôû veà "vôùi nieàm toân kính môùi ñoái vôùi söï soáng vaø caùc taïo vaät khaùc". Kính troïng söï soáng vaø yeâu quyù thieân nhieân, ta seõ khoâng daùm laïm duïng noù khi nhìn noù trong Thieân Chuùa vaø thaáy Thieân Chuùa trong noù. Khoâng thoáng trò thieân nhieân nöõa, ta seõ soáng giöõa noù vaø bieán noù thaønh baïn ñoàng haønh cuûa mình. Vaø ñaây laø moät "caûi caùch coù tính sinh thaùi" ñoái vôùi loaøi ngöôøi vaø xaõ hoäi chuùng ta (Coi Moltmann. Has Modern Society any Future, Concillium. 2-0, tr 54- 65).
Khi ñaõ nhìn ra con ngöôøi laø ôû giöõa thieân nhieân, thì duø muoán troài leân töø vaät chaát, toâi vaãn phaûi döïa vaøo vaät chaát vaø mang vaät chaát theo mình. Y nhö chieác maùy bay vôùi khí quyeån vaäy. Vì theá, muoán neân thaùnh, toâi caàn tìm hieåu thieân nhieân vaø nhôø vaû töï nhieân. Nhaát laø khi, nhö Phaoloâ noùi, thieân nhieân ñaõ cuøng ñi vôùi toâi trong toäi loãi, ñang bieán ñoåi vôùi toâi trong saùng taïo môùi, vaø seõ ñoàng soá phaän vôùi toâi trong vinh quang.
Ñaâu laø nguyeân taéc bieán hoùa cuûa thieân nhieân, vaø ôû ñaâu söùc maïnh lôùn lao cuûa noù? Söùc maïnh vaø nguyeân taéc naøy. Nho giaùo khaùm phaù thaáy ôû ñöùc Sinh:
— Thieân ñòa chi ñaïi ñöùc, vieát Sinh (caùi ñöùc lôùn nhaát cuûa trôøi ñaát laø Sinh), (Kinh dòch. Heä töø haï).
Sinh laø nguyeân taéc bieán hoùa cuûa trôøi ñaát, neân khuynh höôùng cuûa thieân nhieân laø tröông lôùn leân, nhö Laõo töû cuõng nghó nhö theá: "Ñaïi (töùc Ñaïo) vieát Theä" (Ñaïo laø Lôùn leân). Vì theá maø:
— "Nam nöõ caáu tinh, vaïn vaät hoùa sinh" (Kinh dòch, Heä töø haï).
Nhö theá, Sinh coù gì gioáng nhö Eroâs cuûa S. Freud. Coù ñieàu Freud chæ môùi khaùm phaù Eroâs nôi con ngöôøi. Vaø Eroâs naøy ñoái laäp vôùi khuynh höôùng song haønh laø Thanatos, Töû. Ñoái laäp vôùi Töû, khuynh höôùng tieâu huûy, Eroâs ñuùng laø Sinh, khuynh höôùng hoùa sinh, baønh tröôùng (Eros laø tình yeâu aâm döông, maø töông giao aâm döông laïi laø nguoàn goác cuûa sinh hoùa).
Taïi sao Khoång giaùo khoâng noùi ñeán Töû? Coù leõ vì ñöùc Khoång coi Sinh môùi laø cô baûn, coøn Töû chæ nhö nhöõng chieác caàu nhuùn, tuy caàn trong bieán dòch, nhöng chæ ñeå Sinh vöôït qua, thaáp xuoáng moät tí ñeå laáy ñaø bay tôùi.
Bôûi thieân veà Sinh, neân ñoái laäp aâm döông cuûa Trung hoa cuõng nghieâng veà buø tröø, nhôø ñoù coù Hoøa thaùi. Con ngöôøi coù töï do, neân noù coù khaû naêng ñaûo ngöôïc theá töï nhieân naøy ñeå laáy Töû laøm chính, vaø ñaây laø maàm ñaïi loaïn. Coù töï do, nhöng con ngöôøi laïi coù traùch nhieäm trong söû duïng töï do, neân noù phaûi gaéng ñi vaøo con ñöôøng töï nhieân cuûa Ñaïo: laáy Sinh thaéng Töû, nghóa laø Hieáu sinh.
Sinh laø ñaïi ñöùc cuûa thieân nhieân, neân taøi boài cho Sinh laø Thieän, ñi ngöôïc vôùi Sinh laø aùc. Thieän aùc trong Khoång giaùo roäng môû tôùi toaøn söï soáng. Vaø cuõng theá beân AÁn khi Hieáu sinh (ahimsaâ) trôû thaønh moät loái soáng vaø phong tuïc. Toaøn daân AÁn trai tröôøng laø coát traùnh saùt sinh. Phaät taêng khoâng ñi laïi muøa möa ñeå khoûi ñaïp leân saâu boï. Nhaø ngöôøi ñaïo Jaina cuõng sôn ñoû ñeå troâng roõ coân truøng. Ñoái vôùi caùc Yogin (ngöôøi thöïc taäp Yoga), thì Giôùi saùt (sinh) laø giôùi ñaàu cuûa Nguõ giôùi.
