Reøn Luyeän
Tö Caùch vaø Nhaân Caùch

Linh Muïc Hoaønh Sôn, SJ, Vieät Nam

Prepared for internet by Vietnamese Missionaries in Taiwan

Tö caùch vaø ñaïo ñöùc baûn thaân

Nhöõng gì noùi ôû chöông tröôùc cho thaáy roõ söï song haønh cuûa caùc tieán trình taâm lyù, luaân lyù vaø thieâng lieâng. Tröôûng thaønh (maturiteù) laø moät thöïc taïi ba maët, ba maët tuy phaân bieät maø vaãn baét reã sang nhau, ñeán noãi duø noùi moät, haàu nhö cuõng laø noùi chung cho ba ñaáy. Vaø cuõng theá, tieán moät maët laø tieán moïi maët, vôùi sai soá thöôøng khoâng ñaùng keå.

Trong ba ñòa haït noùi treân, neàn taûng nhaát haún laø taâm lyù. Duø coù lôùn leân veà ñaïo ñöùc, thieâng lieâng, söùc lôùn aáy cuõng laø cuûa taâm hoàn. Maø taâm hoàn thì lôùn leân töø chính neàn taûng naêng ñoäng cuûa mình: heä taâm lyù. Vaäy neáu khoâng coù tröôûng thaønh taâm lyù, do ñoù khoâng coù hoäi nhaát caùc chöùc naêng vaø söùc maïnh noäi taâm, thì khoâng theå coù moät ñaïo ñöùc vöõng, ñaïo ñöùc thöïc. Cho neân ñeå neân thaùnh, vieäc tieân quyeát laø phaûi ñoå cho chaéc chaân moùng aáy ñaõ, nghóa laø reøn luyeän tö caùch vaø nhaân caùch.

Tö caùch (caracteøre) noùi leân ôû ñaây thaùi ñoä vaø caùch öùng xöû töông ñoái oån ñònh cuûa moät ngöôøi, do chính ngöôøi aáy, baèng yù chí vaø thoùi quen, ñaõ taïo neân. Moät con ngöôøi maø khuynh höôùng vaø cô naêng taâm lyù ñaõ thoáng nhaát heát ñeå laøm neân con ngöôøi nhö theá, chöù khoâng theá khaùc; con ngöôøi aáy laø moät nhaân caùch (personnaliteù). Nhaân caùch laø baûn vò (baûn vò taâm lyù, chöù khoâng phaûi höõu theå hoïc) maø tö caùch laøm neân, tö caùch toû loä ra. Con ngöôøi coù tö caùch laø moät phaùo ñaøi vöõng chaéc, ñaùng kính neå vaø kieâng neå.

Con ngöôøi aáy ñaõ töï mình laøm neân mình, con ngöôøi Chính mình, ñoäc ñaùo, khoâng phaûi saûn phaåm haøng loaït, cuõng khoâng phaûi "baày ñaøn" do ngoaïi caûnh hun ñuùc, do ñaùm ñoâng loâi theo, moät con soá giöõa ñaùm ñoâng aáy.

Ngöôøi kieåu "baày ñaøn" chaúng xöùng laø ngöôøi, maø laø cöøu thoâi. Giaùo duïc xöa nhaán maïnh quaù vaøo tuøng phuïc (baèng thöù tuøng phuïc muø quaùng) vaø ñoàng boä, neân töï noù khoâng laøm neân nhöõng nhaân caùch, nhöõng vò töôùng, nhöõng keû ñi ñaàu.

Moät cô quaân dó nhieân khoâng caàn nhieàu töôùng laõnh. Nhöng treân maët traän beân trong, chæ coù mình laø töôùng cuûa rieâng mình. Neân ngoaøi thöù ñaïo ñöùc baûn thaân (personnelle), seõ khoâng vöõng moät ñaïo ñöùc. Caû cha Rahner cuõng khuyeán khích thöù ñaïo ñöùc rieâng mình naøy. Trong moät nhoùm thuï giaùo, chæ caàn moät kyû luaät chung vöøa ñuû, ñeå moãi thaønh vieân coøn choã töï taïo moät kyû luaät rieâng vôùi söï goùp yù cuûa ngöôøi höôùng daãn. Moãi thieáu nieân cuõng phaûi taäp suy nghó töï mình vaø ñaùnh giaù töï mình döïa treân nhöõng nguyeân taéc toång quaùt ai naáy ñeàu chaáp nhaän.

Noùi nhö theá khoâng coù yù khuyeán khích söï laäp dò ñaâu. Laäp dò (singulier) khoâng ñoàng nghóa vôùi ñoäc ñaùo (original), maø coøn nghòch nghóa nöõa. Vì ñoäc ñaùo nhaém caùi chính mình (soi-meâme), coøn laäp dò nhaém caùi khaùc ngöôøi (Muoán gì khaùc vôùi thoâng thöôøng, môùi deã ñi ñeán khaùm phaù. Nhöng neáu muoán khaùc ngöôøi chæ vì maëc caûm hay töï kieâu, thì ñoù laø ñieàu xaáu vaø coù haïi cho töông giao). Hôn theá, ñoäc ñaùo noùi leân chieàu saâu cuûa con ngöôøi, trong khi laäp dò chæ coát beà maët thoâi.

Noùi nhö theá cuõng khoâng khuyeán khích söï kheùp kín, caùch ly. Vì ñaïo ñöùc baûn thaân laø cuûa con ngöôøi tröôûng thaønh, maø con ngöôøi chæ tröôûng thaønh khi môû ra, vaø thoaùi hoùa khi ñoùng laïi. Môû ra khoâng phaûi laø thaønh y heät xung quanh. Ñeå môû ra phaûi laø chính mình ñaõ:

Ñoàng (sao nguyeân baûn cuûa taäp theå) noùi leân thaùi ñoä baày ñaøn. Ngöôøi quaân töû, tuy uoán naén mình ñeå hoøa hôïp vôùi ngöôøi ("do thaùi vôùi Do Thaùi, hy laïp vôùi Hy Laïp"), nhöng vaãn nguyeân laø chính mình ôû neàn taûng. Khoâng deã gì taùch khoûi taäp theå vaø cöôõng laïi söùc eùp dö luaän. Theá nhöng ñeå ñaïo ñöùc chaéc, ñaïo ñöùc töï mình, chuùng ta caàn thöù can ñaûm aáy, can ñaûm ñeå Baát ñoàng, vaø keá ñoù, can ñaûm ñeå Hoøa vôùi.

Con ngöôøi thaät ñaïo ñöùc cuõng laø con ngöôøi coù tö caùch, maø coù tö caùch laïi laø ngöôøi hoäi nhaát (inteùgreù) roài. Hoäi nhaát khoâng phaûi vì caùc naêng löôïng bò cuoán theo côn loác cuûa moät loaïi duïc voïng duy nhaát, cuûa moät xung ñoäng beänh hoaïn naøo ñoù thoâi. Maø hoäi nhaát vì caùc naêng löôïng vaø chöùc naêng cuøng hoäi hôïp trong moät höôùng ñi ñaõ choïn, maø ñoäng cô laø moät giaù trò cao quyù, maø ñích nhaém laø ích lôïi thieâng lieâng cho ngöôøi vaø cho mình. Nhö theá, hoäi nhaát taâm lyù chæ thaønh vöõng chaéc neáu ñi cuøng chieàu vôùi moät baûn naêng khaùc, vaø ñoù laø söï höôùng thieän. Vaâng, moät nhaân caùch hoaøn bò phaûi bao troïn hai maët: taâm lyù vaø luaân lyù. Theá maø soáng ñaïo ñöùc thì phaûi loäi ngöôïc doøng, neân ñoøi moät yù chí gang theùp, moät ñöùc nhaãn baøn thaïch cho moät reøn luyeän laâu daøi vaø cam go.

Ñeå taïo neân nhaân caùch, taïo chính mình, khoâng theå khoâng bieát mình töø neàn taûng.

Bieát mình ôû thaønh phaàn neàn taûng

Ñeå xaây döïng mình cho vöõng, thì phaûi xaây döïng töø neàn taûng. Neàn taûng aáy coù tính taâm lyù, thaäm chí taâm sinh lyù. Thuôû xöa beân Taây, ngöôøi ta lieân heä khí chaát (tempeùrament) vôùi hoaït ñoäng cuûa moät soá boä phaän cô theå. Theo danh y Hippocrate, coù boán khí chaát: maùu, maät, maät ñen vaø baïch huyeát (flegme). Taâm lyù hoïc cuûa theá kyû XIX cuõng phaân loaïi gaàn y nhö theá. Vaø ñoù laø: khí chaát maùu (sanguin), khí chaát maät (bilieux, hay öu tö, caùu kænh), khí chaát baïch huyeát (lymphatique) vaø khí chaát thaàn kinh (nerveux, deã kích thích).

Sau ñoù ít laâu, ngöôøi ta baét ñaàu ñi tìm nhöõng neàn taûng thuaàn taâm lyù hoïc, nhöõng yeáu toá maø toå hôïp (combinaison) khaùc nhau haún sinh ra nhöõng khí chaát khaùc nhau. Nhöõng yeáu toá naøy, chính yeáu coù ba: Caûm (eùmotiviteù), Ñoäng (activiteù) vaø AÂm höôûng (retentissement). Moãi yeáu toá laïi ñöôïc phaân ñoâi: höôùng caûm vaø voâ caûm, höôùng ñoäng (öa haønh ñoäng) vaø baát ñoäng (hay höôùng tónh), aâm höôûng noåi vaø aâm höôûng chìm.

Thaät ra, ngöôøi ta caûm (xuùc) vôùi ñoä nhaïy vaø cöôøng ñoä khaùc nhau, chöù chaúng ai voâ caûm hoaøn toaøn. Veà ñoäng cuõng theá, coù ngöôøi hieáu ñoäng vaø coù ngöôøi öa tónh, nhöng chaúng ai laø khoâng haønh ñoäng nhieàu ít, höôùng ñoäng vôùi nhieàu möùc ñoä khaùc nhau. Laïi ñoái vôùi kích ñoäng töø ngoaøi, tieáng vang voïng beân trong, ôû ngöôøi naøy thì thoaùng qua, ôû ngöôøi kia saâu ñaäm, vaø giöõa hai cöïc Noåi vaø cöïc Traàm aáy, coù bieát bao trung gian, khieán cho laém keû Noåi hôn Traàm, laém ngöôøi Traàm hôn Noåi, chöù chaúng ai chæ moät trong hai. Vì theá, khi noùi ai höôùng caûm, höôùng ñoäng vaø traàm, thì ñieàu aáy chæ coù nghóa: Caûm vaø Ñoäng hôn möùc bình thöôøng, cuõng nhö nghieâng veà Traàm hôn laø Noåi, coù theá thoâi.

