Nhaân Thaàn Hoäi Ngoä
Quan Ñieåm Thaàn Hoïc cuûa Karl Rahner
Nguyeân baûn tieáng Hoa cuûa Linh Muïc Giuse Vuõ Kim Chính, SJ
Giuse Nguyeãn Phöôùc Baûo AÂn, SJ chuyeån dòch Vieät ngöõ töø baûn tieáng Hoa
Chöông 7
Ñaøo Saâu Veà Ñoái Thoaïi Lieân Toân
Theo Karl Rahner
Tieåu Daãn
Trong chöông naøy, chuùng toâi seõ taäp trung luaän baøn veà "Kitoâ höõu voâ danh" cuûa Kar Rahner. Ngaøi ñöôïc xeáp vaøo chuû nghóa bao haøm (inclusivism), vaø bò chaát vaán raát nhieàu bôûi hai phaùi: chuû nghóa baøi ngoaïi (exclusivism) vaø chuû nghóa ña nguyeân (pluralism). Trong khi nghieân cöùu, chuùng ta seõ chæ ra nhöõng choã Rahner bò hai phaùi treân hieåu laàm, cuõng nhö nhöõng ñieåm maø Rahner ñaõ caûi söûa cho hai phaùi kia, töø nhöõng quan ñieåm ñoù, ta seõ thaáy Rahner ñaõ ñi con ñöôøng trung dung giöõa hai thaùi ñoä cöïc ñoan kia nhö theá naøo, hoaëc ngaøi ñaõ hôïp nhaát nhöõng bieän chöùng cuûa hai phaùi kia ra sao.
Tieáp ñoù, chuùng ta seõ xem xeùt laøm theá naøo ñeå quan nieäm toân giaùo cuûa Rahner veà Huyeàn nhieäm Thaàn thaùnh vaø Kitoâ höõu voâ danh coù theå ñi vaøo trong neàn vaên hoùa Trung Quoác, vaø tieán theâm böôùc nöõa laø ñoái thoaïi toân giaùo vôùi neàn vaên hoùa naøy. Do ñoù, chuùng toâi ñaõ ñaëc bieät choïn trieát hoïc söï soáng cuûa ngaøi Phöông Ñoâng Myõ, bôûi neàn trieát hoïc naøy ñaët neàn treân söï soáng vaø tö töôûng veà söï soáng nhaát theå laïi ñöôïc hình thaønh töø söï keát hôïp cuûa ba nhaø Nho - Ñaïo - Maëc. Sau nöõa, chuùng ta seõ ñeå cho ngaøi Phöông vaø Rahner ñoái thoaïi vôùi nhau, töø ñoù toång hôïp tö töôûng cuûa ba nhaø Nho - Ñaïo - Maëc thaønh "Tam gia hôïp nhaát", Tuy ñeàu quan taâm ñeán söï soáng, nhöng moãi nhaø laïi dieãn ñaït coâng naêng cuûa söï soáng khaùc nhau: nhaäp theá, huyeàn nhieäm, kieâm aùi.
Khi so saùnh tö töôûng cuûa ngaøi Phöông vaø Rahner, taùc giaû seõ chæ ra nhöõng ñieåm dò vaø ñoàng, muïc ñích chính laø ñeå hieåu tö töôûng cuûa ngaøi Phöông, vaø duøng tö töôûng cuûa Rahner ñeå tieáp caän tö töôûng chuû ñaïo cuûa vaên hoùa Trung Quoác, nhaèm tìm ra loái neûo khaû tieán, hy voïng trong töông lai seõ coù theå ñoái thoaïi ñöôïc vôùi toân giaùo coù goác reã töø vaên hoùa Trung Quoác.
I. Ñaøo Saâu Veà Kitoâ Höõu Voâ Danh Vaø Thaàn Phoå Quaùt
Khi ñaøo saâu veà moái töông quan giöõa Kitoâ höõu voâ danh vaø Thaàn phoå quaùt, ta seõ thaáy coù raát nhieàu c6aùp ñoäc khaùc nhau, töø chuû nghóa baøi ngoaïi ñeán quan ñieåm veà ña nguyeân, Bôûi laäp tröôøng cuûa Rahner naèm giöõa hai khía caïnh cöïc ñoaøn treân, neân noù thöôøng bò hieåu laàm, beân naøy keát aùn ngaøi nghieâng veà beân kia vaø ngöôïc laïi. Do ñoù, chuùng ta hy voïng seõ noùi roõ hôn quan ñieåm chuû yeáu cuûa hai laäp tröôøng cöïc ñoan treân, sau ñoù môùi ñua ra laäp tröôøng trung dung cuûa Rahner laø nhö theá naøo.
1. Tìm hieåu vaø pheâ bình Chuû nghóa baøi ngoaïi
ÔÛ nhöõng chöông tröôùc, chuùng ta ñaõ noùi ñeán chuû tröông baøi ngoaïi, ñöôïc phaùt bieåu baèng moät nguyeân lyù ngaén goïn laø "ngoaøi Giaùo hoäi khoâng coù ôn cöùu ñoä". Laäp tröôøng naøy ñaõ mang laáy moät dieän maïo vaø caùch noùi môùi trong thaàn hoïc ñöông ñaïi, ví duï nhö: thaàn hoïc bieän chöùng cuûa Karl Barth (1886-1968), hoaëc thaàn hoïc truyeàn giaùo cuûa H. Kraemer. Karl Barth, qua vieäc phaûn tænh thaàn hoïc, ñaõ töï xaây döïng vaø khaúng ñònh laäp tröôøng rieâng cuûa oâng; coøn Kraemer laïi noái quan nieäm baøi ngoaïi vôùi truyeàn giaùo hoïc, ñeå hình thaønh neân loái nhìn loaïi tröø tröïc tieáp caùc toân giaùo khaùc, cho neân raát nhieàu ngöôøi ñaõ coi Kraemer laø phaùt ngoân vieân cho phaùi baøi ngoaïi. Do vaäy, chuùng ta seõ choïn Kraemer ñeå so saùnh vaø ñoái thoaïi vôùi Rahner.
Nguyeân lyù cuûa Kraemer vôùi caùc toân giaùo khoâng phaûi laø Kitoâ giaùo laø: ôn cöùu ñoä laø aân suûng chæ ñöôïc maëc khaûi ñaëc bieät duy nhaát qua Ñöùc Gieâsu Kitoâ maø thoâi.
Cho neân, nhöõng toân giaùo vaø nieàm tin khaùc khoâng ñeán töø Thaàn, maø chæ laø saûn phaåm cuûa con ngöôøi, hay noùi roõ hôn laø vieäc suøng baùi ngaãu töôïng. Töø ñoù, Kraemer duøng thaàn hoïc bieän chöùng ñeå nhaán maïnh theâm raèng, maëc khaûi Kitoâ giaùo laø thöù maëc khaûi taùch bieät vaø coù khaû naêng pheâ phaùn caùc toân giaùo khaùc, nhö: "nghieät" vôùi "toäi" v.v... Bôûi oâng cho raèng moãi toân giaùo ñeàu laø moät toaøn theå soáng ñoäng vaø khoâng deã chia caét, neân con ngöôøi khoâng caùch naøo ñöa ra ñöôïc moät tieâu chuaån cho söï pheâ phaùn ñoái vôùi chaân lyù, vaø roài chæ coù moät xuaát phaùt ñieåm vaø moät tieâu chuaån phaùn ñoaùn veà chaân lyù duy nhaát laø nôi maëc khaûi cuûa Thieân Chuùa qua Ñöùc Gieâsu Kitoâ.
Tieáp ñeán, Kraemer khaúng ñònh roõ, söù maïng truyeàn giaùo laø nhieäm vuï quan troïng baäc nhaát cuûa baát kyø moät Kitoâ höõu naøo. OÂng cheâ traùch voâ cuøng nghieâm khaéc loái nhìn ña nguyeân, bôûi leõ oâng cho raèng söù maïng quan troïng nhaát cuûa nhöõng keû ña nguyeân laø phuïc vuï cho moät xaõ hoäi hay cho moät söï giao löu vaên hoùa ñaày hoãn taïp vaø ñaày töông ñoái naøo ñoù maø thoâi. OÂng coøn nghó laø, giaù nhö chuùng ta coù hoïc taäp vaø hieåu bieát theâm caùc toân giaùo khaùc laø nhaèm giuùp hoï nhaän chaân maëc khaûi cuûa Thieân Chuùa; vì oâng nghó caùc toân giaùo khaùc töï thaân ñaõ laø moät söï ngoä nhaän roài, bôûi ñaõ tuyeät ñoái hoùa heä thoáng tö töôûng nhaân taïo cuûa mình.
Ngay caû thaàn hoïc töï nhieân, ñoái vôùi Kraemer, cuõng laø do con ngöôøi tuyeät ñoái hoùa hoaëc do lyù tính cuûa con ngöôøi thaàn thaùnh hoùa maø thoâi. Noùi toùm laïi, neáu khoâng giuùp con ngöôøi tieáp caän maàu nhieäm Nhaäp theå hoaëc maàu nhieäm maëc khaûi, thì ñoù laø moät thöù toân giaùo laàm ñöôøng laïc loái.
Thöïc teá thì, tuy coù thaùi ñoä voâ cuøng tieâu cöïc vôùi caùc toân giaùo khoâng phaûi laø Kitoâ giaùo, nhöng Kraemer cuõng khoâng theå naøo phuû nhaän raèng nhaân loaïi coù khuynh höôùng tìm kieám Thaàn, neân oâng ñaõ chuû tröông moät loaïi pheâ bình bieän chöùng. OÂng noùi: bieän chöùng laø ñieàu kieän noäi taïi trong con ngöôøi, laøm cho hoï coù theå khaúng ñònh hay phuû ñònh vaän meänh vaø nhöõng ñieàu lieân quan ñeán cuoäc soáng vónh haèng cuûa chính hoï, coøn Thieân Chuùa thì ñang laøm vieäc trong ñieàu kieän bieän chöùng aáy. OÂng cuõng noùi raèng: Thieân Chuùa soi chieáu vaøo haønh trình phaùn ñoaùn vaø hoãn loaïn cuûa con ngöôøi, Ngaøi laøm vieäc trong lyù tính, baûn tính vaø doøng lòch söû cuûa con ngöôøi; nhö theá, ñôøi soáng toân giaùo vaø lyù luaän cuûa con ngöôøi laø do con ngöôøi thöïc hieän, nhöng chuùng cuõng laø moät cuoäc giao chieán giöõa con ngöôøi vaø Thieân Chuùa.