Toâi khoâng nghó raèng, cöù traùnh saùt sinh laø deã thöông ngöôøi ñaâu. Moät taäp quaùn beân ngoaøi coù theå chai cöùng ôû hình thöùc maø khoâng sinh moät tình caûm naøo nöõa. Nhöng toâi quaû quyeát raèng, khoâng theå soùt ñau tröôùc maùu ngöôøi ñoå, maø laïi khoâng baát nhaãn phaàn naøo khi phaûi choïc tieát moät con gaø. Theá maø coù bao keû thích xem ñaáu cheát boø ñeå mua vui hoaëc dí cheát moät coân truøng chæ vì thích theá.
Thaät ra, vaøo thôøi coå ñaïi, tuïc hieáu sinh khaù phoå caäp. Ahimsaâ khoâng phaûi laø "ñaëc saûn" cuûa rieâng AÁn ñoä ñaâu, daáu veát cuûa noù ñöôïc tìm thaáy ngay caû trong Thaùnh kinh Do thaùi-giaùo:
— "Taát caû nhöõng gì soáng vaø ñoäng, cuõng nhö coû caây tröôùc ñaây, Ta cho caùc ngöôi heát. Tuy nhieân, khoâng ñöôïc aên thòt chuùng cuøng vôùi söï soáng cuûa chuùng, nghóa laø cuøng vôùi maùu" (Saùng theá thö, 9.2-4).
Thaät ra, tuy ñeà cao con ngöôøi, Kytoâ-giaùo khoâng taùch con ngöôøi khoûi thieân nhieân. Traùi laïi, tröôùc caëp maét huyeàn nhieäm cuûa Phaoloâ, thieân nhieân khoâng phaûi laø coâng cuï thuaàn tuùy, maø coøn ñoàng haønh ñoàng phaän vôùi con ngöôøi. Neáu xöa noù bò lôïi duïng vaøo söï phuø phieám cuûa loaøi ngöôøi, thì nay khi ta ñöôïc giaûi phoùng roài, noù cuõng chia seû töï do aáy vaø giuùp ta ñi veà Ñaát höùa, ñeå beân ta phuïc sinh vaø thaêng vinh, noù cuõng thaønh Taân thieân ñòa (Rom.8.20-22).
Vaäy ta khoâng ñöôïc coi reû thieân nhieân, maø trong vieãn aûnh Trôøi ñaát môùi, haõy nhìn noù baèng thaùi ñoä thaân quyù. Thaùi ñoä hieáu sinh naøy seõ vun troàng loøng Nhaân trong ta. Thaät ra, trong ñöùc hieáu sinh ñaõ tieàm aån loøng Nhaân roài, caùi loøng Nhaân noù khieán ta "ngöôøi-hoùa" con meøo con choù, ñeå nhôø ñoù thaáy Chuùa vaø söï thaàn thaùnh cuûa Ngaøi trong taát caû.
Ñeå deã hieáu sinh, haõy tìm moïi caùch laøm dòu giaûm Thanatos hay baûn naêng baïo ñoäng. Haõy traùnh laøm ñau duø chæ moät con saâu khi khoâng caàn thieát. Vaø laøm eâm côn giaän baèng ly nöôùc maùt, baèng loái thôû nheï vaø ñeàu. Vaâng, haõy taäp xoùt thöông moät con chim gaõy caùnh, taäp voã veà moät chuù ngöïa giaø nua. Vaø thaân maät vôùi chuùng sinh ñeán noãi nhö Phan sinh ngheøo, ta coù theå xöng hoâ chò em vôùi hoa vaø anh em vôùi chim choùc.
Nhöng treân taát caû, ñaëc bieät haõy caûm thoâng vôùi con ngöôøi. Caûm thoâng, ñoù laø muùa nhaûy khi ngöôøi thoåi saùo vaø thôø thaãn luùc nghe nhaïc ñaùm tang (Lc. 7.32). Vaø ñoù laø quan taâm ñeán moïi ngöôøi, xuùc ñoäng tröôùc caûnh bò xe caùn vaø buoàn raàu vôùi tin töùc thieân tai duø cuûa nhöõng vuøng trôøi xa laï. Döûng döng tröôùc ñau khoå, ñoù laø chöùng beänh ñaùng sôï, beänh ma moäc (teâ) tinh thaàn (Saùch thuoác coå noùi: "Ma moäc baát nhaân", nhö ngöôøi coù beänh teâ, duø thaân ñau ôû ñaâu cuõng chaúng bieát), noù gieát maát tính ngöôøi trong moãi con ngöôøi chuùng ta.