Ñeå goïn tieän, xin duøng nhöõng kyù hieäu sau:

CAÛM (eùmotiviteù). Moät bieán coá, qua nhaän thöùc, coù theå chaán ñoäng guoàng maùy taâm linh (psychique), giaûi thoaùt moät soá naêng löôïng ñeå laøm thaønh: hoaëc moät caêng ñoäng (tendance), hoaëc moät caûm xuùc (eùmotion), hoaëc caû hai. Neáu söùc ñoå heát vaøo haønh ñoäng, thì caûm xuùc khoâng coøn gì nuoâi döôõng, vöøa chôùm ñaõ taøn ngay, ñeán noãi khoâng kòp yù thöùc. Ngöôïc laïi, neáu khoâng thoaùt ra ñöôïc baèng haønh ñoäng, söùc phaûn chaán seõ doäi ñi doäi laïi beân trong, khaû dó gaây toån thöông cho taâm heä (psukheâ) hay taïng phuû. Ñoái vôùi ngöôøi nhaïy caûm nhöng aâm höôûng noåi, thì caûm xuùc coù theå suïc soâi, nhöng mau taøn. Chaúng nhöõng ñoä caûm xuùc taêng theo ñoä höôùng caûm cuûa caù nhaân, noù coøn tuøy thuoäc vaøo ñieåm quan taâm (centre d'inteùreât) cuûa hoï nöõa. Neáu kích thích trung bình, möùc quan taâm khoâng lôùn laém, maø xuùc ñoäng ñaõ lôùn roài, thì ñaây laø con ngöôøi höôùng caûm (eùmotif). Con ngöôøi aâm höôûng noåi thì mau caûm (nhaïy caûm), nhöng khoâng beàn vaø saâu. Coøn con ngöôøi aâm höôûng traàm thì caûm saâu nhöng khoâng caûm ngay, neân bình tónh beà ngoaøi ñöôïc.

ÑOÄNG (activiteù). Neáu keû höôùng caûm höôùng veà beân trong, höôùng chuû quan, thì ngöôøi höôùng ñoäng laïi höôùng veà beân ngoaøi, höôùng ñoái töôïng. Veà moät ñoái töôïng maø haén phaûi laøm thaønh.

Neáu höôùng caûm bò chi phoái bôûi ñoái töôïng, thì höôùng ñoäng laïi thích khoáng cheá ñoái töôïng: hoï chuû ñoäng, chöù khoâng thuï ñoäng. Neân daáu hieäu cuûa höôùng ñoäng laø caøng gaëp trôû löïc caøng haêng vöôït thaéng, chöù khoâng thoái chí, chuøn chaân. Do baûn chaát, hoï laø caây cung giöông saün, heã coù dòp laø haønh ñoäng. Vaâng, caùi ñeán töø ngoaøi chæ laø cô hoäi thoâi, chöù khoâng phaûi nguyeân nhaân. Traùi laïi, keû höôùng tónh cöù gaëp caûn trôû laø buoâng haønh ñoäng lieàn. Hoï thieáu yù chí vaø yeám theá, trong khi ngöôøi höôùng ñoäng thì giaøu nghò löïc vaø laïc quan.

ÔÛ ñaây, caàn phaân bieät haønh ñoäng do khí chaát vôùi haønh ñoäng do caùc nguyeân nhaân khaùc. Coù ngöôøi vì caûm xuùc maïnh quaù maø noå ra haønh ñoäng. Laïi coù ngöôøi hieáu saéc, ham aên, neân "mieäng ñoùi thì ñaàu goái phaûi boø", theá thoâi.

Neáu ñaõ höôùng caûm, laïi höôùng ñoäng luoân, thì anh seõ cuoán ñi vôùi haønh ñoäng. Anh laø Con ngöôøi haønh ñoäng (homme d'action), vaø tham voïng anh thaät lôùn. Ngöôïc laïi, neáu höôùng caûm, coøn höôùng tónh nöõa, thì chò seõ höôùng noäi (introversif, theo yù nghóa taâm lyù, chöù khoâng phaûi thieâng lieâng). Nhaát laø khi aâm höôûng laïi traàm.

Keû höôùng ñoäng nhaém ñích tôùi, chöù khoâng keït ôû ñöôøng ñi. Hoï luoân thay ñoåi ñeå öùng phoù, ñeå vöôït qua suoái ñeøo. Hoï kieân ñònh (perseùveùrant), chöù khoâng coá chaáp (enteâteù). Keû coá chaáp khoâng buoâng haønh ñoäng, neáu khoâng vì töï aùi, thì cuõng vì khoâng theå ñoåi thay. Khoâng theå ñoåi thay ö? Theá laø hoï thuï ñoäng, chöù khoâng chuû ñoäng. Keû höôùng tónh, ngaäm theâm höôùng caûm vaø aâm höôûng noåi, thì deã ñoåi, laøm hay boû tuøy höùng. Hoï buoàn vu vô vaø coù thaùi ñoä giaû taïo.

AÂM HÖÔÛNG (retentissement). Moät bieán coá beân ngoaøi gaây moät tieáng vang beân trong qua trung gian cuûa bieåu töôïng (repreùsentation). AÂm höôûng aáy, nôi ngöôøi naøy mau ñeán mau qua, nôi ngöôøi kia saâu dai, chaäm chaïp. Do ñoù, keû thì phaûn öùng töùc khaéc, ngöôøi laïi ñaén ño hay thaám thía töø töø.

Nhöõng vang voïng neáu keùo daøi seõ chìm vaøo voâ thöùc, vaø laàn tôùi seõ ñeo theâm troïng löông vaøo aán töôïng môùi, khieán cho kích ñoäng beân ngoaøi ruùt cuoäc chæ chaâm ngoøi cho thuøng thuoác giaáu saün beân trong.

Theo Otto Gross giaûi thích, moät teá baøo naøo ñoù laøm coâng taùc phaûn xaï ñaàu khi saûn sinh moät bieåu töôïng, vaø qua bieåu töôïng aáy gaây moät söùc caêng hoùa hoïc, do ñoù moät ñoå aäp naêng löôïng mang tính hoùa hoïc. Ñoù laø chöùc naêng sô nhaát (primaire) cuûa naõo.

Chöùc naêng nhò tieáp (secondaire) seõ laø boài boå hoùa hoïc cho teá baøo ñaõ bò tieâu hao do coâng taùc sô nhaát. Tuøy söï boài boå naøy maát ít hay nhieàu thôøi gian, maø vaän ñoäng cuûa teá baøo seõ lieân tuïc hay giaät cuïc do nhöõng quaõng ñôïi chôø. Trong tröôøng hôïp sau (giaät cuïc), chæ coù nhöõng phaûn xaï kieåu sô nhaát noái ñuoâi nhau, neân duø maïnh cuõng khoâng coù chieàu saâu, khoâng dai beàn. Baèng nhö söùc boài boå doài daøo khieán khoâng quaõng ngaét, thì söï vang voïng keùo daøi seõ ñaït tôùi ñoä saâu noäi taâm ñeå taäp hôïp theâm bieåu töôïng, vaø qua ñoù, söùc maïnh.

Ñieàu Otto Gross noùi coù theå khaù ñuùng veà maët hoùa hoïc. Nhöng hoaït ñoäng taâm lyù ñaâu phaûi chæ coù maët sinh hoùa (biochimique). Noù coøn maët taâm lyù vôùi taùc nhaân taâm lyù, quy luaät taâm lyù nöõa chöù. AÁy laø chöa keå aûnh höôûng cuûa vaên hoùa, giaùo duïc cuõng nhö taùc ñoäng cuûa yù chí töï do.

Veà maët taâm lyù, khi moät bieán coá dieãn ra, trong ta xuaát hieän bieåu töôïng veà bieán coá aáy. Bieåu töôïng naøy gaây moät phaûn chaán. Phaûn chaán coù theå voït ngay thaønh haønh ñoäng hay xuùc caûm, vaø ñoù laø aâm höôûng noåi. Phaûn chaán coù theå aâm yû ôû chieàu saâu — ñoâi khi ñaït tôùi voâ thöùc —, ôû ñoù noù taäp hôïp quanh mình moät heä thoáng nhöõng yù töôûng vaø aûnh töôïng, cuøng vôùi töøng chuøm soùng naêng löôïng baùm ñeo theo. Caùi söùc maïnh naøy, tuy ñeán chaäm, nhöng ñeán nhö moät "leùgion" (ñoaøn quaân). Neáu noù noå thaønh haønh ñoäng, thì gioù baõo uøn uøn khoâng ngôùt. Baèng nhö khoâng thoaùt ra ñöôïc baèng haønh ñoäng, noù seõ quaät laïi oâng chuû baèng moät soùi buoát aâm yû mang caûm tính (affective).

Nhö theá, ngöôøi aâm höôûng noåi (chöùc naêng sô nhaát) soáng vôùi hieän taïi vaø ñoåi thay theo beân ngoaøi. Coøn ngöôøi aâm höôûng chìm (traàm) soáng maïnh töø quaù khöù, neân trung thaønh vaø kieân ñònh. Coù ñieàu, naëng veà quaù khöù, hoï deã sính quaù khöù vaø trôû thaønh baûo thuû tröø phi coá höôùng veà töông lai. Caùt thì vieát deã vaø vieát roõ, nhöng laïi mau môø. Ñaù thì khoù taïc, nhöng ñieàu ñaõ taïc haún "trô gan cuøng tueá nguyeät".

Veà maët ñöùc haïnh, con ngöôøi öùng Noåi deã ñoåi thay vaø nheï daï, vì soáng vôùi hieän taïi neân khoù choáng caùm doã, laïi voâ kyû luaät vaø ham aên chôi, tìm söôùng khoaùi. Traùi laïi, keû öùng Traàm deã ñi vaøo khoå haïnh vaø hy sinh, noäi taâm keát thaønh khoái vöõng, tö töôûng coù heä thoáng vaø tính thích ngaên naép. Neáu lyù trí phaùt trieån, hoï deã ñaùnh giaù khaùch quan. Coù ñieàu hoï khoù queân haän thuø cuõng nhö khoù nguoâi ñau khoå. Ñaøng khaùc, khoâng deã gì hoï boû ñöôïc thoùi quen vaø thaønh kieán.

Neáu ñaõ traàm, laïi höôùng caûm vaø höôùng tónh nöõa, ngöôøi ta seõ thaønh höôùng noäi vaø thích hôïp vôùi ñôøi soáng suy chieâm, ñan tu.

NHÖÕNG YEÁU TOÁ KHAÙC. Ngoaøi ba yeáu toá chính yeáu treân, caùc nhaø taâm lyù hoïc neâu theâm maáy yeáu toá phuï nöõa, vaø ñoù laø: ñoä lôùn yù thöùc tröôøng, oùc toång hôïp hay phaân tích, söï höôùng thaân hay höôùng tha, khuynh höôùng chuû choát, vaø caáu truùc taâm lyù.