Quaû thaät, Kraemer ñaõ khaúng ñònh tính duy nhaát vaø ñaëc bieät nôi maëc khaûi cuûa Ñöùc Gieâsu Kitoâ, nhöng cuõng khaúng ñònh moät maëc khaûi phoå bieán veà söï giao chieán giöõa con ngöôøi vaø Thieân Chuùa nöõa.
Baây giôø chuùng ta seõ ñem so saùnh vaø laøm roõ laäp tröôøng cuûa Kraemer vaø Rahner.
a. Loái noùi veà Kitoâ giaùo
Caû hai vò ñeàu khaúng ñònh raèng hoï hieåu Kitoâ giaùo laø toân giaùo tuyeät ñoái. Song, khi caâu hoûi tieáp theo ñöôïc ñaët ra laø: Kitoâ giaùo coù yù nghóa gì?, thì loái giaûi thích cuûa hai vò hoaøn toaøn khaùc bieät.
Loái noùi cuûa Kraemer veà Kitoâ giaùo laø: soá ít ngöôøi ñöôïc tuyeån choïn caùch minh nhieân. Rahner hieåu Kitoâ giaùo khoâng chæ laø moät Giaùo hoäi roäng lôùn höõu hình vôùi Ñöùc Kitoâ laø neàn taûng vaø laø xuaát phaùt ñieåm, maø ñoàng thôøi Chuùa Thaùnh Thaàn cuõng ñang hoaït ñoäng trong cuoäc soáng naøy ñeå höôùng theá giôùi ñeán söï vieân maõn. Nhö theá, Giaùo hoäi cuûa Kraemer laø moät Giaùo hoäi bò coâ laäp; coøn Giaùo hoäi cuûa Rahner laø moät Giaùo hoäi tìm kieám thaùnh yù Thieân Chuùa trong doøng lòch söû cöùu ñoä.
b. Loái nhìn veà ôn cöùu ñoä
Kraemer hieåu theo nghóa heïp veà ôn cöùu ñoä duy nhaát ñaõ ñöôïc maëc khaûi trong Ñöùc Gieâsu Kitoâ. Rahner thì khaúng ñònh, treân con ñöôøng maø Ñöùc Kitoâ ñaõ vaïch ra, ta coù theå nhaän bieát yù muoán cöùu ñoä phoå quaùt cuûa Thieân Chuùa, maø öôùc muoán naøy cuõng ñaõ ñöôïc theå hieän trong lòch söû, cuï theå nhö: Do thaùi giaùo hay Kitoâ giaùo.
c. Töông quan giöõa Kitoâ giaùo vaø caùc toân giaùo khaùc
Ñieåm khaùc bieät roõ reät nhaát giöõa Kraemer vaø Rahner laø: Kraemer nhaán maïnh söï taùch bieät giöõa Kitoâ giaùo vaø caùc toân giaùo khaùc, vì chöng theá giôùi naøy ñaõ bò huû baïi, vaø hoaøn toaøn voâ phöông töï löïc höôùng veà Thieân Chuùa; coøn Rahner laïi cho raèng nhöõng gì Thieân Chuùa ñaõ taïo döïng ñeàu ñöôïc Ngaøi chuùc phuùc, tuy töï do vaø choïn löïa cuûa con ngöôøi ñaõ bò nguyeân toäi laøm cho ra theá naøy theá kia, nhöng töï nhieân vaø aân suûng laø moät chuoãi töông taùc qua laïi baát taän.
d. Phaïm vi giam haõm truyeàn giaùo
Kraemer pheâ bình heát söùc maïnh meõ raèng vieäc ñoàng hoùa coâng cuoäc truyeàn giaùo vôùi coâng taùc xaõ hoäi hoaëc vôùi caùch hieåu cuûa vaên hoùa laø sai. Rahner laïi nghó raèng Tình yeâu cuûa Thieân Chuùa vaø tình yeâu cuûa con ngöôøi coù theå hieåu bieát qua laïi caùch naêng ñoäng. Töø ñoù, Rahner noùi roõ, truyeàn giaùo laø moät nhu caàu tuyeät ñoái caàn thieát, bôûi ôn cöùu ñoä seõ ñöôïc theå hieän ra caùch cuï theå trong töøng xaõ hoäi vaø lòch söû nhaát ñònh, cuõng gioáng nhö ñaõ ñöôïc dieãn taû trong Ñöùc Kitoâ vaø trong Giaùo hoäi vaäy. Theá neân, aân hueä söï soáng nôi nhöõng ngöôøi khoâng phaûi Kitoâ höõu coù theå tìm thaáy söï vieân maõn trong Giaùo hoäi Kitoâ giaùo, vì ôn cöùu ñoä caàn tìm ñöôïc moâi tröôøng trung gian cuûa noù trong lòch söû hoaëc trng moät coäng ñoaøn cuï theå.
2. Tìm hieåu vaø pheâ bình Chuû nghóa ña nguyeân
Traùi nghòch vôùi Chuû nghóa baøi ngoaïi laø Chuû nghóa ña nguyeân. Noù nhaán maïnh vaøo moät tieâu chuaån laø: treân con ñöôøng ñaït tôùi ôn cöùu ñoä cuûa moät Thieân Chuùa duy nhaát, moïi toân giaùo ñeàu bình ñaúng. ÔÛ ñaây, chuùng ta seõ choïn John Hick (1922-2012) laøm ñaïi bieåu, bôûi oâng raát cöïc ñoan, raát noåi tieáng, neân cuõng gaây ra raát nhieàu tranh luaän.
Danh tieáng cuûa John Hick gaén vôùi thaàn hoïc caûi caùch, ñöôïc goïi laø "cuoäc caùch maïng Kopernik", vì loái nhìn veà toân giaùo cuûa oâng chuyeån töø "laáy Kitoâ giaùo laøm trung taâm" nhö nhöõng gì tín lyù ñaõ khaúng ñònh thaønh "laáy nhìn nhaän Thieân Chuùa laøm trung taâm", bôûi oâng cho raèng toân giaùo naøo maø laïi chaúng toân kính vaø vaây quanh Thieân Chuùa.
Döïa treân laäp tröôøng aáy, John Hick pheâ phaùn chuû nghóa baøi ngoaïi vaø chuû nghóa bao haøm. OÂng goïi chuû nghóa baøi ngoaïi laø "laáy ñòa caàu laøm chuû nghóa trung taâm cuûa haønh tinh (thieân ñoäng thuyeát - Ptolemaic)", vaø Kraemer laø ñaïi bieåu cuûa chuû thuyeát naøy. Coøn Rahner laø nhaân vaät ñaïi bieåu cho chuû nghóa bao haøm, vì laäp tröôøng cuûa Rahner, theo Hick, laø söï öùng duïng thieân ñoäng thuyeát cho thôøi ñaïi môùi (Ptolemaic accommodation), bôûi leõ Rahner duø chöa qua pheâ bình nhöng ñaõ voäi thöøa nhaän raèng ôn cöùu ñoä chæ coù nôi Ñöùc Kitoâ vaø Giaùo hoäi chính laø maàu nhieäm cöùu ñoä. Nhö theá, loái thöøa nhaän naøy laø döïa treân Kitoâ hoïc xöa cuõ, töùc laø thöù Kitoâ hoïc ñöôïc xaây treân thaàn thoaïi veà vieäc giaùng sinh laøm ngöôøi, ñieàu ñoù cuõng gioáng nhö vieäc duøng hai thöù ngoân ngöõ voán taùch bieät nhau laø ngoân ngöõ thô ca vaø ngoân ngöõ söï kieän lòch söû ñeå raùp noái vôùi nhau, nhö theá, ngoân ngöõ lòch söû seõ chæ toå phaù hoaïi ngoân ngöõ thô ca maø thoâi. Ñoù laø caùch Hick hieåu veà Rahner, theo oâng, loái nhìn cuûa Rahner chæ laø quan ñieåm cuõ ñöôïc dieãn taû môùi.
John Hick nghó raèng coù theå tìm thaáy chöùng cöù Thaùnh Kinh ñeå uûng hoä cho laäp tröôøng cuûa oâng. Vì chöng, hôn nöûa cuoäc ñôøi cuûa Gieâsu Nazareth laø söï kieän khoâng theå bieát, hoaëc chæ laø moät caùi bieát haøm hoà vaø bò ngaét ñoaïn, cho neân tieåu söû cuûa Ñöùc Gieâsu thöïc söï mang maøu saéc thaàn thoaïi. Tieáp ñoù, oâng cho raèng Kitoâ giaùo laø moät toân giaùo coù tính lòch söû trong vieäc tieáp xuùc vôùi Thieân Chuùa, neân noù cuõng gioáng nhö caùc toân giaùo khaùc treân theá giôùi naøy maø thoâi; coøn caùi ñöôïc goïi laø thaàn bí chaúng qua chæ laø nhöõng loái dieãn ñaït theo quan ñieåm lòch söû vaø vaên hoùa khaùc nhau, nhöng taát caû caùc toân giaùo ñeàu taäp trung vaøo söï töông öùng vôùi moät Ñaáng Thaàn Thaùnh voâ haïn gioáng nhau, nhö theá, moïi toân giaùo ñeàu bình ñaúng treân con ñöôøng cöùu ñoä.
Tôùi ñaây, chuùng ta thaät khoù loøng thaûo luaän theâm vôùi laäp tröôøng cuûa Hick, neân chæ ñöa ra hai vaán ñeà neàn taûng, coù lieân quan ñeán nhöõng tranh luaän vôùi Rahner.
a. Neàn taûng cuûa luaän thuyeát Thieân Chuùa laø trung taâm cuûa John Hick
Luaän thuyeát laáy Thieân Chuùa laøm trung taâm cuûa John Hick ñaët neàn taûng ôû ñaâu? Nhaát ñònh khoâng theå treân neàn taûng cuûa söï phaûn tænh trieát hoïc, bôûi phaûn tænh trieát hoïc thì khoâng theå tìm thaáy caên cöù thaàn hoïc, maø chæ coù theå naém baét kinh nghieäm toân giaùo maø thoâi, cho neân coù theå luaän ñieåm cuûa Hick ñöôïc saûn sinh töø ñaây. Chuùng ta coù theå tìm thaáy nhöõng chöùng cöù trong tö töôûng cuûa caùc vò nhö Kant, Friedrich Schleiermacher (1768-1834), Ernst Troeltsch (1865-1923).