Hai keû thuø khaùc cuûa ñöùc Nhaân laø loøng tö kyû vaø loái soáng kheùp kín.
Ngöôøi tö kyû chæ quan taâm ñeán mình vaø lôïi ích rieâng mình, coøn thì "soáng cheát maëc bay". Cuõng coù ngöôøi khoâng vò kyû ñeán theá, nhöng laïi heïp hoøi quaù, vì chæ quan taâm ñeán moät vaøi ngöôøi raát thaân thieát.
Keû kheùp kín chöa haún laø keû ích kyû haïi nhaân, nhöng laïi sôï ngöôøi hay kî ngöôøi, khoâng muoán ai phieàn mình maø cuõng chaúng muoán phieàn ai caû. Neân nhôù, söï kheùp kín, khoâng muoán ngoû cöûa ñeå thoâng caûm, chaúng nhöõng nghòch ñöùc AÙi Chuùa Kytoâ, maø coøn nghòch vôùi söï tröôûng thaønh caûm tính cuûa ñöông söï. Neáu naëng, thì ñaây laø taâm beänh hay maáp meù taâm beänh roài. Caên do cuûa taâm beänh naøy, thöôøng phaûi tìm xa ôû tuoåi aáu thô.
Ñoâi khi keû soáng kheùp kín khoâng phaûi laø keû thích kheùp kín. Hoï khoâng kî ngöôøi, nhöng vì nhuùt nhaùt, hoï khoù laøm quen vaø côûi môû. Daân Vieät chuùng ta thöôøng hay nhuùt nhaùt theá ñaáy, nhöng chæ nhuùt nhaùt vôùi ngöôøi laï thoâi. Coù ñieàu neáu phaûi xa nhaø, xa queâ höông laâu, thì tính nhuùt nhaùt naøy seõ gaây baát lôïi, chaúng nhöõng trong giao teá, maø coøn cho söï thoaûi maùi beân trong, söï hanh thoâng taâm lyù, ñoâi luùc cho chính söï luyeän ñöùc tu thaân.
Ñeå deã caûm thoâng, thay vì cöù nghó ñeán mình vaø quyeàn lôïi cuûa mình, ta haõy naêng nghó ñeán ngöôøi khaùc, ñöùng ôû vò trí hoï maø tìm hieåu hoï. Vaâng, haõy nghó ñeán nhöõng caùi toát nôi hoï, vì ai maø khoâng coù moät vaøi caùi toát nhæ? Vaø nghó ñeán quyeàn lôïi, nhu caàu, hoaøn caûnh ñaùng thöông cuûa hoï. Vì ai maø khoâng coù caùi lyù cuûa mình, ai maø khoâng coù nhöõng taâm traïng u aån cô chöù!
Yeâu ngöôøi, haõy baét ñaàu yeâu töø trong mình, baèng söï quan taâm vaø nhöõng yù nghó nhö treân. Vaø ñaáy laø trang ñieåm cho göông maët cuûa hoï thaønh deã thöông deã meán. Neáu theá maø vaãn chöa thöông chöa meán, thì haõy baét chöôùc Chuùa ñaõ baét ñaàu yeâu toâi khi toâi coøn daàm deà trong vuõng toäi, nghóa laø ñaùng khinh ñaùng gheùt ñoái vôùi Ngaøi. Tình Chuùa yeâu toâi (aân suûng chuû taïo) khi aáy ñaõ bieán toâi thaønh ñaùng yeâu (aân suûng thuï taïo). Moät tình yeâu saùng taïo hoaøn toaøn! Tình yeâu saùng taïo naøy, caùc thaùnh Chuùa ñeàu coù, neân ñeå neân thaùnh, toâi phaûi taäp sao cho mình cuõng coù nöõa.
Con ngöôøi coù nhaân caùch laø con ngöôøi hoäi nhaát (inteùgreù), neân khoâng theå ñeå caùc naêng ñöùc, voán laø söùc maïnh laøm ngöôøi, hoaït ñoäng leû loi vaø tuøy tieän. Duø laø ñöùc, nhöng heã ñi quaù, cuõng thaønh phaûn ñöùc. "Cuøng taéc phaûn" maø! Thöïc theá, heã duõng quaù thì taøn nhaãn, nhaân quaù thì nhu nhöôïc, tröïc quaù sinh maát loøng, vaø khoan khoâng ñuùng choã seõ khuyeán khích söï aùc.