YÙ thöùc coù theå taäp trung vaøo moät ñieåm nhoû: trí heïp; hay taûn maùt giöõa nhieàu aán töôïng khaùc nhau: trí roäng. Ñaèng thì coù söùc, ñaèng laïi coù khoâng gian; ñaèng thì nhìn gaàn, ñaèng laïi taäp trung khoâng ñuû. Dó nhieân trong tröôøng hôïp khaån baùch, thì ai maø chaû taäp trung. Chæ luùc bình thöôøng, caùch nhìn môùi deã thaáy khaùc nhau do khaùc ôû taàm nhìn. Ngöôøi yù thöùc heïp, nhö con ngöïa che maét chæ nhìn thaáy phía tröôùc, neân cöùng nhaéc trong suy, caûm, ñoäng, thaønh con ngöôøi thaønh kieán, quaù nguyeân taéc. Keû roäng yù thöùc tröôøng, ngöôïc laïi, cöù lang thang töø bieåu töôïng naøy sang bieåu töôïng kia, maø chaúng bieåu töôïng naøo laøm con chuû baøi noåi. Thieáu taäp trung, thì yeáu quyeát ñònh. Buø laïi, hoï kheùo luoàn laùch vì thaáy nhieàu loái ñi maø chaúng voäi choïn loái naøo. Vì khoâng ngaû haún höôùng naøo, hoï cuõng chaúng va chaïm ai, nhôø ñoù ñoâi khi ñöôïc baàu laøm beà treân hay troïng taøi. Coù ñieàu, ñaây laø thöù beà treân ñeå hoøa giaûi, khoâng phaûi ñeå haønh ñoäng. Ngöôøi yù thöùc roäng caøng khoù quyeát ñònh hôn nöõa, neáu cuøng vôùi yù thöùc roäng, hoï coøn aâm höôûng traàm vaø höôùng tónh. Traùi laïi, neáu yù thöùc heïp ñi ñoâi vôùi chöùc naêng noåi, ngöôøi ta deã thaønh con moài cho höng caûm (manie) vaø ñònh kieán (ideùe fixe).

Söï thoâng minh taêng troïng cho tö caùch. Vôùi thoâng minh, ngöôøi ta thaáy roõ, thaáy ñuùng, thaáy chính xaùc, bao quaùt vaø saâu hôn, nhôø ñoù boäi taêng khaû naêng vaø söùc maïnh.

OÙc thoâng minh coù theå nghieâng veà toång hôïp hay phaân tích. OÙc phaân tích nhìn ra caùi Khaùc vôùi, neân xoaùy vaøo chi tieát, nhöõng thaønh phaàn teá vi. Coøn oùc toång hôïp, baèng tröïc giaùc nhìn ra caùi Gioáng vôùi, caùi Toaøn theå, neân thaáy ñöôïc caùi môùi töø nhöõng thaønh phaàn cuõ.

Söï thoâng minh vaø hoïc thöùc gia taêng khaû naêng heä thoáng hoùa caû veà chieàu roäng laãn chieàu saâu, cuøng vôùi tính chaët cheõ vaø uaån suùc cuûa lyù luaän, khieán cho chöùc naêng traàm theâm troïng löôïng raát nhieàu.

Ñaây khoâng phaûi laø khuynh höôùng luaân lyù cuûa vò kyû, vò tha.

Ít hay nhieàu, ai naáy ñeàu höôùng tha vaø höôùng thaân, nhöng maët naøy coù theå lôùn hôn maët kia, ñeán noãi laán aùt noù. Neáu moät trong hai yeáu quaù, seõ coù leäch laïc ñeán caäp bôø beänh hoaïn, nhaát laø ñoái vôùi keû höôùng thaân.

Sôû dó höôùng tha hay höôùng thaân töï noù chöa coù tính luaân lyù, vì ngöôøi höôùng tha vaãn coù theå duøng tha nhaân nhö phöông tieän khi maø, tuy baûn chaát hieáu nhaân khieán hoï deã caûm thoâng, hoï ñaõ duøng theá thöôïng phong trong laõnh vöïc tình caûm ñeå thoáng trò hoaëc lôïi duïng trong nhöõng troø chôi aùc ñoäc nhaém laøm khoå.

Traùi laïi, ngöôøi höôùng thaân tuy deã ích kyû, nhöng neáu lôïi duïng ñöôïc khuynh höôùng aáy ñeå tìm Chuùa trong mình baèng caàu nguyeän, suy chieâm, hoï seõ tieán tôùi moät ñôøi soáng noäi taâm phong phuù. Coù ñieàu, hoï caàn taäp höôùng tha baèng caùch quan taâm ñeán theá giôùi, ñeán ngöôøi khoå ñau hay toäi loãi.

Moãi ngöôøi coù nhieàu sôû thích, khuynh höôùng. Khi moät khuynh höôùng troäi leân, noù coù theå keùo caùc khuynh höôùng kia theo ñeå laøm neân moät luoàng söùc. Khuynh höôùng chuû choát naøy, khi gaëp höôùng ñoäng seõ lôùn theâm, vaø suy yeáu khi gaëp höôùng tónh.

Trong giaùo duïc vaø tu thaân, neân bieát lôïi duïng moät khuynh höôùng maïnh ñeå buø vaøo choã yeáu keùm cuûa moät khuynh höôùng khaùc. Nhaát laø taïo ra moät ñieåm tuï nhaân caùch baèng söï keát hôïp caùc khuynh höôùng quanh moät khuynh höôùng chuû choát, quanh moät tham voïng cao caû.

AÂm höôûng traàm, hôn hay keùm giöõa ngöôøi naøy vôùi keû kia, laø do caùc hình thaùi caáu truùc muoân maët cuûa taàng neàn taâm heä, khieán cho moãi ngöôøi coù nhöõng höôùng nhaïy beùn (thuaän hay nghòch) khoâng gioáng vôùi ngöôøi khaùc. Höôùng nhaïy beùn khaùc nhau laø do heä thoáng hoùa (systeùmatisation) khaùc nhau. Nguyeân nhaân laø caû baûn tính laãn vaên hoaù vaø giaùo duïc. Vaäy ñaây coù phaàn goùp lôùn cuûa quaù khöù: quaù khöù caù nhaân ôû giaùo duïc vaø kinh nghieäm, quaù khöù gioáng noøi ôû boä nhôù voâ thöùc. Do ñaáy maø caùch phaûn öùng baát thaàn cuûa moät ngöôøi Vieät khoâng theå laãn vôùi cuûa ngöôøi AÂu hay ngöôøi Phi chaâu.

Ngoaøi nhöõng yeáu toá phuï maø caùc taâm lyù gia quen noùi ñeán treân kia, thieát töôûng neân löu yù ñeán hai yeáu toá khaùc nöõa: giôùi tính vaø tuoåi taùc.

Ngöôøi nam höôùng ñoäng hôn, vaø ngöôøi nöõ höôùng caûm hôn. Nghóa laø ñoä höôùng ñoäng gia taêng vôùi nam tính, vaø ñoä höôùng caûm lôùn theâm vôùi nöõ tính. Theá nhöng giôùi tính coøn traøn xa hôn theá. Noù thaám nhieãm vaø bieán ñoåi gaàn nhö hoaøn toaøn taâm heä, khieán phaûn öùng naøo cuõng saëc muøi nam hay nöõ. Vaø moät phuï nöõ, duø tính ñaøn oâng ñeán ñaâu, trong nhöõng tröôøng hôïp cöïc cuøng (extreâme) vaø baát ngôø, seõ ñeå loä ngay nguyeân hình gioáng phaùi. Vaø vôùi ñaøn oâng nöõ tính cuõng theá, tröø phi boä phaâïn sinh duïc bieán ñoåi nghieâm troïng.

Tuoåi taùc aûnh höôûng ñeán ba yeáu toá neàn taûng. Ngöôøi treû thöôøng naêng ñoäng vaø ngöôøi giaø caàu an. Ngöôøi treû duø chöùc naêng noåi ñeán ñaâu, khi giaø cuõng traàm ñi khaù nhieàu. Ngöôøi giaø cuõng deã xuùc caûm nöõa.

Bieát mình ôû khí chaát

Töø ba thaønh phaàn neàn taûng: Caûm, Ñoäng, AÂm höôûng, taâm lyù hoïc phaân ra 8 khí chaát chính yeáu töø 8 toå hôïp cuûa nhöõng yeáu toá aáy: Vaø ñoù laø:

Ñuùng laø soâi, soâi suïc (impeùtueux) aáy. Nhöng laïi noåi, töùc noâng caïn, khoâng saâu reã, neân cuõng chaúng beàn. Vì tuy höôùng caûm, nhöng caûm ngöng ôû beà maët, gaàn nhö khoâng vang voïng tôùi taàng haàm cuûa nhöõng keát caáu do quaù khöù. Vaäy chæ coù kích thích töø ngoaøi laø nguyeân nhaân cuûa xuùc caûm thoâi. Ñeå roài kích thích heát, ngoïn löûa cuõng taøn theo. Ñeå roài, vôùi moät kích thích khaùc, caûm xuùc laïi ñoåi chieàu. Con ngöôøi cuûa hieän taïi, moät con ngöôøi deã ñoåi thay, khoù kieân trì vaø thieáu chung thuûy. Vöøa thích ñaáy, ñaõ chaùn ngay, thích thì thích ñaùo ñeå, maø gheùt cuõng mau nöõa. Vui thì thaät oàn aøo, maø buoàn thì æu xìu. Vì höôùng tónh, neân naêng löôïng, bò bít neûo caêng ñoäng (tendance) seõ doàn cho caûm xuùc. Do ñoù maø suïc soâi (impulsif). Coù ñieàu neáu soâi quùa, coù theå xì ra qua naép an toaøn thaønh haønh ñoäng. Soâi suïc khi aáy seõ laø suïc soâi phaûn öùng (impulsion reùactive), neân ñaây laø ngöôøi thuï ñoäng. Khaùc vôùi suïc soâi noå bung (impulsion explosive), khoâng do kích thích töø ngoaøi cho baèng do thuøng thuoác chaát saün beân trong, ôû taàng chìm (chöùc naêng T), khieán kích thích chæ laøm coâng taùc chaâm ngoøi, moät ñieàu kieän hay cô hoäi thoâi.

Con ngöôøi khoâng keát caáu beà saâu, khoâng ñöôïc höôùng daãn bôûi suy tö vaø ñaùnh giaù khaùch quan theo nguyeân taéc, neân ñaây laø con ngöôøi vò kyû, öa caùi deã daøng, tìm nhöõng thoûa maõn hieän taïi, do ñoù thích moát, khoaùi côø baïc, ma tuùy, khoaùi thuù vui nhuïc duïc. Vaâng, ñaây khoâng phaûi con ngöôøi phuø hôïp vôùi ñôøi soáng kyû luaät vaø khoå haïnh ñaâu. Coù ñieàu, thieáu beà saâu, anh cuõng thieáu thaâm caên cho söï aùc. Vì theá, laém keû doái traù maø khoâng gian hieåm, hay khoe khoang maø chaúng kieâu caêng, laøm aàm leân ñaáy maø chaúng haïi ngöôøi bao giôø.