Töø goùc nhìn di truyeàn hoïc (genetic), Hick ñaõ ñöa ra quan ñieåm laáy Thieân Chuùa laøm trung taâm cuûa oâng, thöïc teá laø döïa vaøo kinh nghieäm Kitoâ giaùo, nghóa laø chæ khi tin vaøo Ñöùc Gieâsu Kitoâ chuùng ta môùi coù theå coù ñöôïc loái kieán giaûi veà kinh nghieäm toân giaùo nhö theá. Thöïc teá laø, trong taùc phaåm ñaàu tieân "Ñöùc tin vaø Tri thöùc" (1978), oâng ñaõ dieãn ñaït roõ raèng: ñoù laø kinh nghieäm cuûa ngöôøi moân ñeä, laø tình yeâu cuûa Thieân Chuùa Cha ñaõ ñöôïc maëc khaûi ra nôi ñôøi soáng cuûa Ñöùc Gieâsu Kitoâ.
b. Quy luaät tính cuûa luaän thuyeát Thieân Chuùa laø trung taâm cuûa John Hick
Ngay töø ñaàu Hick ñaõ traùnh duøng "giaùng sinh laøm ngöôøi" nhö laø maëc khaûi duy nhaát tuyeät ñoái maø Thieân Chuùa ban cho nhaân loaïi, neân oâng beøn ñöa ra loái dieãn taû ñöôïc goïi laø thaàn thoaïi maø baát cöù toân giaùo naøo cuõng coù trong lòch söû vaên hoùa cuûa hoï. Tuy nhieân, nhöõng thaàn thoaïi nhö theá cuûa Hick cuõng khoâng sao choái boû ñöôïc neàn taûng coù tính quy luaät cuûa vieäc lieân keát vôùi Ñöùc Gieâsu vaø Thaàn, nghóa laø ñeàu mang laáy neàn taûng cuûa Kitoâ hoïc bao haøm chính laø Thieân Chuùa laø Tình Yeâu, nhôø ñoù maø coù ôn cöùu ñoä phoå quaùt daønh cho moïi ngöôøi.
Giaû nhö vôùi loái nhìn naøy vaø quan nieäm cho raèng moïi toân giaùo ñeàu bình ñaúng treân con ñöôøng cöùu ñoä nhö theá, thì quan ñieåm ñoù ñaõ thöøa nhaän raèng kinh nghieäm toân giaùo cuûa chuùng ta phaûi döïa treân tính quy luaät cuûa ñöùc tin. Vaäy, vaán ñeà ñoái thoaïi lieân toân phaûi giaûi quyeát theá naøo ñaây? Chuùng ta phaûi baét ñaàu töø ñaâu ñeå coù ñöôïc moät tieâu chuaån phaùn ñoaùn, hay moãi toân giaùo seõ coù khaúng ñònh vaø phaùn ñoaùn rieâng?
3. Vaán ñeà cuûa Kitoâ giaùo voâ danh
a. Vaán ñeà veà Voâ danh
Hans Kueng vaø John Hick laø hai vò pheâ phaùn "Kitoâ höõu voâ danh" cuûa Rahner maïnh meõ nhaát trong soá caùc hoïc giaû. Vì hoï ñeàu cho raèng, khi duøng thuaät ngöõ naøy, Rahner ñaõ laøm toån haïi ñeán söï thaùnh thieâng cuûa caùc toân giaùo khaùc, vaø ngaên trôû böôùc tieán cuûa vieäc ñoái thoaïi lieân toân, thaäm chí hoï coøn nghi ngôø raèng Rahner theo chuû nghóa aùi kyû cöïc ñoan vaø mang laáy thaùi ñoä giaùo só trò (clericalism), cuõng coù ngöôøi cho raèng ñoù laø veát tích soùt laïi cuûa chuû nghóa thöïc daân v.v...
Tröôùc nhöõng lôøi chæ trích nghieâm khaéc nhö theá, Rahner chæ traû lôøi theá naøy: hoï ñaõ hieåu laàm thuaät ngöõ treân thaùi quaù roài, bôûi leõ Kitoâ giaùo voâ danh tröôùc nhaát phaûi ñöôïc duøng trong söï maïch laïc cuûa thaàn hoïc Kitoâ giaùo, töùc laø töø goùc nhìn cuûa giôùi Kitoâ giaùo ñeå noùi veà caùc toân giaùo khaùc, ñoù chæ laø moät vieäc chuaån bò thaät toát cho toân giaùo cuûa mình tröôùc khi tieán haønh ñoái thoaïi vôùi caùc toân giaùo khaùc. Rahner nghó raèng baát kyø moät vò naøo thuoäc Kitoâ giôùi (Christendom) thaáy caùch duøng naøy khoâng töông hôïp, thì hoï ñeàu coù theå tìm kieám moät loái dieãn ñaït khaùc phuø hôïp hôn, ít bò hieåu laàm hôn, maø ngaøi seõ khoâng heà phaûn ñoái. Kitoâ giaùo xaùc tín Thieân Chuùa cuõng hieän dieän trong caùc toân giaùo khaùc, neân caùch duøng naøy tuy gaây ra nhieàu tranh caõi veà maët töø ngöõ nhöng trong öùng duïng thöïc teá thì laïi khoâng thaønh vaán ñeà.
Maët khaùc, Rahner caûm thaáy raèng ai muoán pheâ bình veà caùch duøng töø, thì neân tröïc tieáp ñi vaøo söï maïch laïc cuûa caû heä thoáng tö töôûng cuûa ngöôøi vieát ra noù. Kyø thöïc, Kitoâ höõu voâ danh khoâng heà mang nghóa kieâu ngaïo hay thaùi ñoä löôøi bieáng, ngöôïc laïi, vì Thieân Chuùa vaãn ñang lao taùc nôi caùc toân giaùo khaùc, neân Kitoâ höõu cuõng phaûi noã löïc khaùm phaù yù Chuùa, ñeå hai beân cuøng nhau taïo laäp moät neàn taûng chung cho vieäc ñoái thoaïi. Töø ñoù suy ra, Rahner khoâng nhöõng khoâng gaây trôû ngaïi maø coøn tìm ra ñöôïc ñieåm chung cho coâng cuoäc ñoái thoaïi, laø tieán trình ñoøi hoûi söï toân troïng vaø laéng nghe nhau, song cuõng caàn coù thaùi ñoä pheâ bình.
Nhö theá, neáu hieåu ñuùng Rahner thì nhöõng nhaø pheâ phaùn treân seõ ñoàng yù vôùi noäi dung cuoäc ñoái thoaïi sau ñaây giöõa Rahner vaø Nishitani - laõnh tuï cuûa moät hoïc phaùi trieát hoïc Nhaät Baûn:
Nishitani noùi: "Toâi coi ngaøi nhö moät Phaät töû voâ danh cuûa Thieàn phaùi, yù ngaøi theá naøo?"
Rahner traû lôøi: "Töø goùc nhìn cuûa ngaøi, ñieàu ñoù hoaøn toaøn ñöông nhieân. Song toâi nhaän thaáy trong lôøi noùi vaø yù höôùng kia cuûa ngaøi, duø khoâng minh nhieân nhöng ngaøi ñaõ chaáp nhaän Phaät töû thieàn moân vaø Kitoâ höõu voán dó laø töông ñoàng, vaø chính toâi caûm thaáy raát vinh haïnh veà ñieàu ñoù. Ñöông nhieân, veà maët yù thöùc xaõ hoäi khaùch quan, Phaät töû vaø Kitoâ höõu roõ raøng khoâng gioáng nhau, nhöng Kitoâ höõu cuõng laø Phaät töû thoâi".
Nishitani ñaùp: "Vaäy thì, chuùng ta seõ duøng quan ñieåm treân maø baét ñaàu hoäi ñaøm".
Cho neân, neáu hieåu chính xaùc yù höôùng cuûa Rahner, thì khoâng khoù ñeå nhaän ra raèng Rahner khoâng chæ taùn thaønh, maø coøn nghó raèng moãi toân giaùo ñeàu xöng nhaän ngaøi laø moân ñeä voâ danh cuûa hoï, ñieàu ñoù laøm ngaøi caûm thaáy thaät vinh döï. Neân vaán ñeà khoâng phaûi laø danh xöng, hay caùch thöùc söû duïng, maø laø phaûi baét tay vaøo ñoái thoaïi, bôûi ñoái thoaïi khoâng chæ laø vieäc ñoái phöông, nhöng coøn laø noái keát laäp tröôøng cuûa ñoái phöông vôùi toân giaùo cuûa mình ñeå nhaän hieåu vaø löôïng giaù. Do ñoù, trong cuoäc ñoái thoaïi vôùi Nishitani keå treân, vaán ñeà khoâng ñôn giaûn laø "ñuùng" hay "sai", nhöng quan troïng hôn laø phaûi hieåu cho ñöôïc: ñeä töû Thieân moân chaân chính laø gì? Kitoâ höõu chaân chính laø theá naøo? Trong yù thöùc xaõ hoäi khaùch quan, quan ñieåm ñuùng ñaén cuûa hoï veà ñieàu treân ra sao?
Thöïc ra, Hans Kueng laø ngöôøi pheâ phaùn Rahner khaéc nghieät nhaát. Nhöng trong khi so saùnh laäp tröôøng cuûa chính oâng vôùi caùc toân giaùo khaùc, hoaëc ñöa ra nhöõng lôøi pheâ phaùn, thì oâng cuõng khoâng sao traùnh khoûi vieäc aùp duïng phöông phaùp töông phaûn ñeå ñoái thoaïi lieân toân.
Coøn John Hick laïi pheâ phaùn Kitoâ höõu voâ danh cuûa Rahner ôû moät khía caïnh khaùc, nghóa laø neáu duøng laäp tröôøng vaø thaùi ñoä cuûa Kitoâ höõu voâ danh ñeå ñoái thoaïi lieân toân thì seõ daãn ñeán söï beá taéc. Kyø thöïc, lôøi pheâ phaùn naøy phaûi daønh cho cuoäc ñoái thoaïi giöõa chuû nghóa baøi ngoaïi vaø chuû nghóa ña nguyeân, vì chöng neáu thöøa nhaän moïi toân giaùo ñeàu bình ñaúng treân con ñöôøng cöùu ñoä thì ñaâu caàn ñoái thoaïi laøm gì. Noùi ñuùng ra, Hick ñang keùo Rahner veà laäp tröôøng cuûa oâng, neân ñaõ hieåu sai yù höôùng vaø quan ñieåm cuûa Rahner roài.
b. Vaán ñeà veà Kitoâ giaùo
Henri de Lubac (1896-1991) ñaõ ñaët ra moät caâu hoûi cho Kitoâ giaùo voâ danh cuûa Rahner: roát cuoäc ñieàu Rahner muoán noùi ñeán laø "Kitoâ giaùo" hay "Kitoâ höõu"? Lubac cho raèng, neáu duøng "Kitoâ höõu voâ danh" thì hôïp lyù vaø coù caên nguyeân hôn, vì chöng Kitoâ höõu laø moät con ngöôøi muoán dieãn taû ñôøi soáng ñöùc tin cuûa mình, laø moät thöïc taïi bao haøm coù theå dieãn taû taát caû ñöùc tin maø Ñöùc Gieâsu Kitoâ thuùc ñaåy nhaân loaïi. Theá neân, trong maàu nhieäm Thieân Chuùa, hoaëc trong aùnh saùng maëc khaûi cuûa Ñöùc Gieâsu Kitoâ, moät ñôøi soáng ñöùc tin bao haøm coù theå ñöôïc nhaän ra laø mang tính voâ danh.