Vaäy cuoäc soáng, duø ôû haønh ñoäng beân ngoaøi hay thaùi ñoä beân trong, neân coù höôùng daãn vaø toå chöùc haún hoi. Ñeå toå chöùc caùc naêng ñöùc, phaûi ñaët neàn, phoái trí vaø thoáng nhaát.
Treân kia, chuùng ta ñaõ phaùc hoïa caùi neàn, neàn aáy ñöôïc laøm baèng nhöõng naêng ñöùc truï (vertus cardinales), nhöõng ñöùc caàn cho nhieàu ñöùc khaùc vaø chuùng giöõ vöõng toøa nhaø ñaïo ñöùc. Tröôùc heát, ñeå thaéng mình vaø tu thaân, khoâng theå khoâng caàn ñeán ñöùc Duõng. Ñeå caân baèng vôùi Duõng, vaø ñeå caùc naêng ñöùc coù "ngöôøi tính" hôn, ta phaûi trau doài loøng Nhaân. Cuøng luùc, ñeå söï thöïc vaø leõ phaûi theá naøo, quyeát nhìn nhaän vaø soáng theo nhö theá, ta laïi phaûi coù ñöùc Thaønh. Nhôø Thaønh, chuùng ta cuõng hieåu ñöôïc Ñaïo, caû veà nguyeân taéc laãn thöïc haønh, vaø ñoù laø Trí (hay Minh) vaø Phaân ñònh (diakrisis, discernement). Ñaïo saùng leân, thì toâi cuõng thaáy Ñaïo vöõng ôû Trung, vaø ñaây laø Trung dung, nguyeân taéc ñeå soáng moãi naêng ñöùc, baèng caùch traùnh thaùi quaù vaø baát caäp, baèng caùch hoøa hôïp nhöõng ñöùc nghòch nhau trong ñoái xöùng.
* * *
Trong tu ñöùc, ñang khi xaây moùng, cuøng luùc ta coù theå xaây nhaø. Mieãn laø hoài ñaàu, phaûi quan taâm nhieàu ñeán moùng. Thaät ra, nhöõng ñöùc laøm chaân moùng cuõng laø thaønh phaàn trong ngoâi nhaø nöõa.
Vôùi moãi nhaân caùch, ñaïo ñöùc phaûi laøm thaønh moät bieät thöï duy nhaát, neân caàn moät yeáu toá ñeå thoáng nhaát caên hoä naøy. Vieân ñaù ñænh voøm (clef de vouâte) aáy chæ coù theå laø Nhaân, theo ñöùc Khoång nhaän ñònh:
— Quaân töû theå Nhaân, tuùc dó tröôûng nhaân (Kinh Dòch, Vaên ngoân truyeän).
Laáy Nhaân laøm caên baûn, theá laø ñuû ñeå lôùn vöõng nhö moät con ngöôøi. Vaø Traàn troïng Kim keát luaän: "Vaäy Nhaân laø ñaàu caùc ñieàu thieän, chuû boài döôõng söï Sinh cuûa trôøi ñaát", "Nhaân laïi laø caùi theå yeân laëng nhö nuùi, bao nhieâu ñöùc khaùc ñeàu bôûi ñoù maø sinh ra, khaùc naøo nhö caùc thöù caây coái ñeàu moïc leân caû treân nuùi" (Nho giaùo I, tr.44 vaø 46).
Thöïc ra, Nhaân coù hai nghóa: baûn tính lyù töôûng cuûa con ngöôøi vaø tình caûm thaân thieän vôùi loaøi ngöôøi. Nhöng ñeå soáng xöùng nhö moät ngöôøi (lyù töôûng), thì tröôùc tieân, laïi phaûi laáy thaân aùi vôùi ngöôøi laøm coát. Neân, xeùt cho cuøng, "chöõ Nhaân vaãn haøm caû caùi chöõ AÙi", neân "Nhaân thì coù nhieàu tình caûm raát haäu, ñoái vôùi vaïn vaät khoâng bao giôø laø khoâng coù haäu tình" (Nho giaùo I, tr.46), nghóa laø vöøa yeâu ngöôøi, coi moïi ngöôøi nhö anh em, vöøa môû roäng loøng ñeán vôùi toaøn chuùng sinh vaø vaïn vaät.
Vaäy trong thöïc haønh tu ñöùc, ta phaûi suy nghó nhieàu veà ñöùc Nhaân noù laø neàn taûng vaø trung taâm cuûa toøa nhaø thieâng lieâng. Ta haõy quan taâm ñeán ngöôøi khaùc, toû ra quyù meán hoï vaø heát loøng phuïc vuï hoï. Vaø trong luùc chu toaøn caùc nghóa vuï cuõng nhö thöïc thi caùc naêng ñöùc khaùc, ta haõy quy chieáu heát veà con ngöôøi, ñeå khi phaûi choïn giöõa moät beân laø phaän söï hay luaät leä, beân kia laø haïnh phuùc cuûa anh chò em, ta haõy nghieâng veà veá sau, duø ít nhieàu phaûi hy sinh veá tröôùc. Thí duï, thay vì giöõ luaät ngaøy Chuùa nhaät, ta saün saøng boû leã vì moät vieäc baùc aùi caàn gaáp.