Vì höôùng tónh, laïi caûm maïnh, neân neáu naêng löôïng doàn quaù vaøo caûm xuùc maø khoâng phaùt tieát ra haønh ñoäng ñöôïc, naêng löôïng aáy seõ taøn phaù beân trong, thaäm chí nhôø töôûng töôïng, noù bieán thaønh moät söùc maïnh taø quaùi, khieán ñöông söï meâ thích caùi ruøng rôïn, cheát choùc, taø ñoäc, ñeâ heøn, vaø ñaây laø côn loác noù xoaùy veà hö voâ.

Tónh, nhöng Caûm vaø Noåi, ngöôøi soâi noåi tuy vaãn ñoäng maø khoâng haønh ñoäng. Ngöôøi haønh ñoäng nhaém taùc phaåm, coøn y chæ nhaém caûm giaùc vaø söï thay ñoåi ôû haønh ñoäng thoâi. Ñeå söôùng khoaùi, y khoâng caàn thöïc taïi khi maø töôûng töôïng ñuû söùc cung caáp cho y caùi ñeå höôûng. Y deã thaønh thi syõ, ngheä syõ nhôø caûm xuùc maïnh vaø töôûng töôïng phong phuù, cuõng nhö nhôø ñoä nhaïy caûm lôùn do chöùc naêng noåi cuûa mình.

Do tính khí, con ngöôøi soâi noåi coù nhieàu nguy cô truïy laïc. Y phaûi coá gaéng nhieàu môùi coù theå töï chuû. Baèng kheùp mình vaøo kyû luaät maø y voán khoâng öa. Baèng taäp caân nhaéc, suy tö maø y khoâng sôû tröôøng. Y coù theå lôïi duïng öu ñieåm ôû höôùng caûm vaø töôûng töôïng phong phuù ñeå ñi vaøo suy chieâm caûm tính (meùditation affective) veà haønh ñoäng cuûa nhöõng nhaân vaät cuï theå, nhö Chuùa Yeâsu, Ñöùc Meï... Baèng tình yeâu sieâu nhieân do ñoù vaø vôùi ôn Chuùa, y coù theå laøm ñöôïc caùi maø töï tính khí y khoâng laøm noåi.

Höôùng caûm taêng söùc cho höôùng ñoäng, neân CÑ laø con ngöôøi suïc soâi haønh ñoäng. Cuõng laø con ngöôøi ñaày söùc soáng vaø ham soáng, do ñoù deã dieãn ñaït, noùi naêng, cuõng nhö thích aên uoáng vaø giaàu nhuïc duïc. Vì vui tính vaø thích ngöôøi, neân tính tình chò haêng noàng, deã caûm thoâng, mau giuùp ñôõ. Söï thieän caûm phaùt loä treân göông maët, khieán chò coi deã thöông, thaønh ngöôøi loâi cuoán moïi ngöôøi.

CÑ nhöng chöùc naêng Noåi, anh thaønh keû höôùng ngoaïi (extraversif), nhanh trí vaø thaùo vaùt. Coù ñieàu haønh ñoäng voäi vaõ, mong keát quaû ngay. Do nhu caàu haønh ñoäng, chöa xong vieäc naøy, anh ñaõ baét ñaàu vieäc khaùc. Thieáu chöùc naêng Traàm, neân cuõng thieáu aên khôùp, yeáu keá hoaïch; laïi höôùng veà nhöõng chöông trình ngaén haïn hôn laø chöông trình ñaïi quy moâ, coù chieàu daøi thôøi gian vaø beà xa ñích nhaém. Söï soâi suïc, noùng voäi deã bieán anh thaønh ngöôøi cuûa nhöõng cuoäc noåi loaïn, bieåu tình.

Nhaïy caûm, theâm höôùng ngoaïi, anh laø ngöôøi noùi nhieàu, noùi gioûi, noùi maïnh, noùi phoùng ñaïi vaø ñaày söùc thuyeát phuïc. Anh thích phieâu löu vaø haønh ñoäng taùo baïo, neân khi cuoäc soáng khoâng cung caáp ñuû, anh tìm buø tröø baèng caùch vieát tieåu thuyeát loaïi giaät gaân.

Öu ñieåm cuûa khí chaát naøy laø ôû CÑ, nhöng khuyeát ñieåm laø do N. Vaäy cöùu caùnh laø ôû chöùc naêng Traàm maø caû anh vaø chò phaûi döïa vaøo duø noù quaù yeáu. Nghóa laø phaûi gaéng höôùng noäi, suy tö ñeå ñaët moãi yeáu toá vaøo choã ñöùng phaûi coù cuûa noù trong moät heä thoáng hay keá hoaïch. Vaø tröôùc khi haønh ñoäng, phaûi tính haønh ñoäng sao cho coù möùc ñoä vaø trung dung.

Höôùng baát ñoäng (ñ) gaëp C seõ ñöa caûm xuùc doäi ngöôïc vaøo trong. Vang voïng caøng saâu xa vôùi T neùt ñaäm. Ñaây laø con ngöôøi soáng baèng noäi taâm, nhöng chöa phaûi theo yù nghóa thieâng lieâng cuûa noù. Hoï höôùng veà mình nhö moät chuû theå, vaø hoï phong phuù ôû beà saâu, trong suy tö, töôûng töôïng vaø tình caûm.

Tuy ñaây laø con ngöôøi tình caûm, nhöng vì beà saâu coù saép ñaët (ñöôïc heä thoáng hoùa do T), neân hoï chæ nhaïy caûm tuøy vaán ñeà thoâi, nhaát laø neáu yù thöùc tröôøng laïi heïp nöõa.

Hoï coù nhu caàu yeâu thöông vaø ñöôïc yeâu thöông, neân hoï hieáu nhaân vaø thaønh ngöôøi toát buïng.

Khoâng ham hoaït ñoäng vaø döûng döng vôùi beân ngoaøi, hoï öa soáng vôùi moäng mô vaø ít naêng khieáu khoa hoïc, kyõ thuaät, kinh teá. Vì höôùng tónh, neân hoï cuõng thieáu nghò löïc. Hoï laø ngöôøi nhuùt nhaùt vaø khoâng maáy döùt khoaùt.

Khoâng quan taâm ñeán ngoaøi vaø thieáu caùi nhìn thöïc tieãn, hoï laø ngöôøi ít thöïc teá, laïi vuïng veà nöõa. Hoï deã bò ñaû thöông veà maët tình caûm, neân coù khuynh höôùng töï veä vaø kheùp kín.

T saâu vaø C maïnh khieán hoï höôùng nhieàu veà tuyeät ñoái, neân deã baát bình tröôùc khuyeát ñieåm xung quanh vaø ray röùt veà söï thieáu xöùng ñaùng cuûa mình. YÙ thöùc luaân lyù saâu nhöng khoâng nghò löïc thi haønh, hoï tìm thaêng hoa trong ngheä thuaät vaø tö töôûng.

Nhöôïc ñieåm cuûa ngöôøi tình caûm laø ôû yeáu toá ñ. Hoï phaûi duøng C vaø T ñeå söûa laïi choã yeáu do ñ gaây neân. Duøng suy vaø chieâm ñeå nuoâi ñoäng cô vaø caûm xuùc, hoï seõ ñöôïc thuùc ñaåy ñeå haønh ñoäng. Tính traàm buoàn, hoï haõy gieo maàm höng phaán baèng yù töôûng nhaäp theå, phuïc sinh. Höôùng veà ñau khoå cuûa xung quanh, hoï seõ bôùt bò gaëm nhaám bôûi ñau rieâng cuûa chính mình, laïi coøn luyeän ñöôïc cho mình moät tình thöông bao la maø hoï thöøa khaû naêng vöôn tôùi.

Ñ höôùng veà ñoái töôïng, veà traàn theá vaø xaùc thaân; C höôùng veà taâm hoàn, trong khi T heä thoáng hoùa tö töôûng vaø hoäi nhaát caùc chöùc naêng. C-Ñ-T seõ boäi taêng söùc löïc cho nhau, khieán khí chaát ñam meâ thaønh phong phuù nhaát, vöõng chaéc nhaát, töø ñoù voït leân nhöõng con ngöôøi laøm lòch söû.

T ñieàu hoøa Ñ, giuùp ñaët moãi vaán ñeà vaøo trong toaøn caûnh, giuùp thaáy nhanh, thaáy roõ vaø thaáy saâu: söï saéc neùt cuûa moät caùi nhìn. Ñ nhôø T soi saùng haún taïo ra söï ngaên naép vaø tinh thaàn ñoäc laäp.

Nhôø T xoaùy theâm vaøo chieàu saâu, C seõ boác boång veà höôùng thieâng lieâng. Nhôø CT naâng leân, Ñ khoûi bò troïng löïc ghì xuoáng, neân keû ñam meâ khoâng phaûi laø keû ham khoaùi laïc. Tuy Ñ bôm nghò löïc cho, nhöng CT haõm bôùt laïi, khieán keû ñam meâ khoâng phaûi laø keû can ñaûm nhaát ñöùng tröôùc nguy hieåm. Tuy T thieân veà quaù khöù, nhöng nhôø Ñ anh vaãn phoùng ñöôïc veà töông lai. Vì töông lai aáy maø taát caû taäp trung trong cuøng moät höôùng nhaém (viseùe), vaø ñaây laø söùc maïnh cuûa moät gioøng thaùc, gioøng aáy oån ñònh vaø vöõng beàn.

Ngöôøi ñam meâ laø ngöôøi doàn söùc cho moät ñam meâ thoâi, neân hôø höõng vôùi nhöõng gì beân leà. Vaø tuy raát lyù töôûng, hoï laø ngöôøi thöïc teá. Hoï khoâng döøng ôû mô öôùc, vì ñieàu öôùc mô khoâng theå hoï khoâng thöïc hieän. Taát caû cho thöïc hieän, neân hoï saün saøng ñaäp tan nhöõng gì caûn loái, do ñoù deã sinh taøn nhaãn.

Con ngöôøi cuûa heä thoáng hoùa, cuûa kyû luaät, nhöng laïi laø con ngöôøi cuûa xuùc caûm vaø suïc soâi, anh vöøa thích ñieàu khieån, vöøa coù khieáu chæ huy. Anh deã kieâu ñaáy, nhöng khoâng phoâ tröông, khoâng thích haøo nhoaùng.

Naëng veà C, chò deã thaønh suøng ñaïo. Theâm T vaøo, chò möïc thöôùc vaø ñaïo ñöùc. Ñeå roài vôùi Ñ, loøng suøng ñaïo kia bieán chò (hay anh) thaønh chieán syõ toâng ñoà.

C khieán ta höôùng veà con ngöôøi hôn laø coâng vieäc. Nhöng vôùi T, con ngöôøi maø ta yeâu coù daïng lyù töôûng vaø toång quaùt hôn, neân mong muoán cuûa ta laø caûi hoùa xaõ hoäi. CÑT laø nhöõng nuùi löûa ñam meâ, noù taïo thaønh nhöõng tham voïng lôùn, tham voïng bieán caûi traàn gian.