Tieáp theo, neáu duøng caùch noùi Kitoâ giaùo voâ danh thì thaät haøm hoà khoâng roõ, thaäm chí deã gaây hieåu laàm; bôûi moät maët, loái noùi ñoù vöøa cho thaáy tính duy nhaát cuûa Kitoâ giaùo vöøa laø moät khuoân maët heát söùc môùi meû; maët khaùc, kieåu noùi mang tính Kitoâ giôùi (Christendom) nhö theá deã laøm ngöôøi ta lieân töôûng tôùi vieäc xa xöa khi Kitoâ giôùi cheá phuïc caùc toân giaùo vaø neàn vaên hoùa khaùc, hay noùi khaùc ñi, loái noùi aáy seõ bò hieåu laàm thaønh moät ñeá cheá Kitoâ giaùo ñaày gian traù, vaø chuû nghóa thöïc daân vaên hoùa.
Tröôùc söï pheâ bình kia, Rahner toû ra bình chaân nhö vaïi, bôûi ñieàu quan troïng laø Ñöùc Gieâsu Kitoâ - Ñaáng maëc khaûi veà moät Thieân Chuùa phoå quaùt, laø trung taâm ñöùc tin cuûa Kitoâ höõu. Ñaây chính laø neàn taûng chaân chính cuûa ñöùc tin Kitoâ giaùo vaø laø con ñöôøng cöùu ñoä ñaëc bieät duy nhaát. Töø ñoù, nhöõng thöù xaõ hoäi tính hay lòch söû tính ngoaïi taïi, hoaëc nhöõng thöù kinh nghieäm khoâng lyù töôûng ñeàu laø nhöõng ñieàu phuï theâm, chöù khoâng phaûi laø troïng taâm cuûa Kitoâ giaùo, thaäm chí chuùng coøn ñöôïc coi nhö khuyeát ñieåm hay toäi ñoà trong noäi boä Kitoâ giaùo nöõa. Do ñoù, nhöõng thöù chuû nghóa thöïc daân vaên hoùa giaû danh Kitoâ giaùo cuõng chæ laø ñang ñuoåi hình baét boùng maø thoâi, vaø ñoù cuõng laø lôøi caûnh caùo cho moät ñöùc tin Kitoâ giaùo chaân chính. Rahner coøn nghó raèng, khi tieáp xuùc vaø ñoái thoaïi vôùi caùc toân giaùo khaùc, chuùng ta neân toân troïng nhöõng pheâ bình nhö theá hoaëc nhöõng pheâ phaùn veà mình.
Toùm laïi, vôùi Rahner, Kitoâ höõu voâ danh hay Kitoâ giaùo voâ danh chæ laø hai caùch noùi maø ngaøi ñeàu duøng ñeán. Ngaøi cho raèng giöõa chuùng chaúng coù phaân bieät gì, bôûi leõ Kitoâ giaùo voâ danh chæ ñöôïc theå hieän cuï theå nôi söï toàn taïi cuûa Kitoâ höõu voâ danh; töông töï theá, Kitoâ giaùo hieån danh cuõng phaûi ñöôïc theå hieän ra treân ñôøi soáng cuûa caùc Kitoâ höõu hieån danh, maø ñöùc tin cuûa moãi Kitoâ höõu ñeàu coù muïc ñích laø dieãn taû ñöùc tin Kitoâ giaùo caû.
c. Vaán ñeà veà Voâ danh vaø Hieån danh cuûa caùc toân giaùo khoâng phaûi Kitoâ giaùo
Coøn coù moät pheâ phaùn quan troïng khaùc, khi so saùnh giöõa Kitoâ höõu voâ danh vaø Kitoâ höõu hieån danh, hay Kitoâ giaùo voâ danh vaø Kitoâ giaùo hieån danh, laø: voâ danh vaø hieån danh khaùc nhau choã naøo? Phaûi chaêng ñieåm phaân bieät naèm ôû vieäc "yù thöùc"?
Chaúng leõ moâi tröôøng trung gian cuûa maàu nhieäm cöùu ñoä nôi Ñöùc Gieâsu Kitoâ khoâng coù söï khaùc bieät naøo sao? Nhaéc ñeán vaán ñeà naøy seõ keùo theo haøng loaït caâu hoûi khaùc nhau: maëc khaûi cuûa Ñöùc Gieâsu Kitoâ vaø maëc khaûi cuûa caùc toân giaùo khaùc coù söï khaùc bieät khoâng? Döïa theo nhöõng khaúng ñònh chaân lyù cuûa Ñöùc Gieâsu Kitoâ, phaûi chaêng coù theå bieát ñöôïc ñöùc tin cuûa moät Kitoâ höõu chaân chính laø nhö theá naøo? Töùc laø, maëc khaûi cuûa Ñöùc Gieâsu Kitoâ trong ñôøi soáng ñöùc tin vaø trong ñôøi soáng yù thöùc laø hoaøn toaøn khoâng theå taùch bieät.
Lyù luaän treân laïi gaëp phaûi moät vaán naïn khaùc lieân quan ñeán giaùo hoäi. Neáu khaúng ñònh ñöùc tin cuûa Kitoâ höõu voâ danh laø quan troïng, thì söï toàn taïi cuûa Giaùo hoäi coù yù nghóa gì? Vaø söù maïng truyeàn giaùo cuûa Giaùo hoäi coù thaät söï caàn thieát chaêng? v.v... Nhöõng vaán naïn treân thaät söï nan giaûi, song Rahner ñaõ noã löïc suy tö ñeå giaûi quyeát chuùng theo nhöõng caáp ñoä khaùc nhau.
Trong caùc taùc phaåm ñôøi ñaàu, khi noùi ñeán caùc Kitoâ höõu voâ danh, quaû thaät loái phaùt bieåu cuûa Rahner coù phaàn haøm hoà, neân thöôøng gaây ra hieåu laàm, thaäm chí coù ngöôøi ñaõ ñaët moái töông quan giöõa Kitoâ höõu voâ danh vaø caùc toân giaùo khaùc ngang vôùi chuû nghóa voâ danh khoâng töôûng (yù thöùc heä voâ danh), vaø goïi noù laø: chuû nghóa Marxist voâ danh.
Veà sau, tö töôûng cuûa Rahner ñöôïc saép xeáp traät töï hôn theo tieán trình vaø caáp ñoä, ñaëc bieät trong taùc phaåm cuoái cuøng Grundkurs des Glaubens (Tieán trình neàn taûng cuûa ñöùc tin) ñaõ heä thoáng hoùa nhöõng maûng rôøi raïc tröôùc ñaây, vaø caét boû khaù nhieàu nhöõng choã mô hoà khoâng roõ raøng. Tröôùc tieân veà quaù trình saép xeáp tö töôûng, Rahner ñi töø trieát hoïc ñeán thaàn hoïc, duøng baûn chaát luaän ñeå luaän baøn, yù nghóa töông ñoái yeáu, bôûi vì baát keå chuùng ta baét ñaàu töø ñaâu, thì ñeàu neân ñi töø caùi cuï theå tieán daàn ñeán vaø keát hôïp vôùi caùi toaøn theå.
Tuy nhieân, vôùi thaàn hoïc toân giaùo, tö töôûng cuûa Rahner roõ raøng coù moät traät töï taát yeáu, nghóa laø chuùng ta neân ñi töø phaïm truø ñeán noäi dung naèm giöõa sieâu tính vaø sieâu vöôït, coù nhö theá, maàu nhieäm giaùng sinh laøm ngöôøi môùi khoâng bò giaûn löôïc hoùa tính sieâu vöôït. Giaû nhö chuùng ta thaät söï baét ñaàu vôùi lòch söû maëc khaûi, thì chæ vôùi ñöùc tin Kitoâ höõu, chuùng ta môùi bieát ñöôïc Ñöùc Gieâsu Kitoâ laø Chuùa Con, laø Ñaáng daãn ñöa chuùng ta veà vôùi Thieân Chuùa - caên nguyeân cuûa maëc khaûi.
Traät töï naøy ñaõ ñöôïc ñaët treân giaû thieát raèng veà moái töông quan neàn taûng giöõa Giaùo hoäi vaø nguoàn goác cuûa Giaùo hoäi, töùc laø khaúng ñònh Thaùnh Kinh, Thaùnh Truyeàn vaø coäng ñoaøn ñöùc tin laø moät toång theå khoâng theå chia taùch. Vaø trong loøng Giaùo hoäi, Ñöùc Gieâsu Kitoâ hieän dieän caùch minh nhieân, vaø thoâng qua ñöùc tin theå nghieäm cuûa Giaùo hoäi maø Ñöùc Gieâsu Kitoâ daàn daàn ñöôïc khaùm phaù.
Tuy theá, maëc khaûi ñaõ ñöôïc ban cho nôi söù maïng cuûa Ñöùc Gieâsu Kitoâ, nghóa laø maëc khaûi ñaõ laø moät "thöïc taïi hoaøn bò" (closed reality). "Hoaøn bò" coù nghóa laø trong Ñöùc Gieâsu Kitoâ ñaõ coù moät söï môû ra vôùi Thieân Chuùa moät caùch troïn ñaày khoâng heà khuyeát thieáu chi; "thöïc taïi" nghóa laø bao haøm taát caû, chaúng loaïi tröø baát cöù thöù gì, vì Thieân Chuùa bao toùm taät caû moïi töïc taïi. Do ñoù, thöïc taïi naøy chæ coù theå laø thöïc taïi mang tính ñôøi sau hoaëc laø moät thöïc taïi chung cuoäc. Theá neân, thöïc taïi Giaùo hoäi hieän nay laø ñang höôùng veà thôøi vieân maõn mai sau, töùc laø mang tính khai phoùng.
d. Con ñöôøng trung dung cuûa Kitoâ giaùo voâ danh
Nhö ñaõ noùi treân ñaây, chuû nghóa baøi ngoaïi ñaåy Kitoâ giaùo voâ danh cuûa Rahner veà phiaù chuû nghóa ña nguyeân, vaø coi ngaøi thuoäc phaùi ña nguyeân; ngöôïc laïi, nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa ña nguyeân laïi nghó Rahner laø keû hieän ñaïi hoùa chuû nghóa baøi ngoaïi. Bình taâm maø noùi, nhöõng pheâ bình cuûa hoï coù leõ ñeàu laø hieåu laàm, vì laäp tröôøng cuûa hoï chæ laø choïn moät trong hai maø thoâi.