Neáu trong ñaïo töï nhieân, Khoång töû laáy Nhaân laøm goác, thì trong ñaïo sieâu nhieân, Taân öôùc cuõng laáy AÙi laøm söôøn. Suy nghó trong nieàm tin, thaùnh Yoan goïi Thieân Chuùa laø Yeâu thöông, vaø thaùnh Phaoloâ coi ñöùc AÙi laø goác ngoïn moïi naêng ñöùc. Veà ñöùc AÙi naøy vaø vò trí cuûa noù trong ñôøi soáng thieâng lieâng, chuùng ta seõ baøn ñeán ôû phaàn B, cuoái chöông 11.
* * *
Thoáng nhaát trong ñöùc Nhaân laø phoái hôïp moãi ñöùc vôùi ñöùc Nhaân, baèng caùch thaám nhieãm caùc ñöùc nhö tröïc, lieâm, tieát, nghóa, v.v. bôûi höông vò ngoït ngaøo cuûa nhaân aùi. Chaúng nhöõng moãi ñöùc phaûi dung hoøa vôùi Nhaân, maø caùc ñöùc coøn phaûi phoái hôïp vôùi nhau, thöôøng thì töøng ñoâi moät ñeå maøi trôn cho nhau nhöõng goùc caïnh quaù saéc.
Nguyeân taéc chính ñeå phoái hôïp, thieát töôûng laø Buø tröø aâm döông: buø tröø cho nhau nhöõng ñöùc tuy nghòch chieàu nhöng ñoái xöùng. Vaø ñaây laø meàm vôùi cöùng, chuû ñoäng vôùi thuï ñoäng, höôùng ngoaïi vôùi höôùng trong, v.v...
Tröôùc khi thöû laøm nhöõng phoái hôïp cuï theå, chuùng ta haõy laäp danh saùch nhöõng naêng ñöùc chính vaø saép chuùng thaønh aâm döông töøng loaïi.
Trong soá caùc ñöùc quen thuoäc trong Khoång giaùo, chuùng ta ñaõ thaáy Thaønh, Nhaân, Duõng, Trí, Trung dung. Vaø cuõng ñaõ gaëp Cung, Khoan, Maãn, Tín, Hueä. Ñöùc Khoång coøn noùi ñeán Nghóa, Khieâm, Kieäm, Tieát vaø Tröïc, Trung, Hieáu, Thöù.
Cung, ñoù laø kính ngöôøi ôû beân trong vaø leã ñoä ôû beân ngoaøi. Khoan laø thaùi ñoä bao dung, deã thöù tha vaø chaäm traùch cöù. Tín laø caån troïng trong lôøi noùi vaø giöõ lôøi mình. Maãn laø haêng say vôùi coâng vieäc vaø Hueä laø roäng raõi trong thi aân.
Vôùi Nghóa, ngöôøi ta heát loøng vì boån phaän vaø leõ phaûi. Hôn theá, coøn quaûng ñaïi nhö ñaïo ngöôøi ñoøi hoûi. Do ñoù, heã Nghóa thì vöôn tôùi Hieäp, heã thaáy baát bình laø queân mình cöùu vôùt, duø khoâng coù phaän söï aáy.
Neáu Nghóa laáy Lyù laøm chuaån, thì Nhaân laáy Tình laøm kim chæ nam. Ñoái xöû theo Nhaân Nghóa thì phaûi phaân bieät treân döôùi vaø thaân sô, do ñoù chia ra Trung, Hieáu, Ñeã, nghóa Chi lan, loøng aùi quoác, tình ñoàng loaïi,v.v... Thieân Chuùa voán "cao hôn choã cao nhaát cuûa toâi", neân xöùng ñeå toâi taän trung baùo ñaùp. Ngaøi cuõng laø goác nguoàn moïi phuï maãu tính (Phaoloâ), neân xöùng cho toâi baùo hieáu heát loøng, Ngaøi coøn "saâu hôn choã saâu nhaát cuûa toâi" nöõa, neân toâi phaûi yeâu Ngaøi "heát taâm hoàn, heát söùc..." Chuùa laø Yeâu thöông (Yoan) do baûn chaát, neân trong Chuùa, caùc töông quan nhö vôï choàng, beø baïn ñeàu trôû neân thieâng lieâng; vaø trong Ngaøi moïc leân nhöõng töông quan môùi, nhö tình thuû tuùc giöõa nhöõng ai thuoäc Huyeàn thaân Chuùa Cöùu theá.