Neáu CN khieán boàng boät, soâi noåi, côûi môû, thì cT traùi laïi seõ taïo neùt laõnh ñaïm, kín ñaùo vaø khieán ít noùi. Suy nghó chín chaén, ñaây laø con ngöôøi möïc thöôùc vaø nhìn roäng, thaáy xa. Maët khoâng bieán saéc tröôùc nguy cô, tim khoâng ñaäp doàn tröôùc khieâu khích, anh laø ngöôøi can tröôøng, veû thaûn nhö khoâng.

Khoâng coù C loâi cuoán, laïi ñöôïc T saép ñaët ngaên naép beân trong, anh laø keû öa tröøu töôïng, khaùch quan, con ngöôøi cuûa nguyeân taéc, luaät leä vaø taäp quaùn. Ít tình caûm, laïi khaùch quan, anh khoâng chuù yù ñeán con ngöôøi, maø chæ quan taâm ñeán coâng vieäc. Anh cuõng khoâng öa phuø phieám, laïi laø ngöôøi tieát ñoä vaø nghieâng veà tieát kieäm. Anh khaù ñuùng giôø vaø deã coù naêng khieáu toaùn. Voán thaúng thaén vaø tính khí khoâng thaát thöôøng, anh ñaùng ñöôïc ngöôøi xung quanh tín nhieäm.

Thieáu C, laïi Noåi nöõa, ñaây laø con ngöôøi höôùng ra ngoaøi vaø caêng veà haønh ñoäng. Haønh ñoäng do nhu caàu vaø thieáu beà saâu, neân ñaây laø keû hieáu ñoäng, tìm nieàm vui ôû haønh ñoäng, vaø yeâu thích theå thao. Thieáu söï phong phuù noäi taâm, neân khi khoâng ñoäng ñöôïc maø trôû veà vôùi mình, y seõ thaáy troáng traûi vaø ñôn coâi khuûng khieáp.

Con ngöôøi cuûa hieän taïi vaø beân ngoaøi, y quan saùt chính xaùc duø khoâng saâu saéc, y quan heä kheùo leùo neân gioûi xaõ giao. Tuy xaõ giao, nhöng y chaúng hieáu nhaân vì thieáu C. Thieáu C, y öa tröøu töôïng, khaùch quan, deã coù khieáu veà khoa hoïc thöïc nghieäm (khoâng phaûi khoa hoïc lyù thuyeát kieåu Einstein). Y chaúng aùi quoác, cuõng chaúng phaûi con ngöôøi xaõ hoäi hay suøng ñaïo chi caû.

C vaø Ñ laø hai söùc baät duy nhaát. Cho neân, yeáu caû C laãn Ñ, con ngöôøi seõ khoâng söùc soáng, khoâng nghò löïc. Moät con ngöôøi thuï ñoäng vaø trì hoaõn, löôõng löï vaø öôn löôøi, ñeå hieän taïi laøm chuû do chöùc naêng N. Khoâng gì thuùc bay leân, chæ coù khoaùi laïc loâi cuoán, ngöôøi cuûa troïng löïc maø. Caûm tính yeáu, thì cuõng chaúng aùi quoác, suøng ñaïo, chaúng lyù töôûng caùi chi chi.

Khoâng söùc soáng, laïi chìm nghæm trong T, ñaây laø con ngöôøi noâ leä cho quaù khöù vaø thoùi quen. Thoùi quen rieâng: taäp quaùn; thoùi quen chung: phong tuïc. Vaø cuoäc soáng cöù laïnh leõo troâi ñi giöõa hai bôø ñeâ chaùn ngaét ñoù. Lôõ ra bò böùt khoûi moâi tröôøng soáng quen thuoäc, y seõ maát phöông höôùng vaø buoâng xuoâi moät caùch nguy hieåm.

Khoâng söùc ñeå baät ra khoûi T, taàng chìm, y laø con ngöôøi kheùp kín. Kheùp kín trong caên phoøng troáng roãng cuûa loøng, y phaûi buoàn, baèng moät thöù buoàn chòu ñöïng, theá thoâi.

Khoâng C, laïi ñeo nhöõng ñaëc ñieåm treân, y vöøa khoâng deã meán, vöøa chaúng thích giuùp ai, laïi khoù laøm hoøa nöõa. Cöùng nhaéc trong moät yù töôûng, y laø con ngöôøi öông öông dôû dôû. Y cuõng coù khuynh höôùng haø tieän vaø taøn nhaãn. Duø y coù naêng khieáu gì, naêng khieáu aáy cuõng giaûm suy do cñ.

Neân nhôù, chaúng ai laø khoâng coù C,Ñ vaø T duø vôùi caáp ñoä khaùc nhau, neân khoâng heà coù quaùn ñònh thuaàn tuùy cuõng nhö khoâng coù ñam meâ thuaàn tuùy, v.v. Anh hay chò ñeàu laø ngöôøi cuûa nhieàu khí chaát, vôùi moät hai khí chaát noåi baät, theá thoâi. Do ñoù, sau khi chia thaønh 8 khí chaát chính roài, ngöôøi ta laïi phaân nhaùnh (subdiviser) chuùng, thaønh Tình caûm naëng veà chöùc naêng Traàm..., Ñam meâ baùn soâi noåi..., Lyø laïnh thuaàn tuùy hay lyø laïnh côûi môû, v.v... Vôùi nhöõng khí chaát phong phuù nhö Ñam meâ, söï phaân nhaùnh caøng phöùc taïp hôn nhieàu.

Phaân loaïi tính khí theo Jung

K. Jung khoâng goïi Khí chaát, maø duøng tieáng Maãu ngöôøi (types). Theo oâng, coù hai maãu chính: höôùng noäi (introverti) vaø höôùng ngoaïi (extraverti). Nhöõng maãu aáy ñöôïc kieán truùc treân boán chöùc naêng vaø ba yeáu toá phuï höôûng.

Ñoù laø tröïc giaùc, caûm giaùc (hay thuï giaùc), tình caûm vaø tö duy. Moãi ngöôøi coù ñuû boán chöùc naêng aáy vaø vaän duïng chuùng trong sinh hoaït haøng ngaøy. Nhöng moãi ngöôøi laïi maïnh veà moät chöùc naêng; vaø maïnh chöùc naêng naøo, hoï soáng theo chöùc naêng aáy. Keû soáng theo lyù trí thích nghi cuoäc soáng vôùi tö töôûng, keû soáng tình caûm thì giao teá deã; keû soáng caûm giaùc thì quan saùt gioûi...

Coù ñieàu tö töôûng thì tröøu töôïng neân laïnh leõo, tình caûm deã nghieâng leäch nhöng laø hoàn soáng noäi taâm. Neân moät con ngöôøi quaù trí thöùc, ñeâm ngaøy dìm mình trong tö töôûng hay tuø haõm trong la-boâ (laboratoire), moät luùc naøo ñoù seõ thaáy coâ ñôn khuûng khieáp, ñeå roài con quyû Tình, mai phuïc saün trong mình, seõ quaät ngaõ oâng trong phuùt giaây: oâng caûm thaáy ñôø ñaãn, nhö bò aùm bôûi moät söùc maïnh taø thieâng naøo ñoù.

Neáu con ngöôøi tö duy pheâ phaùn theo caùc nguyeân taéc cuûa lyù trí, thì con ngöôøi tình caûm laïi ngaû theo giaù trò (valeur). Neáu ngöôøi soáng lyù trí deã nghi ngôø, thì ngöôøi tình caûm laïi coù caùi yeáu laø caû tin. Noùi chung thì ngöôøi deã tin, ñeán muø quaùng trong nieàm tin, thöôøng thaáp keùm veà maët trí thöùc. Coøn ngöôøi ña nghi, khoâng phaûi kieåu Taøo Thaùo, maø kieåu Descartes vaø toâng ñoà Toâma, laïi laø nhaø baùc hoïc, thaàn hoïc, v.v...

Ngöôøi soáng tröïc giaùc thì soáng vôùi caùi bao la hôn laø caùi hieän thöïc tröôùc maét, vaø vöôït hieän taïi veà höôùng töông lai xa. Chöùc naêng Traàm cuûa hoï coù theå baét tay vôùi voâ thöùc, khieán tröïc giaùc seõ laø tri giaùc (thaáy tröïc tieáp, perception), noù nhö voït ra töø voâ thöùc, raát dieäu kyø. Vaâng, ñuùng laø töø voâ thöùc, ôû ñaáy dieãn ra trong chôùp nhoaùng coâng taùc heä thoáng hoùa vaø phoái trí thoâng tin, thöù thoâng tin ñöôïc tích goùp töø öùc trieäu ñôøi kinh nghieäm. Vì theá môùi noùi, keû soáng tröïc giaùc soáng trong caùi bao la cuûa khoâng gian, trong caùi voâ taän cuûa thôøi gian, khoâng yù thöùc laém veà thöïc taïi, khieán coâng vieäc naøy chöa xong, ñaõ boû sang vôùi nhöõng hy voïng môùi. Söï thöïc cuûa hoï laø caùi Phaûi coù, hôn laø caùi Hieän coù ñaây. Caùi Hieän coù ñaây, ñoù laø thöïc taïi cuûa maãu ngöôøi ñoái laäp, ngöôøi soáng caûm giaùc.

— Kyù öùc. Quaù khöù laø caên baûn ñeå hoï thaåm ñònh töông lai vaø hieän taïi.

— Nhöõng ñoùng goùp chuû quan (coøn trong voøng kieåm soaùt ñöôïc). Tuøy con ngöôøi beân trong (cuûa toâi) theá naøo, maø toâi seõ öa hay gheùt caùi naøy hoaëc caùi kia, kieåu ngöôøi naøy hay kieåu ngöôøi khaùc.

— Nhöõng caûm xaï (affect). Ñaây laø nhöõng söùc maïnh ñoäc laäp vaø quaùi dò, thöôøng xuaát hieän ôû con ngöôøi man daõ, nguyeân thuûy, vaø ñoâi luùc voït thình lình töø chính con ngöôøi vaên minh, voït nhö tia chôùp vaø cheá ngöï hoaøn toaøn. Nhöõng hoang töôûng (fantaisies) naøo ñoù keát thaønh aán töôïng baát ngôø, thaønh thaønh kieán vaø ñoá kî, gaây sôï hoaûng, v.v...

Ñoù laø höôùng noäi (introverti, introversif) vaø höôùng ngoaïi (extraverti, extraversif). Noùi höôùng noäi hay höôùng ngoaïi chæ laø nhaém caùi khuynh höôùng vöôït troäi trong hai, chöù chaúng ai höôùng noäi ñeán chaúng nghó gì ngoaøi mình, vaø ñaûo laïi cuõng ñuùng nöõa. Chính vì theá, duø höôùng ngoaïi ñeán ñaâu cuõng suy chieâm ñöôïc, vaø keû quen nghó ñeán mình vaãn coù theå taäp quan taâm ñeán ngöôøi khaùc.