Song le, laäp tröôøng cuûa Rahner laïi laø con ñöôøng trung dung ôû giöõa hai cöïc. Ñoái vôùi pheâ bình cuûa chuû nghóa baøi ngoaïi, Rahner chæ ra raèng chuû tröông cuûa ngaøi hoaøn toaøn khaùc vôùi laäp tröôøng cuûa phaùi ña nguyeân. Ngaøi caån thaän chæ roõ con ñöôøng trung dung trong laäp tröôøng cuûa ngaøi. Tröôùc nhaát, ngaøi cho raèng ñôøi soáng toân giaùo vaø ñöùc tin cuõng coù choã laàm laãn, cuõng coù maët toäi loãi. Haønh vi ñöùc tin laàm loãi khoâng chæ ñeán töø Ñaáng Ban Ôn, maø thaäm chí coøn caûn ngaên aân hueä. ÔÛ ñieåm naøy, nhöõng ngöôøi phaùi ña nguyeân nhö John Hick cho raèng: moãi toân giaùo ñeàu laø moät con ñöôøng bình ñaúng, neân moãi ngöôøi ñoät nhieân seõ ñöôïc neùm vaøo moät ñöùc tin chaân chính ñôn thuaàn.
Trong ñôøi soáng toân giaùo cuûa nhöõng ngöôøi khoâng phaûi Kitoâ höõu, nieàm tin vaøo Thieân Chuùa chaéc chaén coù söï phaân bieät vôùi hoaït ñoäng cuûa Chuùa Thaùnh Thaàn trong doøng lòch söû, theá neân, Kitoâ höõu seõ coù moät neàn taûng phaùn ñoaùn ñöùc tin rieâng, chính laø Ñöùc Gieâsu - Ñaáng laø nguoàn coäi vaø hôïp lyù hoùa cho neân taûng tieâu chuaån kia. Do ñoù, söï khaúng ñònh vaø thaám nhaäp cuûa Kitoâ giaùo laø khoâng theå khuyeát thieáu, neân seõ trôû thaønh quan ñieåm khaúng ñònh cho caùc toân giaùo khaùc, vaø töï khaúng ñònh heä giaù trò cuûa mình laø tieâu chuaån. Loái nhìn naøy coäng vôùi thaùi ñoä noã löïc khoâng theå coi laø traïng thaùi trì treä ñöôïc, maø laø moät phaân ñònh lieân tuïc veà söï hieän dieän cuûa Thaùnh Thaàn, ñeå nhaän ra moät khaùt voïng tìm kieám Thieân Chuùa trong aân suûng cuûa Ñöùc Gieâsu Kitoâ, laø vieäc höôùng veà söï khaúng ñònh chaân lyù tuyeät ñoái.
Phaùi ña nguyeân pheâ bình Rahner laø keû hieän ñaïi hoùa Kitoâ hoïc truyeàn thoáng. Khi ñoù Rahner seõ traû lôøi raèng, ngaøi raát coi troïng Kitoâ hoïc, nhöng Kitoâ hoïc cuûa ngaøi khoâng heà haïn heïp vaø cuõng khoâng quaù cöùng nhaéc ñeán ñoä laáy Ñöùc Kitoâ laøm trung taâm, nhö Kraemer chuû tröông. Vì Rahner nhìn Kitoâ hoïc trong toaøn boä söï maïch laïc cuûa tín lyù, vaø boái caûnh vaên hoùa trieát hoïc ñoùng moät vai troø heát söùc quan troïng. Cuï theå, ñoái vôùi ngöôøi Kitoâ höõu, khi nhìn veà cuoäc ñôøi cuûa Ñöùc Gieâsu, hoï seõ thaáy nhieàu söï kieän quan troïng nhö: giaùng sinh, phuïc sinh. Coøn vôùi Rahner, duø caùc Kitoâ höõu coù hieåu hay khoâng, ngaøi cuõng taâm phuïc khaåu phuïc tin töôûng vaøo nhöõng daáu laï cuûa vieäc giaùng sinh laøm ngöôøi vaø cuoäc khoå naïn vaø phuïc sinh cuûa Ñöùc Gieâsu maø chaúng heà hoaøi nghi chuùt naøo.
Rahner, trong khi vaün khaúng ñònh raèng maëc khaûi cuûa Thieân Chuùa nôi Ñöùc Gieâsu Kitoâ laø thöïc taïi xaùc thaät nhaát, ñoàng thôøi cuõng khaúng ñònh trong Giaùo hoäi coù theå bao goàm nhöõng ñaáng cöùu theá khaùc, maø nhöõng ñaáng cöùu theá naøy laø nhöõng vò maø caùc truyeàn thoáng toân giaùo khaùc vaãn suøng kính. Nhö theá, Rahner vaø caùc ngöôøi cuûa phaùi baøi ngoaïi khoâng theå phaân bieät roõ söï khaùc bieät giöõa tính quy luaät vaø tính duy nhaát cuûa maëc khaûi.
Veà ñieåm naøy, chuùng ta coù theå trích daãn khaúng ñònh cuûa Coâng ñoàng Vatican II veà "tính caáu truùc cuûa Kitoâ hoïc" vaø tính quy phaïm cuûa Kitoâ hoïc", maø Kitoâ hoïc cuûa Rahner thì goàm toùm caû hai ñaëc ñieåm treân, chính taïi ñieåm naøy ñaõ cho thaáy Rahner ñöùng treân neûo trung ñaïo giöõa hai thaùi cöïc, vöøa traùnh khoûi vieäc phuû ñònh hoaøn toaøn caùc giaù trò cuûa caùc toân giaùo khaùc, vöøa phaûn ñoái söï phuû nhaän tính xaùc ñònh duy nhaát cuûa Ñöùc Kitoâ nôi chuû nghóa ña nguyeân. Taét moät lôøi, Kitoâ höõu voâ danh cuûa Rahner vöøa coù theå thu naïp nhöõng uu ñieåm cuûa thuyeát ña nguyeân vaø thuyeát baøi ngoaïi, vöøa coù theå traùnh khoûi nhöõng khuyeát ñieåm vaø nhöôïc ñieåm cuûa hoï.
Nhöõng ñieàu baøn ôû treân noùi roõ veà ba loaïi laäp tröôøng khaùc bieät nhau, nhöng ñeàu lieân quan ñeán Kitoâ hoïc. Phaùi baøi ngoaïi khaúng ñònh tính caáu truùc tuyeät ñoái cuûa Kitoâ hoïc. Phaùi ña nguyeân chuû tröông moät Kitoâ hoïc ñi töø tính quy phaïm ñeán tính khoâng quy phaïm. Coøn Rahner thì vöøa k haúng ñònh tín caáu truùc tuyeät ñoái vöøa khaúng ñònh tính quy phaïm cuûa Kitoâ hoïc. Trong caùi nhìn cuûa Rahner, tính caáu truùc cuûa Kitoâ hoïc laø vieäc khaúng ñònh raèng Ñöùc Gieâsu Kitoâ laø Thieân Chuùa tuyeät ñoái duy nhaát, laø neàn taûng ñeå Thieân Chuùa thoâng truyeàn ôn cöùu ñoä cuûa Ngaøi; coøn tính quy phaïm laø taát caû nhöõng hoaït ñoäng cuûa Thieân Chuùa nôi nhaân loaïi, laø taát caû nhöõng hieåu bieát vaø tình yeâu ñích thaät ñöôïc ban taëng cho ñôøi soáng coù yù nghóa hôn. Söï quy phaïm ñoù ñeán töø Thieân Chuùa, vaø moãi ngaøy ñöôïc maëc khaûi trong Thaùnh Thaàn. Chung quy laïi, ñoù chính laø cöùu ñoä tính cuûa Thieân Chuùa Ba Ngoâi.
Khi tieáp xuùc vôùi vaên hoùa Roâma vaø Hy Laïp, Giaùo hoäi sô khai ñaõ duøng caùch thöùc dieãn taû cuûa nhöõng neàn vaên hoùa naøy ñeå thuyeát minh ñaïo lyù vaø ñöùc tin Kitoâ giaùo. Moãi thôøi ñaïi, moãi hoaøn caûnh cuõng caàn nhöõng phaûn tænh môùi, môùi coù theå duøng nhöõng boái caûnh vaên hoùa khaùc nhau ñeå dieãn ñaït nieàm tin Kitoâ giaùo.
Ñeán ñaây, chuùng toâi giaû söû raèng hoïc thuyeát "Kitoâ höõu voâ danh" cuõng rôi vaøo luoàng suy tö vaø neàn vaên hoùa AÙ Chaâu, thì luùc ñoù chuùng ta phaûi phaûn tænh theá naøo, dieãn ñaït ra sao ñeå coù theå mang laáy söù maïng ñoái thoaïi lieân toân caùch chaân chính. Chính vì theá, tieáp sau ñaây, chuùng toâi seõ coá gaéng so saùnh vaø vaän duïng thaàn hoïc nhaân sinh cuûa Rahner vaø loái nhìn veà söï soáng cuûa Phöông Ñoâng Myõ tieân sinh, hy voïng seõ tìm ra ñöôïc neàn taûng chung vaø höôùng phaùt trieån cho coâng cuoäc ñoái thoaïi lieân toân.
II. Noã Löïc Phaûn Tænh Cuûa Rahner Ñeå Thaàn Phoå Quaùt Ñi Vaøo Vaên Hoùa Trung Quoác
Ñaàu tieân, chuùng ta nhaéc laïi quan nieäm "Kitoâ höõu voâ danh" cuûa Rahner coù nghóa laø: moät söï khaúng ñònh veà ôn cöùu ñoä phoå quaùt daønh cho toaøn nhaân loaïi, vaø nieàm tin vaøo Thaàn phoå quaùt coù theå mang laïi yù nghóa söï soáng cho moïi ngöôøi thuoäc baát cöù toân giaùo naøo. Töø ñoù tieáp theo vieäc tìm hieåu nhöõng kieán giaûi veà söùc soáng cuûa ngöôøi Trung Quoác, tuy raát phong phuù nhöng ôû ñaây chuùng toâi chæ choïn laáy tö töôûng cuûa ngaøi Phöông Ñoâng Myõ ñeå so saùnh vaø boå sung cho tö töôûng cuûa Rahner. Hy voïng qua cuoäc ñoái thoaïi giöõa ngaøi Phöông vaø Rahner, quan ñieåm toân giaùo cuûa Rahner seõ ñoïng laïi trong neân vaên hoùa Trung Quoác.