Töông quan giöõa nhöõng con ngöôøi "linh ö vaïn vaät" phaûi laø nghóa tình haèng cöûu. Söï thuûy chung naøy noùi leân khía caïnh vöôït thôøi gian kia. Neân söï phaûn boäi vaø nhöõng aân aùi moät ñeâm chæ ñöa ta xuoáng ngang taàm suùc vaät.
Trong lieân ñôùi vôùi Thieân Chuùa vaø loaøi ngöôøi, caàn ñeán ñöùc Khieâm vaø nieàm tin nöõa. Ñoái dieän Thieân Chuùa, vôùi toâi Khieâm laø neàn taûng cuûa quy thuaän, laø chính söï quy thuaän trong yù nghó thaùnh Ignace de Loyola (Thaàn Thao, Ba caáp khieâm nhöôøng - trong tuaàn II). Coøn thaùnh Augustin thì xin ñöôïc bieát Chuùa ñeå yeâu Chuùa, bieát mình ñeå coi thöôøng mình. Vaâng, Thieân Chuùa laø Taát caû, vaø töï mình, toâi chaúng laø gì caû. Vì chæ nhôø Ngaøi vaø döïa vaøo Ngaøi, toâi môùi thaønh ñöôïc tí ti caùi gì. Nhìn ra söï thaät aáy laø Khieâm vaäy. Thöôøng thì toâi chæ kieâu khi saùnh mình vôùi keû khaùc. Nhöng neáu coi nhö coù Chuùa trong anh em, laøm sao toâi kieâu noåi nöõa ñaây? Ñöùc Khieâm raát quan troïng trong Kytoâ-giaùo, quan troïng nhö moät neàn taûng, vì noù ñaët toâi vaøo ñuùng vò trí cuûa toâi tröôùc Thieân Chuùa, ñaët toâi vaøo ñuùng choã hö khoâng cuûa mình, nhôø ñoù toâi ôû vaøo vò theá coù theå tieáp nhaän aân suûng, vaø ôn aáy seõ ñoå xuoáng doài daøo, trong ñoù coù ôn Chuùa töï maïc khaûi vôùi taâm hoàn toâi:
— Con ca tuïng Cha, Chuùa trôøi ñaát, vì ñaõ giaáu khoâng cho keû trí giaû vaø thoâng minh bieát, maø laïi maïc khaûi ñieàu aáy cho keû thaät beù nhoû (Mt. 11.25).
Vì Chuùa laø Taát caû, Ngaøi laïi bieát heát vaø laøm gì cuõng ñöôïc, neân toâi chæ caàn beù laïi moät tí, vaø toâi haõy tin töôûng hoaøn toaøn vaøo Ngaøi. Ñöùc tin, ñoù laø neàn taûng thöù nhaát cuûa toøa nhaø thieâng lieâng Kytoâ-giaùo. Tin ñöôïc vaøo Thieân Chuùa, toâi cuõng tin ñöôïc vaøo anh chò em toâi. Vì theo cha Rahner, Chuùa laø ñaûm baûo cho nieàm tin thöù hai naøy. Chuùa saâu hôn caû chieàu saâu cuûa toâi, laãn cuûa anh chò em toâi, neân can thieäp ñöôïc vaøo quyeát ñònh, vaøo töông lai cuûa taát caû. Nhaát laø khi Ngaøi ñaõ ñoå maùu ñeå caûi hoùa moãi ngöôøi vaø hieäp nhaát chuùng toâi.
Lieân quan ñeán baûn thaân, coøn nhöõng ñöùc nhö Tröïc, Lieâm, Kieäm, Tieát. Tröïc laø giöõ caùi taâm ngay thaúng, caùi yù raát thaønh, vieäc ñaùng noùi ñaùng laøm thì nhaát quyeát laøm, khoâng maøng tö lôïi, chaúng vò ngöôøi thaân, chaúng neå gì caû. Keû lieâm laø keû trong saïch, khoâng tham lam. Keû kieäm thì traùnh hoang phí. Coøn keû tieát bieát kieàm cheá nhöõng ham muoán quaù ñaùng, nhö aên uoáng vaø saéc duïc (Khoång Töû coøn noùi tôùi Trung vaø Thöù. Trung laø heát loøng vôùi ngöôøi. Thöù laø coi ngöôøi nhö mình vaäy. Neân ñaây chaúng qua laø caùch vaø möùc ñoä soáng ñöùc Nhaân).