Theo Jung ñònh nghóa, thì ngöôøi höôùng noäi nghieâng veà chuû quan (subjectif), trong khi ngöôøi höôùng ngoaïi ñaùnh giaù cao khaùch theå. Vaø ñaáy laø hai caùch tieáp caän thieân nhieân, hai caùch thích nghi vôùi noù. Keû höôùng ngoaïi thì taán coâng vaø ñaép xaây ngoaïi vaät, coøn ngöôøi höôùng noäi thì chòu ñöïng noù, neân coù thaùi ñoä kheùp kín vaø thuû theá.

Ngöôøi höôùng ngoaïi quaù seõ tìm buø tröø trong moät höôùng ngaõ (chuû quan) voâ thöùc vaø kyø cuïc, baèng moät quan taâm treân möùc xöùng ñaùng, hay baèng moät thöù öa thích (gout) treû nít chaû haïn. Ngöôøi höôùng noäi quaù, vì laáy mình laøm thöôùc ño (chuû quan) cho taát caû, seõ bò khaùch theå quaät laïi khi noù thaønh moät söùc aùm aûnh. Thí duï nhö, moät luùc naøo ñoù, boãng noåi leân trong keû ñoäc ñoaùn moät khaùt khao ñöôïc yeâu gheâ gôùm bôûi chính keû maø haén vaãn goø eùp trong khuoân (Gaàn ñaây, thieân veà sinh hoùa, coù ngöôøi phaân chia tính khí theo söï troäi thaêng cuûa moät trong ba chaát daãn truyeàn thaàn kinh: Dopamine (soâi noåi, thích môùi), Seùrotonine (höôùng tónh), Norareùnaline (tình caûm, höôùng veà ñaùp ñeàn). Cuõng gaàn ñaây, moät soá ngöôøi Coâng Giaùo Myõ trôû veà vôùi Cöûu tính khí cuûa coå Afghanistan).

Töø nhöõng phaân ñònh khí chaát treân,
nhöõng döï phoøng vaø chænh ñoán

Khí chaát khoâng phaûi laø ñònh meänh. Noù chæ laø neàn taûng töø ñoù mình xaây döïng mình. Noù chæ laø höôùng gioù maø buoàm phaûi nöông theo ñeå vöôït veà phía muoán ñeán. Vaäy phaûi bieát khí chaát mình ñeå löïa ñích nhaém, ñònh ñöôøng ñi. Vaø tröôùc khi leân ñöôøng, caàn kieåm tra then maùy, söûa choã naøy, taêng cöôøng cho choã kia, ñeà phoøng tröôùc nhöõng truïc traëc coù theå.

Bieát khí chaát mình, thaät ra khoâng deã. Trôû löïc lôùn nhaát laø töï aùi. Do töï aùi maø chuû quan. Ai chaû mong muoán moät khí chaát phong phuù nhaát vaø töø choái nhöõng khí chaát quaù taàm thöôøng. Theá maø ai laïi khoâng phaûng phaát vaøi ñaëc ñieåm cuûa nhöõng khí chaát mình mô öôùc. Hoï seõ coá thoåi phoàng nhöõng neùt aáy vaø lôø ñi nhöõng neùt khoâng toát. Vì theá, phaûi khaùch quan, vaø nhôø ngöôøi khaùc nhaän xeùt nöõa.

Bieát neàn taûng khí chaát roài, phaûi döï phoøng vaø chaán chænh.

Sao phaûi döï phoøng, vaø döï phoøng caùi gì?

Bieát ñaâu toâi ñang ngoài treân moät hoûa dieïâm sôn laøm thaønh bôûi khí chaát vaø nhöõng gì ñoù thuoäc taàng ngaàm voâ thöùc? Vì quaû ñoâi luùc coù nhöõng xung ñoäng vöôït khoûi taàm kieåm soaùt cuûa toâi. Ñaây laø nhöõng côn giaän ñoät ngoät, nhöõng hoang töôûng nhö khoâng nguyeân do, nhöõng thaønh kieán hoaëc aùc caûm voâ loái maø toâi khoâng boû ñi ñöôïc. Coù theå laø do nhöõng caûm xaï (affect) töø voâ thöùc phuït ngang ra. Coù theå laø do nhöõng aån öùc keát tinh hoài thô aáu. Cuõng coù theå do chính khí chaát vaø caáu truùc taâm lyù ñoù thoâi. Moät con ngöôøi tình caûm, vôùi söï gaëp gôõ cuûa C vôùi ñT, deã ñöùng beân bôø cuûa vöïc thaúm beänh taâm thaàn. Chæ caàn moät thoaùi hoùa (deùgeùneùrescence) ñaùng keå hay moät tai naïn naøo ñoù. Nhöõng thöû nghieäm cho thaáy 25,6% loaïi höôùng caûm coù nguy cô naøy, trong khi tyû leä aáy ôû voâ caûm chæ laø 9% thoâi. Noùi chi ñeán söï lieân minh cuûa höôùng caûm vôùi ñ vaø T!

Ngöôøi tình caûm laø ngöôøi deã bò chaán thöông nhaát. Höôùng caûm, maø do ñ laïi khoâng theå thoaùt ra baèng haønh ñoäng, do T bò gaëm nhaám ôû beà saâu, neân chæ caàn moät lôøi chæ trích töø phía ngöôøi thaân laø coù theå con tim xuyeân suoát, chæ caàn moät tai öông mình gaây cho ngöôøi do sô yù laø löông taâm haønh haï suoát ñôøi. Vaâng, ngöôøi tình caûm laø ngöôøi yù thöùc saâu veà luaân lyù, ngöôøi thieáu nghò löïc ñeå laøm theo ñoøi hoûi löông taâm, neân deã maëc caûm vaø boái roái. Caøng deã boái roái khi maø pheùp Hoái giaûi naëng veà Xeùt vaø Xöng do thoùi quen trung coå ñeå laïi, khieán ñeâm ngaøy lo khoâng bieát xaû raùc (baèng xeùt, xöng) ñaõ saïch chöa.

Beänh boái roái (scrupuleux) laø beänh raát khoù chöõa vaø phaûi chöõa laâu ngaøy. Phaàn naøo ñaõ laø beänh hoaïn, ñaõ maáp meù treân bôø vöïc cuûa maëc caûm toäi loãi, cuûa suy nhöôïc taâm thaàn (psychastheùnie), neân caàn trò gaáp vaø cöông quyeát trò.

Keû boái roái vì toäi neân bôùt xöng toäi. Hoï haõy khaùch quan hoùa tröôøng hôïp cuûa mình, coi nhö cuûa moät ngöôøi naøo ñoù maø mình muoán giuùp. Khaùch quan thaáy theá naøo, ñònh khuyeân hoï ra sao, anh haõy laøm ñuùng theá cho anh. Vì nguyeân nhaân boái roái taäp trung nhieàu ôû T, neân haõy töï giaûi toûa baèng caùch quan taâm ñeán coâng vieäc, baèng caùch giaûi trí, theå thao,v.v. Nhaát laø baèng caùch phaùt trieån loøng tin töôûng, phoù thaùc.

Vôùi keû sieâu T, khuynh höôùng tieát kieäm maïnh quaù deã ñöa tôùi haø tieän, tieác tieàn. Phaûi löu yù ñöùa treû ngay khi thaáy trieäu chöùng aáy nôi noù, vì thöù beänh naøy seõ naëng haún leân vaøo luùc ñôøi xeá boùng vaø trôû thaønh nan y. Vôùi keû coù khuynh höôùng hoang phí, thì phaûi taäp cho y laøm soå chi thu, eùp y laøm vieäc kieám tieàn ñeå bieát coi troïng ñoàng tieàn. Coøn ai nghieâng veà deø xeûn laïi phaûi bôùt tính toaùn vaø taäp ôû roäng vôùi ngöôøi khaùc.

Nguy cô coøn coù theå laø nguy cô toäi aùc. Khoâng phaûi khí chaát laø nguyeân nhaân toäi aùc ñaâu. Nhöng noù coù theå sinh ra nhöõng "höôùng chieàu" chuùng laø taùc nhaân (facteur). Quaû thaät, neáu sieâu-T nhuùt nhaùt, thì sieâu-N laïi deã laøm lieàu. Y phaûi taäp haõm thaéng baèng caùch "uoán löôõi baûy laàn tröôùc khi noùi", ñaén ño moät phuùt haüng haønh ñoäng. Ñoái vôùi nhöõng quyeát ñònh quan troïng cuûa ñôøi, y phaûi söûa soaïn baèng nguyeän caàu vaø suy tö, thaäm chí baèng tónh taâm nöõa.

Ñoái vôùi ai nghieâng veà ham muoán, aên chôi, chæ coù thoùi quen khoå haïnh vaø "laøm ngöôïc" (agere contra) môùi giuùp trò ñöôïc con ngöïa baát kham aáy. "Agere contra", thích gì laøm ngöôïc yù thích ñoù, laø phöông chaâm soáng maø thaùnh I-nhaõ (Ignace de Loyola) ñeà nghò vôùi nhöõng ai muoán neân thaùnh vaø laøm chuû mình. Thoùi quen soáng ñaïm baïc vaø tieát ñoä cuõng soùi moøn nhöõng khuynh höôùng nhö phoùng tuùng vaø thoûa maõn nhuïc duïc. Ñi ñoâi vôùi phöông phaùp haõm thaéng aáy, phaûi coù caùch chuyeån doøng cho nöôùc nöõa. Doøng nöôùc laø naêng löôïng taâm-sinh. Theo quy luaät taâm lyù, ta coù theå giöõ doøng maø chuyeån höôùng hay chuyeån ñoái töôïng. Vaäy, thay vì thuù vui nhuïc duïc, haõy tìm tình yeâu trong saùng; thay vì côø baïc, huùt saùch, haõy ñeán vôùi nhöõng ñam meâ thanh cao, nhö vaên thô, aâm nhaïc, hoaït ñoäng xaõ hoäi hoaëc toâng ñoà. Vaâng, phaûi tìm choã thoaùt cho nhöõng xoái traøo, chöù neáu chæ kìm haõm xuoâng, thì deã coù buøng noå.

Ñaáy laø döï phoûng. Vaø phaàn naøo ñaõ laø chænh ñoán. Phaûi chænh ñoán vì thöôøng coù leäch nghieâng. Ñoä nghieâng coù theå taêng theo vôùi thôøi gian, vaø khi thaønh leäch laïc, thì seõ maát oån ñònh, khoù phaùt trieån, deã ñi ñeán ngheõn taéc, thoaùi hoùa.

Vaäy, duø sieâu Noåi hay sieâu Traàm, duø sieâu Caûm hay sieâu Laõnh, sieâu Tónh hay sieâu Ñoäng, taát caû ñeàu coù vaán ñeà. Ngöôøi Ñoäng quaù haõy duøng CT ñeå vöõng laïi ôû beà saâu; ngöôøi Tónh quaù haõy noå kíp (amorce) C ñeå giuùp xe chuyeån baùnh. Trong khi aáy, ngöôøi sieâu-Noåi caàn truï laïi baèng thoùi quen caân nhaéc, suy tö, coøn ngöôøi nhuùt nhaùt do quaù Traàm haõy coá phieâu löu moät tí (Vì phaûi thuùc cho mình baïo leân baèng xuùc caûm lôùn, ngöôøi nhuùt nhaùt deã noùng leân baát ngôø, thaønh ngöôøi "cuïc")...