1. Duyeät laïi quan nieäm thaàn hoïc vaø toân giaùo cuûa Rahner
Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, quan nieäm, "Kitoâ höõu voâ danh" cuûa Rahner coù söï maïch laïc rieâng cuûa noù. Quaû thaät, "Kitoâ höõu voâ danh" cuûa Rahner naèm trong phaïm vi cuûa thaàn hoïc Kitoâ giaùo, roài sau môùi ñöôïc duøng roäng ra cho caùc toân giaùo khaùc. Cho neân, neáu hieåu Rahner thì khoâng khoù ñeå thaáy raèng quan nieäm treân laø cuûa moät vò thaàn hoïc gia Coâng giaùo, neân cuõng khoâng theå duøng goùc nhìn cuûa moät ngöôøi khoâng thuoäc Kitoâ giaùo ñeå ñònh vò Rahner ñöôïc.
Tieáp nöõa, coù moät ñieàu tuøy phuï nhöng trong vieäc ñoái thoaïi lieân toân laïi coù yù nghóa raát lôùn laø, neáu töø goùc nhìn cuûa moät toân giaùo khaùc maø hoûi Rahner raèng, quan nieäm treân cuûa ngaøi coù khaû naêng beán ñoåi (transformation) khoâng? Neáu coù theå bieán ñoåi, thì trong moät heä thoáng trieát hoïc khaùc, nhö trieát Ñoâng chaúng haïn, noù seõ bieán ñoåi ra sao? Tieán trình bieán ñoåi ñoù dieãn ra theá naøo? Roài hoûi theâm böôùc nöõa: Thaàn phoå quaùt maø Rahner chuû tröông seõ mang laáy dieän maïo naøo nôi caùc toân giaùo khaùc ñaây? Vaø ngöôøi thuoäc caùc toân giaùo khaùc seõ hieåu ra sao veà Thaàn phoå quaùt? Nhöõng caâu hoûi daãn chuùng ta ñeán moät vaán ñeà neàn taûng hôn, ñoù laø: töông quan giöõa trieát hoïc vaø thaàn hoïc; moái töông quan khaû bieán giöõa nhöõng "ngöôøi ôû trong" (insider) vaø nhöõng "ngöôøi ôû ngoaøi" (outsider) laø theá naøo? v.v...
Ñuùng ra, quan ñieåm cuûa Rahner laø söï khaúng ñònh cho quan nieäm veà Thieân Chuùa cuûa Kitoâ giaùo. Do ñoù, nhöõng chöùng cöù trieát hoïc vaø phaûn tænh thaàn hoïc cuûa ngaøi ñeàu nhaèm chöùng minh vaø hôïp lyù hoùa nhöõng ñieàu phaûi tin. Thöïc teá thì, daàu cho nhöõng chöùng minh veà söï toàn taïi cuûa Thieân Chuùa cuûa truyeàn thoáng töø tröôùc ñeán nay coù thaønh coâng hay chöa bò loãi thôøi ñi chaêng nöõa, thì Thaàn vaãn toàn taïi ñoù; ngöôïc laïi, söï toàn taïi cuûa Thaàn thuoäc veà söï khaúng ñònh cuûa ñöùc tin, hay lyù luaän roõ hôn laø: ñöùc tin tìm kieám söï giuùp ñôõ cuûa lyù trí ñeå hôïp lyù hoùa Thaàn, töùc chæ ñeå khaúng ñònh ñöùc tin maø thoâi.
Nhö vaäy, vieäc duøng baát kyø loaïi lyù tính naøo cuûa con ngöôøi ñeå tieáp caän Thaàn ñeàu laø loái nhìn coù giôùi haïn, bôûi lyù tính khoâng theå thaáu trieät hoaøn toaøn Huyeàn nhieäm cuûa Thaàn. Maø theo caùch noùi cuûa truyeàn thoáng, vieäc duøng lyù tính ñeå tieáp caän Thaàn thöôøng coù ba loaïi: khaúng ñònh, phuû ñònh vaø sieâu vöôït.
"Chuû nghóa baøi ngoaïi", "chuû nghóa bao haøm", "chuû nghóa ña nguyeân" vöøa noùi treân ñeàu laø nhöõng caùch nhìn khaùc nhau veà vieäc ñaït ñöôïc ôn cöùu ñoä, vaø chuùng ñeàu coù nhöõng loái kieán giaûi, quan ñieåm vaø phaïm vi khaùc nhau. Neân neáu tuyeät ñoái hoùa baát kyø loái nhìn naøo trong soá chuùng, thì ñeàu thieân leäch caû. Cho neân, quan ñieåm thaàn hoïc cuûa Rahner thöôøng bò caùc quan ñieåm khaùc hieåu laàm, chöù khoâng rieâng gì baøi ngoaïi, baøo haøm hay ña nguyeân, bôûi leõ khi giaûi quyeát vaán ñeà hoï ñeàu khoâng coù moät loái nhìn mang tính xuyeân suoát. Do ñoù, coù theå noùi, con ñöôøng trung dung maø Rahner ñeà xöôùng coù theå lieân keát ba laäp tröôøng kia neân moät, thaønh moät quan nieäm roäng khaép hôn, vaø mang laïi yù nghóa lôùn hôn cho söï soáng.
Thaäm chí, neáu nhìn kyõ hôn chuùng ta seõ thaáy, quan ñieåm cuûa Rahner veà yù nghóa söï soáng laø söï hôïp nhaát giöõa höõu haïn vôùi voâ haïn, bôûi tröôùc nhaát, ngaøi nhìn thaáy nôi söï soáng cuûa con ngöôøi naøo laø dieän maïo, giaù trò quan, vaø söï khaùt khao vöôn ñeán vieân maõn cuûa noù, roài sau khi phaûn tænh veà söï soáng aáy, ngaøi laïi nhaän ra yù nghóa söï soáng daãn daét chuùng ta ñeán vieäc tìm kieám vaø khaúng ñònh Thaàn phoå quaùt. Ngaøi laø söï khaúng ñònh toái haäu cho söï sinh toàn cuûa con ngöôøi.
Theo Rahner, söï sinh toàn vaø ñoäng löïc soáng cuûa con ngöôøi ñeàu ñöôïc ban cho, maø söï toàn taïi cuûa con ngöôøi coù moät ñòa vò trong vuõ truï naøy. Tri nhaän ñöôïc nhö theá cuõng ñaõ laø moät quaø taëng, hay noùi roõ hôn ñaõ laø aân suûng töï nhieân roài.
Soáng trong aân suûng töï nhieân nhö theá, con ngöôøi coù theå daàn nhaän ra Thieân Chuùa laø Ñaáng ban ôn ñeå con ngöôøi tìm kieám nhöõng khaû theå veà Thaàn phoå quaùt, roài trong nhöõng hoaøn caûnh cuï theå cuûa kieáp nhaân sinh, con ngöôøi cuõng baét gaëp ñöôïc nhöõng khaû theå ñeå hoï gaëp gôõ Thaàn, ñaáy chính laø neàn taûng cuûa ôn cöùu ñoä phoå quaùt. Coøn veà aân suûng töï nhieân, Thieân Chuùa coù muoân vaøn caùch ñeå "ban taëng nhöng khoâng" cho con ngöôøi, nhaèm höôùng daãn hoï ñaït ñöôïc ôn cöùu ñoä phoå quaùt.
Treân quan ñieåm cuûa moät Kitoâ höõu, Rahner ñöa ra moät khaúng ñònh khoâng theå thu hoài raèng, Ñöùc Gieâsu Kitoâ laø duy nhaát, laø Con yeâu daáu ñöôïc Thieân Chuùa sai ñeán, con ngöôøi nhôø Ngaøi vaø trong Ngaøi maø ñaït ñöôïc ôn cöùu ñoä, vaø cuõng nhôø Thaùnh Thaàn maø Ñöùc Gieâsu Kitoâ ñaõ höùa ban, maø chuùng ta nhaän ñöôïc söï höôùng daãn ñeå ñi treân con ñöôøng cöùu ñoä. Thaät ra, loái khaúng ñònh naøy cuûa Rahner ñeán töø vieäc lieân keát giöõa caáu truùc vaø quy phaïm tính cuûa Kitoâ hoïc.
Khi noùi ñeán Kitoâ giaùo voâ danh, Rahner taäp trung vaøo Kitoâ höõu, töùc laø töø goùc nhìn ñöùc tin cuûa hoï ñeå nhaän ra tính phoå quaùt cuûa ôn cöùu ñoä, maø tính phoå quaùt cuûa Kitoâ giaùo laïi ñöôïc ñaët neàn treân moät Thieân Chuùa aån mình, treân maàu nhieäm Ba Ngoâi, treân Thieân Chuùa laø Tình Yeâu töï thaân. Tuy nhieân, moãi loaïi phaûn tænh thaàn hoïc ñeàu caàn ñeán söï trôï giuùp cuûa lyù tính, ñaëc bieät laø phöông phaùp trieát hoïc, neân Rahner ñaõ nhieät thaønh laáy thaàn hoïc Ngoâi Lôøi aùp duïng treân phöông phaùp trieát hoïc ña nguyeân, ñaëc bieät hôn, ngaøi ñaõ ñaët thaàn hoïc Ngoâi Lôøi vaøo trong nhöõng boái caûnh vaên hoùa khaùc nhau. Thaät ra, vieäc laøm naøy cuûa Rahner chæ laø vieäc tieáp noái loái nhìn truyeàn thoáng cuûa thaùnh Justin maø thoâi, nghóa laø khaúng ñònh raèng logos cuûa con ngöôøi coù theå tham döï vaøo Logos cuûa Thieân Chuùa, trí tueä cuûa con ngöôøi coù theå tham döï vaøo Trí Tueä cuûa Thieân Chuùa. Maø Trí Tueä cuûa Thieân Chuùa moät khi ñöôïc maëc khaûi ra thì coù theå bao truøm heát moïi caáp ñoä trí tueä cuûa con ngöôøi. Coâng ñoàng Vatican II quaûng dieãn roõ raøng raèng:
"Vì Chuùa Kitoâ ñaõ cheát cho con ngöôøi vaø vì ôn goïi cuoái cuøng cuûa con ngöôøi thöïc ra laø duy nhaát, nghóa laø do Thieân Chuùa, cho neân ta phaûi tin chaéc raèng Chuùa Thaùnh Thaàn ban cho moïi ngöôøi khaû naêng tham döï vaøo maàu nhieäm Phuïc Sinh aáy, caùch naøo ñoù chæ coù Chuùa bieát thoâi." (GS 22)
Neáu chuùng ta chaân nhaän loái suy tö cuûa Rahner laø ñuùng, thì chuùng ta coù theå aùp duïng loái nhìn naøy vaøo neàn vaên hoùa Ñoâng phöông, thaäm chí cuï theå hôn laø vaên hoùa Trung Quoác. Chính vì vaäy, ôû ñaây chuùng toâi seõ choïn moät nhaø tö töôûng noåi tieáng trong giôùi trieát gia Trung Quoác laø Phöông Ñoâng Myõ tieân sinh laøm ñaïi dieän, ñeå tieán haønh ñoái thoaïi lieân toân, laø ñieàu maø Rahner raát mong muoán. Sôû dó choïn ngaøi Phöông vì, trong khi phaûn tænh veà vieäc hôïp nhaát trieát hoïc Trung Quoác, ngaøi Phöông ñaõ laáy "söùc soáng" laøm neàn taûng vaø trung taâm cuûa trieát hoïc Trung Quoác. Vaäy neân, chuùng toâi seõ so saùnh nhöõng kieán giaûi veà söùc soáng theo tö töôûng Trung Quoác vôùi quan nieäm söï soáng cuûa Kitoâ giaùo theo suy tö cuûa Rahner nhö ñaõ trình baøy ôû treân.