Nhö theá, luaân lyù Khoång Maïnh xem nhö phuû troïn ñòa haït luaân lyù töï nhieân. Caû coâng bình ñöôïc nhaán maïnh trong luaân lyù hoïc Hy-La cuõng coù theå xeáp vaøo Chính tröïc. Coøn luaân lyù Kytoâ-giaùo? Noù khoâng ñi ra ngoaøi luaân lyù töï nhieân, nhöng ñöôïc ñaåy vöôït cao haún vaø ñöôïc Tín-Voïng-AÙi thaám nhieãm. Caû nhöõng ñöùc xuaát phaùt töø ñöùc AÙi vaø Thaàn khí, maø Phaoloâ nhaéc ñeán trong 1 Cor.13.4 vaø Gal.5.22, nhö kieân nhaãn, khoan dung, voâ vò lôïi, cuõng ñöôïc ñeà caäp tôùi trong luaân lyù töï nhieân roài.
* * *
Sau khi ñaõ lieät keâ nhöõng ñöùc chính, chuùng ta coù theå xeáp loaïi chuùng theo ñoái xöùng aâm döông.
Cöông, ta coù tröïc, lieâm, duõng, nghóa. Nhu, ta coù khoan, nhaân, töø, hueä. Nhö theá, cöông thöôøng thieân veà lyù, vaø nhu thieân veà tình.
Chuû ñoäng hay tích cöïc, ta coù tín, hueä, nghóa hieäp, phuïc vuï. Thuï ñoäng hay tieâu cöïc, ta coù khieâm nhöôøng, nhaãn chòu, töø boû, tin töôûng, vaâng lôøi.
Höôùng veà baûn thaân, thì coù lieâm khieát, thanh baàn, trong traéng. Höôùng veà tha nhaân, thì coù cung, tín, aùi, tinh thaàn coäng ñoàng, v.v...
Noùi ñeán dung hôïp töøng ñoâi, phaûi chaêng laø cöù moãi beân moät nöûa?
Xeùt theo baåm chaát, coù ngöôøi thieân veà lyù, keû ngaû veà tình, cuõng nhö coù maãu ngöôøi höôùng noäi vaø maãu ngöôøi höôùng ngoaïi... Heã ñaõ baåm sinh, thì khoâng côûi boû noåi. Chæ coù theå nöông theo khuynh höôùng maø giaùo duïc thoâi. Coù ñieàu ñang khi luyeän ñöùc cöông chaû haïn, phaàn naøo cuõng phaûi luyeän theâm ñöùc nhu ñoái xöùng ñeå noù maøi trôn cho nhöõng choã goà gheà cuûa baåm chaát.
Quaû thaät, keû soáng theo lyù vaø yù chí thì deã kieâu, neân phaûi coá ñôn sô vaø tình caûm moät tí, thì môùi khieâm nhöôøng vaø taâm an ñöôïc. Traùi laïi, keû duy tình thì chuû quan vaø thieáu döùt khoaùt, neân cuõng phaûi boå khuyeát baèng söï ngay thaúng vaø tinh thaàn khaùch quan. Maët khaùc, neáu keû höôùng noäi (introversif) caàn quan taâm hôn ñeán tha nhaân vaø coâng vieäc, thì keû hieáu ñoäng neân theâm thì giôø cho vieäc caàu nguyeän vaø suy tö.
Cuï theå hôn nöõa, moät tinh thaàn kyû luaät vaø nhieäm vuï cao luoân phaûi ñöôïc pha cheá vôùi khoan dung ñeå deã tha cho ngöôøi khaùc nhöõng yeáu ñuoái nhaát thôøi, cuõng nhö ñeå nhaãn naïi chôø ñôïi, sao cho söï traùch phaït dieãn ra vaøo thôøi ñieåm toát nhaát cho caûi hoùa. Coù ñieàu, ñöøng khoan ñeán nhaém maét laøm ngô, vaø ñöøng hieàn khi thuoác ñaéng caàn cho con beänh. Lyù vaø tình thöôøng luoân phaûi ñi ñoâi, nhöng gia giaûm theá naøo thì phaûi tuøy hoaøn caûnh, tuøy ngöôøi.
Heã coù tình laø phaûi coù quyeán luyeán. Bôûi theá, quyeán luyeán töï noù chaúng coù gì xaáu caû. Coù ñieàu noù deã sinh vaán vöông vaø raøng buoäc, vaø ñaây laø trôû löïc cho hoaït ñoäng Thaàn khí höùng ñaâu thoåi ñaáy trong ta. Neân tình caøng saâu, sieâu thoaùt caøng phaûi lôùn môùi caân baèng noåi. Ngöôïc laïi, neáu chæ sieâu thoaùt vaø töø boû suoâng, thì taâm hoàn cuõng khoâ caèn, vaø coâng vieäc do thieáu haêng say veà phía ta, seõ khoâng ñöôïc quan taâm ñuû, khieán giaûm hieäu naêng. Vaäy ñeå sieâu thoaùt khoûi thaønh thaùi ñoä döûng döng vaø voâ tình, thì ta laïi phaûi caân baèng noù vôùi yeâu thöông vaø nhaäp cuoäc. Söï dung hôïp aáy seõ thaønh deã daøng neáu ta coù theå yeâu trong Chuùa vaø vaøo ñôøi vôùi Chuùa.