Döïa theo ñoù, choïn lyù töôûng vaø tìm hieåu ôn goïi

Treân ñaây, môùi chæ laø veä sinh vaø chænh ñoán. Baây giôø ñeán vieäc chính laø Xaây döïng: Töø neàn taûng khí chaát ñaõ khaùm phaù vaø döïa vaøo nhöõng ñoøn baåy khí chaát aáy, ta phaûi caûi hoùa mình thaønh ngöôøi toát, moät thaùnh nhaân theo kieåu maãu phuø hôïp vôùi khaû naêng cuûa ta, nghóa laø tuøy ôn goïi (vocation) cuûa ta. Ñaây laø khai thaùc heát nguyeân lieäu, khai trieån heát tieàm naêng, hoäi nhaát moïi yeáu toá trong moät taùc phaåm ñoäc ñaùo. Chæ coù theå hoäi nhaát nhôø taäp trung. Chæ coù theå taäp trung trong moät höôùng nhaém (viseùe) nhôø moät caùi ñích bieát ñaët ra vaø coá vöôn tôùi: toâi coù yù noùi, moät lyù töôûng.

Lyù töôûng vöøa laø ñích nhaém, vöøa laø chaân trôøi; coøn ñònh höôùng cuoäc ñôøi laø ôn goïi vaäy. Teân Ôn goïi vì ñaây laø yù Chuùa. Teân ñònh höôùng vì ñaây laø höôùng nhaém hôïp lyù cuûa toång theå caùc tieàm naêng vaø khuynh höôùng nôi toâi. YÙ Chuùa (hay thieân meänh) khoâng lô löûng treân maây, maø in hình roõ neùt ôû chính con ngöôøi toâi thaønh moät thöù ôn goïi töï nhieân: ôn goïi thuûy thuû hay ngheä syõ, cuøng vôùi ôn goïi laøm ngöôøi vaø phuïc vuï trong chính nhöõng moâi tröôøng soáng aáy.

Ôn goïi sieâu nhieân thaám nhieãm ôn goïi töï nhieân ñoù, ñoàng thôøi thieâng lieâng hoùa ñích nhaém vaø thu heïp voøng cung ñònh höôùng vaøo moät loaïi hình nhaát ñònh. Nhö trong tröôøng hôïp cuûa moät ngöôøi thuoäc khí chaát ñam meâ, vôùi khí chaát aáy anh ñöôïc laøm neân cho caû ngaøn nhöõng lyù töôûng quan yeáu khaùc nhau. Khuynh höôùng vaø khaû naêng rieâng, cuøng vôùi phöông tieän vaø hoaøn caûnh nhaát ñònh, taát caû thu khaù heïp voøng cung ñònh höôùng roài. Daàu vôùi nhöõng giôùi haïn ñoù, voøng cung ñònh höôùng vaãn coøn khaù roäng. Ôn goïi sieâu nhieân hoaëc chæ phuû leân voøng cung aáy moät lôùp maï (boùng) sieâu nhieân (ñeå anh tuøy nghi choïn laáy moät ngheà nghieäp vaø con ñöôøng thích hôïp, ñoàng thôøi laøm chöùng trong ñoù); hay, cuøng vôùi lôùp phuû sieâu nhieân aáy, thu heïp voøng cung vaøo moät lyù töôûng ñaëc bieät: toâng ñoà..., vaøo moät loaïi haønh ñoäng thoâi: giaùo duïc thieáu nhi..., vaø vaøo moät neáp soáng roõ haún: ñoäc thaân giöõa ñôøi, daâng hieán trong moät hoäi tu...

Vì ôn goïi sieâu nhieân, tuy naèm ôû yù Chuùa, maø vaãn loä ra nôi baåm chaát, hoaøn caûnh, taâm tình toâi, neân toâi phaûi doø tìm noù vöøa trong caàu nguyeän, vöøa baèng thaåm vaán chính mình. Sôû dó Chuùa goïi toâi vaøo con ñöôøng naøy hôn laø con ñöôøng kia, vì toâi thích hôïp vôùi con ñöôøng aáy do khaû naêng, baûn chaát, vaø cuõng vì Chuùa ñaõ sinh toâi ra trong moät gia ñình nhö theá, cuõng nhö ñaët treân ñöôøng toâi ñi nhöõng taám göông toát, nhöõng hoaøn caûnh thích hôïp. Theá roài, vaøo luùc ñaõ chín muøi, Chuùa seõ noùi vôùi toâi baèng nhöõng taâm tình vaø aùnh saùng beân trong. Vaâng, ôn goïi khoâng rôi caùi ñoäp, baát ngôø hoaøn toaøn ñaâu. Ngay caû vôùi Phaoloâ treân ñöôøng Damas cuõng vaäy. Ñi ñuùng ôn goïi laø vaøo ñuùng con ñöôøng hôïp vôùi khaåu vò vaø khaû naêng, khieán toâi phaùt trieån deã, hoäi nhaát mau, do ñoù ñaéc thuû nieàm an vui saâu xa cuûa Chuùa.

Ôn goïi, nhaát laø ôn goïi chuyeân bieät, vöøa laø yù Chuùa, vöøa laø con ngöôøi toâi. Khoâng theå coù ôn goïi taän hieán (conseùcration totale) nôi moät ngöôøi thieáu yù chí hay giöõa moät khu vöïc ñieám ñaøng. Neân phaûi söûa soaïn maûnh ñaát cho ôn goïi vaø vun troàng khi noù tôùi.

Neáu ôn goïi khoâng rôi ñoäp baát ngôø hoaøn toaøn, thì noù cuõng khoâng vöøa chôùm ñaõ lôùn voït ngay. Baét ñaàu coù theå laø caùi gì ñoù coøn yeáu ôùt, lôø môø. Vôùi coâng vun xôùi, noù seõ roõ daàn vaø maïnh leân. Ôn goïi coù gì laø chính con ngöôøi toâi ñoù. Neân ñaây laø coâng vieäc cuûa moãi ngöôøi ñoái vôùi baûn thaân, cuûa moãi gia ñình vaø coäng ñoàng daân Chuùa ñoái vôùi con em mình.

Neáu xeùt töø mình vöôn tôùi, thì ñaây laø ôn goïi; neáu xeùt töø phía ñích nhaém thì laïi laø lyù töôûng (ideùal). Lyù töôûng chöa laø söï thöïc, maø môùi laø yù töôûng. Caùi maø lyù töôûng noùi leân bao giôø cuõng hoaøn haûo, ôû möùc maø thöïc taïi chæ coù theå vöôn gaàn tôùi thoâi. Chaúng haïn nhö ñeå coù ôn goïi laøm lính, toâi chæ caàn söùc khoûe vaø can ñaûm kha khaù. Chöù lyù töôûng Ngöôøi lính khoâng nhaém lính suoâng, nhöng lính hoaøn haûo: Ngöôøi lính lyù töôûng maø! Lyù töôûng thì ngöôøi ta vöôn tôùi, chöù ñaït tôùi thì khoâng theå. Neân ñaây laø chaân trôøi, chöù khoâng phaûi thöïc taïi. Tröø moät mình Thieân Chuùa, toaøn myõ ñaáy, maø cuõng hieän thöïc luoân. Thieân Chuùa laø ñích cuoái, nhöng xa vôøi quaù, neân khoâng ai daùm choïn Ngaøi laøm lyù töôûng. Lyù töôûng, ñeå haáp daãn con ngöôøi, phaûi coù gì nhö thaáy ñöôïc. Baèng thòt xöông ñaáy, maø cuõng lyù töôûng luoân, chæ coù moät mình Ñöùc Yeâsu Kytoâ.

Vaâng, lyù töôûng (ideùal) töï noù môùi chæ laø yù töôûng (ideùe), neân tröøu töôïng vaø laïnh leõo. Phaûi cuï theå hoùa noù baèng moät kieåu maãu (type, modeøle): maãu chieán syõ nôi Nguyeãn Hueä, maãu baùc aùi nôi Theùreøse vuøng Calcutta. Maãu thì chöa haún laø lyù töôûng, nhöng khaù gaàn roài.

Neáu kieåu maãu ñang soáng hay môùi ñaây coøn soáng, thì noù thaønh thaàn töôïng. Baèng nhö ñaõ xa xöa, thì vôùi trí töôûng phaûi soáng ñoäng hoùa noù. Laø kieåu maãu ñang soáng, laïi laø ngöôøi chí thaân, Chuùa Yeâsu ñuùng laø thaàn töôïng cuûa taát caû.

Coù ñieàu, tuy Ngaøi coù maët ñaây maø maét toâi khoâng thaáy, neân vôùi keû chöa kinh nghieäm Ngaøi, Ngaøi môùi chæ laø yù töôûng thoâi. Phaûi laøm sao cho caùi môùi chæ coù hình yù töôûng aáy neân daïng hình ngöôøi vôùi boä ngöïc phaäp phoàng vaø ñoâi maét thieát tha. Toâi chæ laøm ñöôïc theá, phaàn nhôø aân suûng Chuùa, phaàn baèng suy chieâm cuûa toâi.

Chuùa Kytoâ laø taát caû, neân cuõng laø lyù töôûng vaø kieåu maãu cho moïi ngöôøi vôùi baûn chaát khaùc nhau cuûa hoï. Caû öùc trieäu vò thaùnh, thieân hình vaïn traïng thaùnh, noùi leân ñieàu aáy. Moãi vò tìm thaáy nôi Ngaøi caùi gì ñoù "hôïp gu" mình, vaø, phaùt trieån veà höôùng aáy, hoï ñaõ neân hoaøn thieän, nghóa laø gioáng Ngaøi veà moät maët cuûa Ngaøi. Vì theá, thích Chuùa ôû maët naøo, ta coù theå chieâm ngöôõng neùt ñeïp aáy nôi moät kieåu maãu trung gian, moät thaùnh tuøy choïn theo "gu".

Moãi vò thaùnh thích hôïp vôùi moät "gu", do ñoù vôùi moät loaïi hình khí chaát vaø khuynh höôùng, moät loaïi hình giôùi tính vaø tuoåi. Hôïp vôùi con ngöôøi tình caûm, do CñT maø höôùng tónh, höôùng noäi, coù caùc vò thaùnh chuyeân ñôøi caàu nguyeän, hình aûnh Chuùa Yeâsu treân Ta-bo vaø taïi Nazareth. Hôïp vôùi ngöôøi höôùng ñoäng, coù caùc thaùnh truyeàn giaùo vaø töø thieän, hình aûnh Chuùa Yeâsu tröôùc ñoàng luùa meânh moâng hay giöõa keû ñui muø, phong huûi.