Vì muoán thaáu trieät loái nhìn veà söùc soáng, chuùng ta seõ quay tìm veà nguoàn coäi cuûa söùc soáng, nghóa laø chính maàu nhieäm söï soáng. Theá neân, chuùng ta seõ löôïc qua quan nieäm vaø loái kieán giaûi veà söùc soáng cuûa Rahner vaø ngaøi Phöông, ñeå roài töø ñoù coù theå khaúng ñònh raèng Thaàn phoå quaùt chính laø Nguoàn Coäi cuûa söùc soáng, qua Ngaøi maø baát cöù con ngöôøi, söï vaät, söï vieäc naøo ñeàu nhaän ñöôïc khaû theå toàn taïi, vaø roài nhìn töø nhieàu phöông dieän khaùc nhau ñeå ñi ñeán moät söï khaúng ñònh veà ñöùc tin.
2. Trieát hoïc söï soáng cuûa Phöông Ñoâng Myõ
Phöông Ñoâng Myõ (Thomas H. Fang - 1899-1977): Thôøi nieân thieáu, ngaøi Phöông du hoïc ôû Hoa Kyø vaø chòu aûnh höôûng cuûa trieát hoïc phöông Taây, nhaát laø cuûa Hegel vaø White Head. Trieát hoïc cuûa hai vò naøy nhaán maïnh ñeán naêng ñoäng tính vaø vieân maõn tính cuûa lòch söû con ngöôøi, töùc con ngöôøi luoân höôùng veà söï thaønh toaøn troïn ñaày. Sau khi trôû veà Taiwan, ngaøi Phöông ñaõ ra söùc ñeå laøm moät hôïp ñeà giöõa Taây vaø Ñoâng (goàm caû Nho gia, Ñaïo gia vaø Maëc gia), haàu ñöa trieát hoïc Trung Quoác trôû thaønh moät hôïp ñeà ñaày söùc soáng trong moät caáu truùc töông quan to lôùn giöõa con ngöôøi - theá giôùi - thaàn linh. Nhöõng taùc phaåm cuûa ngaøi ñaõ ñöôïc xuaát baûn nhö: T.H. Fang, The Chinese View of Life (Taipei: Linking Co, 1980); Phöông Ñoâng Myõ, Nhaân Sinh Quan cuûa ngöôøi Trung Quoác (Taipei: AÁu Sö, 1988); Phöông Ñoâng Myõ, Söï Sinh Sinh cuûa Ñöùc (Taipei: Leâ Minh, 1970).
Phöông Ñoâng Myõ tieân sinh laáy "söùc soáng" laøm troïng taâm suy tö cuûa mình. Vì khoâng theå naøo khaûo cöùu caùch tæ mæ vaø toaøn dieän tö töôûng cuûa oâng, neân ôû ñaây, chuùng toâi seõ khoâng baøn ñeán trieát hoïc ña nguyeân vaø nhöõng loái nhìn trieát hoïc ñaày uyeân baùc cuûa oâng.
Neàn taûng trieát hoïc veà söùc soáng cuûa ngaøi Phöông heä ôû "Ñaïi Ñaïo sinh sinh khoâng ngöøng nghæ taïo neân tieán trình lòch söû, vaø taùc thaønh neân traät töï haøi hoøa ñaày töôi ñeïp cuûa vuõ truï". (Nhaân Sinh Quan cuûa Ngöôøi Trung Quoác, p.14). Maø caên nguyeân ñeå söùc soáng sinh sinh khoâng ngöøng laø do söï tuoân chaûy cuûa chính Huyeàn Nhieäm Voâ Haïn, vaø söùc soáng daàn daàn cuõng quy hoài veà vôùi Nguoàn Coâi Vieân Maõn naøy. Ñoù laø tieán trình cuûa taïo hoùa, trong quaù trình toàn taïi cuûa mình, söùc soáng hieån hieän trong "Töï Nhieân" neùt Thieän vaø Myõ cuûa noù.
Phöông tieân sinh chia Töï Nhieân thaønh hai loaïi: moät laø "nguyeân kyø thuûy" (goác laø khôûi ñaàu), moät laø "yeáu kyø chung" (taát yeáu chung cuïc: muoán veà vôùi chung cuïc cuûa noù); do ñoù, giöõa "nguyeân thuûy" vaø "yeáu chung" laø vieäc taùc thaønh neân thöù töï thaùi hoøa ñaày töôi ñeïp cuûa vuõ truï. OÂng cho raèng quan ñieåm treân ñaõ ñöôïc saùch "Kinh Dòch" cuûa Trung Quoác noùi raát roõ "thaønh tính toàn chi, ñaïo nghóa chi moân" (Söï troøn ñaày cuûa Töï Nhieân - laø söùc soáng trong söï saùng taïo khoâng ngöøng - laø cöûa ngoõ cuûa trí tueä, maø trí tueä naøy ñaõ ñöôïc thoaùt thai thaønh giaù trò cuûa Ñaïo vaø thaønh söï ñuùng ñaén cuûa nguyeân lyù" (Nhaân Sinh Quan cuûa Ngöôøi Trung Quoác, p.13).
Söï toàn taïi cuûa ñôøi soáng con ngöôøi laø moät boä phaän cuûa Töï Nhieân naøy, vaø cuõng trong phaïm vi cuûa Töï Nhieân maø söï soáng con ngöôøi ñöôïc tham döï vaøo vaø lieân keát vôùi. Neáu vì moät nguyeân do naøo ñoù maø söï soáng con ngöôøi cho raèng noù khoâng cuøng vôùi Töï Nhieân, vaø coi Töï Nhieân nhö laø moät thöù maùy moùc maø thoâi, coøn con ngöôøi môùi laø keû coù töï do vaø ñaëc quyeàn, thì töông quan giöõa söï soáng con ngöôøi vaø Töï Nhieân seõ trôû neân voâ cuøng khoù khaên.
Ngöôïc laïi, neáu chòu hoøa nhaäp vaøo doøng chaûy Lôùn kia, thì söï soáng con ngöôøi khoâng chæ ñöôïc lieân keát vôùi Töï Nhieân maø coøn trôû thaønh keû ñoàng saùng taïo vôùi Töï Nhieân nöõa. OÂng ñaõ dieãn ñaït söï hoøa nhaäp treân baèng moät loái vaên heát söùc trau chuoát:
"Tröôùc khi gaëp gôõ nhau, "Töï Nhieân" caûm thaáy caù theå laø moät thöù dö thöøa. Nhöng roài moät ngaøy noï, nhö moät gioït möa hoøa vaøo doøng soâng, tan bieán neân moät vaø cuøng troâi chaûy vôùi doøng soâng theá naøo, thì caù theå cuõng coù ngaøy laïc rôi vaøo "Töï Nhieân", neân moät vôùi "Töï Nhieân" vaø thaáy mình laø moät phaàn cuûa con soùng huøng vó nhö theá ñoù. Luùc baáy giôø, trong baïn coù toâi, trong toâi coù baïn, chuùng ta cuøng gaén keát trong moät tình yeâu maät ngoït, taâm taâm töông aán, ñeán noãi coù theå noùi laø ñoàng taâm vaäy." (Nhaân Sinh Quan cuûa Ngöôøi Trung Quoác, p.14).
Baûn tính cuûa con ngöôøi laø tham döï vaøo baûn tính cuûa vuõ truï trong moät caùch theá ñaëc bieät, bôûi con ngöôøi laø moät höõu theå linh thieâng, do ñoù, baát kyø moät hoaït ñoäng tö duy naøo ñeàu naèm döôùi söï daãn daét cuûa trí tueä, hay noùi nhö Phöông tieân sinh laø:
"Phaûn öùng cuûa söùc soáng nôi con ngöôøi laø hieäp hôïp neân moät vôùi doøng chaûy cuûa Ñaïi Hoùa, baàu khí tinh thaàn coù theå cuøng chaûy vôùi thieân ñòa thöôïng haï, vaø khi tinh thaàn trôû thaønh söï vaät caùch troïn veïn nhaát thì caøng coù theå cuøng vôùi Ñaïi Ñaïo ñaït tôùi möùc chí thieän, aùnh quang chieáu soi laãn nhau." (Nhaân Sinh Quan cuûa Ngöôøi Trung Quoác, p.15).
Neáu con ngöôøi yù thöùc ñöôïc loaïi naêng löïc tri thöùc ñoù vaø coá gaéng haønh thieän, thì hoï ñaõ hoøa hôïp ñöôïc vôùi Töï Nhieân, maø söï töông hôïp naøy thöïc chaát laø phaùt huy töï do caù nhaân cuûa con ngöôøi, neân caøng laøm taêng theâm öôùc muoán gaëp gôõ Töï Nhieân. Töï Nhieân thöôøng ôû trong quaù trình saùng taïo, do ñoù, Töï Nhieân cuõng baûo toaøn tính saùng taïo cuûa mình. Nhö theá, con ngöôøi vaø Töï Nhieân hoøa hôïp thaønh moät toång theå, cuøng giuùp ñôõ laãn nhau, cho neân, chuùng ta hieåu ñöôïc taïi sao Phöông tieân sinh heát laàn naøy ñeán laàn khaùc phaûn ñoái vieäc coi Töï Nhieân nhö moät caùi maùy, hay vieäc taùch bieät hoaøn toaøn giöõa töï do vaø con ngöôøi vôùi Töï Nhieân.