Neân thaùnh töï mình laø ñieàu caàn thieát. Nhöng neáu caûm thaáy laø do mình, haún ta töï maõn, töï kieâu. Nhaát laø khi ta duøng caùc kyõ thuaät nhö Thieàn, Yoga vaø luyeän caùc ñöùc chuû ñoäng, cöông duõng. Khi aáy, moät vaøi sai soùt nhaát thôøi vaø nhöõng gioït leä yeáu meàm laém khi laïi laø lieàu thuoác haï nhieät raát toát ñeå ta thaáy mình hieàn dòu hôn, caàn ñeán Chuùa vaø ngöôøi khaùc hôn.
Quaû thaät, khoâng neân khinh thöôøng nhöõng ñöùc xem nhö yeáu ñuoái vaø thuï ñoäng. Chuùng laø khoái daèn (lest) caàn thieát cho nhöõng chieàu cao khoûi laät nghieâng. Moät nhaø thaàn hoïc chaû haïn, quaù quen vôùi lyù neân do lyù maø ñöôïc bôm caêng vaø saáy khoâ. Nhöõng khi aáy, oâng haõy quyø xuoáng tröôùc töôïng Ñöùc Trinh Vöông vaø quyø beân nhöõng tín ñoà chaát phaùc, vaø oâng seõ eâm dòu laïi, trôû neân ñôn sô vaø haïnh phuùc hôn.
Nhöng cuõng ñöøng ai suøng ñaïo kieåu öôùt aùt vaø muï maãm quaù, ñeán noãi thôø ñöùc Maria, thaùnh Yuse, An toân, Vinh sôn nhö nhöõng vò thaàn beân Chuùa thay vì trong Chuùa, ñoàng thôøi laáy soá kinh ñoïc ñeå ño ñoä caàu nguyeän, vaø laáy löôïng caûm xuùc ñeå ñaùnh giaù chieàu cao laønh thaùnh cuûa mình.
Maët khaùc, cuõng ñöøng ñaïo ñöùc thuaàn tieâu cöïc. Anh deã chòu ñöïng (reùsigneù) ö? Neân bieán söï nhaãn chòu aáy thaønh hy sinh. Hy sinh khoâng chòu khoå vì söï khoå (khuynh höôùng töï khoå, masochisme) hay moät caùch thuï ñoäng. Vì hy sinh bao giôø cuõng nhaém moät muïc ñích tích cöïc: vì haïnh phuùc cuûa ngöôøi khaùc, ñeå chia seû thaùnh giaù cuûa Chuùa vaø gaùnh naëng cuûa ngöôøi thaân!
Ñaïo ñöùc duø Kytoâ-giaùo cuõng laø ñaïo ñöùc, neân hoaït ñoäng moät phaàn theo quy luaät ñaïo ñöùc noùi chung. Tröôùc heát, noù caàn moät neàn taûng, vaø neàn taûng aáy laø Thaønh-Duõng-Nhaân theo Khoång hoïc.
Thaønh coát yeáu laø Thaønh vôùi mình, vôùi löông tri cuûa mình. Heã Thaønh thì löông tri trong saùng vaø Ñaïo hieån roõ, vaø ñaây laø Trí (Minh) vaø Phaân ñònh.
Duõng caàn trong tu ñöùc laø Duõng ñeå töï chuû, nhôø ñoù thaéng mình vaø söûa mình. Duõng thieân veà cöông vaø höôùng veà nghóa vuï, neân ñeå Ñaïo coù tính ngöôøi, ta phaûi theâm ñöùc Nhaân. Ñeå luyeän ñöùc Nhaân thì cuõng phaûi hieáu sinh, ñoàng thôøi traùnh tö kyû vaø kheùp kín.
Thaønh-Duõng-Nhaân vöøa laø neàn, vöøa laø thaønh phaàn cuûa chính ngoâi nhaø ñaïo ñöùc. Ñeå thoáng nhaát nhö moät ngoâi nhaø, phaûi quy chieáu moïi ñöùc vaøo Nhaân, vaøo ñöùc AÙi cuûa Chuùa. Ñoàng thôøi phoái hôïp nhöõng ñöùc aâm döông ñoái xöùng töøng ñoâi moät: meàm vôùi cöùng, thuï ñoäng vôùi chuû ñoäng, v.v., ñeå chuùng maøi trôn cho nhau nhöõng choã saéc caïnh, su si.
Back
to Vietnamese Missionaries in Taiwan Home Page