Chuùa Yeâsu tröôùc caùnh ñoàng meânh moâng haún hôïp gu giôùi treû voán naêng ñoäng vaø lyù töôûng, coøn Chuùa trong Vöôøn Daàu vaø treân nuùi Ta-bo seõ an uûi keû ñau khoå vaø mang hy voïng cho nhöõng ai giaø yeáu.

Theo ñuoåi lyù töôûng vaø reøn nhaân caùch baèng yù chí

Soáng ñöôïc lyù töôûng thì, nhôø lyù töôûng, seõ hoäi nhaát ñöôïc caùc chöùc naêng vaø giaù trò ñeå laøm neân moät nhaân caùch. Soáng lyù töôûng vaø reøn nhaân caùch cuõng laø luyeän yù chí ñaáy.

YÙ chí laø söùc maïnh ñeå thaéng söùc trì vaø vöôït trôû löïc. Noù cuõng laø söùc maïnh giuùp toâi laøm chuû mình, cöôõng laïi nhöõng ham muoán khoâng chính ñaùng vaø chòu ñöïng khoå ñau.

Chòu ñöïng khoå ñau laø vieäc cuûa yù chí thuï nhaän, thích hôïp vôùi loaïi ngöôøi ñT hôn. Nhöng neáu chæ thuï ñoäng thoâi, thì, moät khi ñau ñôùn vöôït quaù söùc chòu ñöïng, seõ coù doàn neùn, do ñoù taät beänh, maát kyù öùc. Cho neân, yù höôùng (intention) thuï nhaän caàn ñöôïc phuï trôï baèng yù höôùng chuû taùc. Khoâng chòu ñöïng suoâng, phaûi tieán chieám nöõa. Chæ caàn moät caùi nhìn laïc quan, vaø taát caû seõ ñoåi. Thí duï: Lôõ huït chuyeán xe, thay vì töùc mình, anh haõy nhuû loøng: Bieát ñaâu theá laïi toát, toâi coù theâm giôø ngaém caûnh ôû ñaây, Chuùa saép ñaët heát maø. Taï ôn Chuùa.

Ngöôøi höôùng ñoäng deã chuû ñoäng vaø laïc quan. Nhöng coi chöøng, chuû ñoäng nhieàu deã thieáu khieâm nhu, hoaëc khoù caûm thoâng vaø nhöôøng nhòn. Nhaát laø ñeå gaëp Thieân Chuùa thì, nhö Vivekaânanda noùi, khoâng theå khoâng coù thaùi ñoä "ñaøn baøi", nghóa laø ñoùn nhaän (reùceptif). Vaäy ngöôøi naêng ñoäng haõy tra theâm vaøo thaùi ñoä taán coâng chuùt gia vò cuûa söï meàm yeáu deã thöông; trong khi ngöôøi thuï ñoäng haõy chuû ñoäng hôn trong chính chòu ñöïng cuûa mình. Khi ñau khoå tôùi, chò haõy ñoùn tieáp noù baèng thaùi ñoä tình yeâu: — Con khoå laém, Chuùa ôi. Nhöng con sung söôùng ñöôïc vaùc chung thaùnh giaù vôùi Ngaøi. Traùi laïi, ñang luùc taát baät vôùi vieäc xaõ hoäi naøy, tuaàn giaûng thuyeát kia, anh haõy nhôù mình haønh ñoäng vôùi Chuùa, döôùi söï an baøi vaø höôùng daãn cuûa Chuùa.

Ñeå reøn yù chí, nhôø ñoù luyeän nhaân caùch vaø theo ñuoåi lyù töôûng, ta caàn aùp duïng nguyeân taéc AGERE CONTRA, Laøm ngöôïc caùi mình thích. Taïi sao ñoù laø reøn yù chí? Thoâng thöôøng khi ñöùa beù thích aên keïo, noù noùi Muoán aên keïo. Noù khoâng heà muoán khi khoâng thích. Noù khoâng hôn gì con meøo noù "muoán" aên caù vaø baét chuoät. Muoán vaø thích bò laãn loän, vaø thöïc ra khoâng coù muoán vì ñaây chæ laø buoâng theo khuynh höôùng thoâi. Khoâng phaûi chæ ñöùa beù, maø ngöôøi lôùn cuõng quen "muoán" kieåu aáy.

Ñeå thaät söï coù theå Muoán, nghóa laø muoán Töï mình, thì phaûi taäp taùch Muoán ra khoûi Thích. Baèng caùch, heã muoán chi, thì laøm ngöôïc laïi, Agere contra. Khi LAØM NGÖÔÏC ñaõ thaønh thoùi quen, caùc xung ñoäng khoâng coøn thoáng trò nöõa, ta ñaõ coù yù chí thaät, vaø ñoù laø töï do.

Söï tieát ñoä, thuaät döôõng sinh, phöông phaùp Thieàn laø nhöõng phöông thöùc Agere contra an toaøn vaø höõu hieäu nhaát. Chuùng giuùp ta sôùm ñaït tôùi beà saâu cuûa "caùi Duõng ngöôøi phöông Nam" (theo tieáng goïi cuûa Ñöùc Khoång), töùc söùc maïnh töï chuû.

Dó nhieân, khoâng ai coù theå soáng toaøn baèng Agere contra. Veä sinh taâm lyù caàn ñeán moät lieàu löôïng toái thieåu Thoûa maõn. Vaû chaêng, soáng ñaâu phaûi ñeå chòu ñöïng. Phaàn chòu ñöïng chæ laø phaàn noäp phaït do sai lôõ, phaàn tieát kieäm ñeå ñaàu tö. Thaùnh giaù laø voán ñaàu tö cho Phuïc sinh, neân nhôø Phuïc sinh maø coù yù nghóa (1 Cor.15.17).

Vì theá, sau lao nhoïc, caàn giaûi trí; giöõa nhöõng goø eùp, phaûi coù xaû hôi. Mieãn laø xaû hôi voâ haïi vaø giaûi trí thanh tao, theá thoâi.

Agere contra phaûi töø caùi thích giaùc quan tieán daàn vaøo nhöõng caùi thích ngaøy caøng saâu xa, tinh thaàn hôn, nhôø ñoù chieám lónh toaøn khoâng gian noäi giôùi. Ñoù laø nhöõng khuynh höôùng vaø tình caûm duø trong saùng nhöng töï nhieân. Ñoù laø caùi Toâi vaø söï töï aùi. Cuoái cuøng, laø chính yù muoán.

Ñaây laø ñaët yù muoán toâi tuøy thuoäc vaøo yù muoán Chuùa. Ngöôøi ta quen goïi noù laø Boû yù rieâng. Khoâng phaûi buoâng xuoâi ñaâu, maø laø Muoán caùch toaøn veïn, trong saùng nhaát khoâng coøn bò ñöa ñaåy duø bôûi nhöõng ñôït soùng ngaàm raát tinh vi. Do ñoù, caàn ñeán söï thanh loïc ñaëc bieät cuûa aân suûng. AÂn suûng ñeå töø boû mình troïn veïn, nhôø ñoù coù theå muoán YÙ muoán Chuùa moät caùch thuaàn tuùy.

Khi töø boû Thích vaø uoán ñöôïc Thích theo Muoán roài, thì söï hoäi nhaát ñaõ hoaøn haûo vaø nhaân caùch vöõng vaøng. Hoäi nhaát toát vaø nhaân caùch vöõng, ñoù laø khi Thích vaø Muoán khoâng coøn xa nhau nöõa, vì Thích ñaõ thuaän vôùi Muoán ñeå thaønh ñaïo ñöùc. Vaâng, söï hoäi nhaát chæ tìm thaáy ôû nhöõng con ngöôøi thaùnh thieän thoâi.

Moät thaùnh nhaân thöïc phaûi thaùnh töï mình. Moät ñaïo ñöùc vöõng khoâng theå laø ñaïo ñöùc ñöôïc cô cheá bao caáp, moâi tröôøng taïo neân vaø dö luaän keùo ñi. Thaät ra, ñeå giaùo duïc hay tu thaân, moät moâi tröôøng toát tuy khoâng caàn tuyeät ñoái, nhöng cuõng raát caàn. Vaø cuõng höõu ích khoâng keùm nhöõng khuoân thöôùc vaø kyû luaät chung. Daàu sao, chuùng chæ laø phöông theá vaø ñieàu kieän, coøn nguyeân nhaân phaûi laø aân suûng cuûa Chuùa vaø yù muoán cuûa keû döôõng tính tu taâm. Ñaèng khaùc, cuøng vôùi ñaø tieán ñöùc cuûa ñöông söï, phaûi giaûm daàn nhöõng söùc eùp beân ngoaøi aáy ñeå coù choã cho yù chí caù nhaân thi thoá, nhôø ñoù con ngöôøi tröôûng thaønh leân. Kyû luaät chung khi aáy seõ thu heïp vaøo nhöõng neùt chính caàn yeáu, vaø moãi thanh thieáu nieân töï soaïn laáy cho mình moät kyû luaät rieâng vôùi söï tham vaán cuûa ai höôùng daãn mình.

TOÙM LAÏI

Moïi chöùc naêng vaø söùc maïnh beân trong phaûi hoäi nhaát ñeå laøm neân moät con ngöôøi rieâng, con ngöôøi ñoäc ñaùo vaø oån ñònh, vaø ñoù laø nhaân caùch. Con ngöôøi khoâng coøn nghieâng ngaû theo ham muoán vaø ñoåi thay theo hoaøn caûnh cuõng laø con ngöôøi ñaïo ñöùc luoân.

Ñeå reøn nhaân caùch, phaûi bieát khí chaát cuûa mình. Do toå hôïp khaùc nhau cuûa ba yeáu toá chính: Caûm (vaø voâ caûm, vôùi nhieàu möùc ñoä), Ñoäng (vaø nghòch vôùi noù laø tónh hay baát ñoäng), AÂm höôûng (noåi hay chìm), ngöôøi ta phaân bieät 8 khí chaát chính yeáu: soâi noåi, noùng voäi, tình caûm, ñam meâ, lanh ñoäng, lyø laïnh, quaùn ñònh vaø öôn öôûi.

Bieát khí chaát roài, tuøy mình maïnh hay yeáu ôû ñieåm naøo, haõy lo döï phoøng nhöõng hieåm nguy, chaán chænh nhöõng thieáu soùt, nhaát laø kheùo leùo nöông theo ñeå xaây döïng mình veà höôùng thích hôïp nhaát.

Ñeå ñöôïc theá, neân choïn lyù töôûng thích öùng vaø doø tìm ôn goïi baèng caùch thænh yù Chuùa trong caàu nguyeän, baèng caùch xem xeùt khaû naêng, khuynh höôùng, hoaøn caûnh vaø taâm tình cuûa ta.

Reøn nhaân caùch cuõng laø luyeän yù chí. Ñeå luyeän yù chí, phaûi phaân noù khoûi thích baèng laøm ngöôïc caùi mình thích.

Back to Vietnamese Missionaries in Taiwan Home Page