Moãi khi con ngöôøi caøng thaønh khaån, caøng chaân thaät, thì con ngöôøi caøng coù theå hôïp nhaát vôùi Töï Nhieân. Khi con ngöôøi laøm cho cuoäc soáng cuûa mình ñaày yù nghóa, thì hoï cuõng ñang giuùp cho cuoäc soáng cuûa ngöôøi khaùc coù ñöôïc yù nghóa, vaø cuõng laø ñang giuùp mang laïi yù nghóa sinh toàn cho moïi loaøi thuï taïo. Theá laø, con ngöôøi ñaõ cuøng vôùi Thieân Ñòa laøm thaønh moät "doøng chaûy lôùn" (haïo nhieân ñoàng löu). Nhö theá, con ngöôøi ñaõ ñöôïc coi nhö moät nhaân caùch tinh thaàn lyù töôûng maø Nho gia goïi laø "Thaùnh nhaân", Ñaïo gia goïi laø "Chí nhaân", Maëc gia goïi laø "Baùc ñaïi hoaøn nhaân" (con ngöôøi thaønh toaøn ñaày roäng lôùn).
Nhöõng vó nhaân thaønh coâng nhö theá laø nhôø hoï ñaõ hôïp nhaát vôùi Ñaïi Ñaïo, Ñaïi Ñaïo trôû neân baïn ñöôøng cuøng tu döôõng vôùi hoï. Ngay khi con ngöôøi duøng nhöõng phöông theá khaùc nhau ñeå tham döï vaøo Ñaïi Ñaïo, thì con ngöôøi ñaõ trôû neân vó ñaïi nhö Thieân Ñòa roài, bôûi hoï ñang phaùt huy nhöõng khaû theå tính ñeán cuøng cöïc trong haïn ñoä cuûa hoï. Quaû thaät, döôùi söï daãn daét cuûa Ñaïo, vaïn vaät ñöôïc laø chính noù trong haïn ñoä cuûa noù, vaø khi chuùng ñaït ñeán ñænh ñieåm thì töøng caùi seõ hoài quy veà caên nguyeân cuûa mình, ñoù cuõng laø vaän meänh voán dó cuûa moãi loaøi sinh toàn. Loái nhìn traùc vöôït cuûa Khoång Töû ñaùng ñeå chuùng ta coi troïng: "Thieân meänh ñöôïc goïi laø tính, coù tính höôùng daãn ñöôïc goïi laø ñaïo, tu ñaïo ñöôïc goïi laø giaùo", Khoång Töû tin raèng thieân meänh laø thieän, bôûi ñoù laø ôn treân ban cho, roài töøng böôùc thieân meänh ñöôïc thaønh toaøn, ñoù laø nghóa vuï cuûa con ngöôøi trong vuõ truï naøy, nghóa laø con ngöôøi baét chöôùc Thieân maø haønh ñöùc.
Toùm laïi, loái nhìn ñaëc tröng cuûa Trung Quoác laø coi con ngöôøi laø tieåu vuõ truï, con ngöôøi laø phaûn aùnh cuûa ñaïi vuõ truï, gioáng nhö treû con laø baûn sao cuûa cha meï vaäy. Maø ngöôøi meï cuûa ñaïi ñòa thöôøng trao ban söùc soáng, döôõng duïc söùc soáng, vaø ñöa söùc soáng ñeán vieân maõn; cuõng vaäy, trong khi chuùng cuøng chaûy vôùi ñaïi söùc soáng, con ngöôøi coù theå ñem tinh thaàn cuûa mình ñaët vaøo trong vuõ truï, taïo thaønh moät söï keát hôïp ñaày yù nghóa cuûa söùc soáng. Khoâng chæ con ngöôøi maø thoâi, taát caû moïi höõu theå linh thieâng ñeàu tham döï vaøo ñaïi vuõ truï trong haïn ñoä cuûa noù. Thaät thuù vò khi Phöông tieân sinh ñaõ nhaéc ñeán moät cuoán tieåu thuyeát truyeàn thoáng cuûa Trung Quoác laø "Kính hoa duyeân" ñeå giaûi thích taàng nghóa treân:
"Muøa xuaân trong tieát thaùng ba, Vöông maãu nöông nöông ôû phía taây, treân nuùi Coân Luaân môû tieäc möøng thoï, taát caû vaïn höõu töï nhiieân vaø sieâu töï nhieân, nhö caùc tieåu thaàn tieân, caùc thieáu nöõ nöûa thaàn nöûa ngöôøi, chuùng thaàn vaø yeâu quaùi cuûa ñaïi töï nhieân, cuøng vôùi moïi thaàn tieân kyø quaùi - bao goàm caû phu nhaân Khoâi tinh cuûa cung Baéc Ñaåu, "dì Gioù" cuûa khoâng trung, chò nguyeät cuûa thieân haï, baùch hoa tieân töû, baùch thuù ñaïi tieân, baùch caù ñaïi tieân cuûa bieån caû, vaø muïc coâng, kim chung, ngoïc nöõ v.v... - taát caû nhöõng sinh vaät thuoäc moïi gioáng loaøi khaùc nhau ñeàu ñeán tham döï hoäi möøng thoï naøy."
Loái nhaân caùch hoùa treân ñaây cuûa Phöông tieân sinh laøm chuùng toâi lieân töôûng tôùi thaùnh Francis Assisi (1181-1226), vì ngaøi cuõng nhaân caùch hoùa caùc ñoái töôïng khaùc nhau ñeå dieãn taû moái töông quan giöõa ngaøi vôùi töï nhieân, nhö: hoa, coû, chim, anh maët trôøi, chò maët traêng. Taét moät lôøi, vuõ truï ñoái vôùi ngaøi hoaøn toaøn khoâng phaûi laø moät thöù maùy moùc, maø nhö laø nhöõng aâm thanh haøi hoøa noái tieáp nhau thaønh moät voøng tuaàn hoaøn cuûa boán muøa, ngaøy, thaùng..., chuùng keát hôïp vôùi söùc soáng, truyeàn taûi nhöõng thoâng ñieäp cuûa söùc soáng, nhö Khoång Töû ñaõ töøng noùi: "Thieân coù noùi ñaáy chöù, boán muøa vaän haønh ñaáy thoâi, baùch vaät sinh soáng ñaáy thoâi, Thieân coù noùi ñaáy chöù" (Luaän Ngöõ, chöông Döông Hoùa, soá 19). Neàn taûng vaän haønh cuûa vuõ truï ñeàu taäp trung vaøo söùc soáng, nhö Maëc Töû coù noùi: "Öôùc muoán cuûa Thieân laø sinh, beänh roài cheát" (Maëc Töû, baûn dòch tieáng Anh cuûa Thieân Chí, Mai Di Baûo, cuoán 7, chöông 26, p.136).
Chung quy laïi, loái nhìn cuûa Phöông Ñoâng Myõ laø lieân keát taát caû söùc soáng khaùc nhau vôùi vuõ truï, vaø quy keát thaønh moät luaän ñieåm laø: "Vuõ truï gioáng nhö chieác löôùi roäng lôùn bao toùm laáy taát caû moïi hieän töôïng, noù cuõng nhö laø moät söùc soáng ñaày traøn phoå quaùt, khoâng phuùt naøo maø khoâng ngöøng saùng taïo, khoâng coù nôi naøo maø khoâng chaûy traøn qua". (Phöông Ñoâng Myõ, Nhaân Sinh Quan cuûa Ngöôøi Trung Quoác, p. 36).
Con ngöôøi vaø vuõ truï thaønh nhaát theå, vì con ngöôøi tham döï vaøo söùc soáng phoå quaùt toång theå cuûa Töï Nhieân. Song laøm sao ñeå söùc soáng phoå quaùt coù theå ñi vaøo vaø dieãn ñaït nôi moãi caù theå, coù theå ñoaùn ñònh naêng löïc tieáp nhaän vaø laõnh hoäi söùc soáng cuûa moãi caù theå ñaây? Ñoái vôùi ngöôøi Trung Quoác, ñieàu naøy ñöôïc lyù giaûi trong caùch nhìn veà chöõ "taâm" nhö thuyeát nhò nguyeân, nhöng laø hai caáp ñoä khaùc nhau cuûa con ngöôøi keát hôïp laïi vôùi nhau, laøm cho con ngöôøi thaønh moät toång theå. OÂng noùi, taâm ñaïi bieåu cho: (1) taùc duïng cuûa tinh thaàn, (2) coát loõi cuûa lyù trí, (3) baûn chaát cuûa löông tri, (4) nguoàn goác cuûa tình caûm, (5) coù chöùc naêng trung gian. Nhö theá, "taâm" chính laø taát caû söï toång hoøa cuûa nhaát theå. (x. Phöông Ñoâng Myõ, Nhaân Sinh Quan cuûa Ngöôøi Trung Quoác, p. 63).
Vaû laïi, Phöông tieân sinh cuõng thöøa nhaän raèng, trong lòch söû trieát hoïc Trung Quoác, coù raát ít trieát gia kieán giaûi cuõng nhö toång hôïp caùch coù heä thoáng veà chöõ taâm. Cho neân, oâng ñaõ coá gaéng noái keát naêm phöông dieän noùi treân cuûa taâm thaønh moät heä thoáng.
OÂng cuõng raát quan taâm ñeán loái nhìn nhaân baûn cuûa caùc trieát gia Trung Quoác, oâng gom laïi thaønh naêm loaïi hoïc thuyeát sau: (x. Phöông Ñoâng Myõ, Nhaân Sinh Quan cuûa Ngöôøi Trung Quoác, p. 66).
(1) Thuyeát tính thieän (giaûng veà: coi baûn tính thuaàn phaùc laø thieân, goác laø taâm, tuøy thuaän theo lyù nghóa), nhö: Khoång Töû, Maïnh Töû laø ñaïi bieåu.
(2) Thuyeát tính aùc (giaûng veà: öôùc muoán vi phaïm lyù nghóa cuûa moïi ngöôøi), nhö: Tuaân Töû, Ñoã Muïc.
(3) Thuyeát tính voâ thieän voâ aùc (giaûng veà: söùc soáng töï nhieân sieâu vöôït caû lyù vaø duïc), nhö: Laõo Töû, Trang Töû.
(4) Thuyeát tính höõu thieän höõu aùc (giaûng veà: söï töông taùc qua laïi giöõa lyù vaø khí, hoøa troän vaøo nhau khoâng theå ñònh roõ), nhö: Coâng Toân Ni Töû, Döông Huøng.
(5) Thuyeát tính tam phaåm (giaûng veà: baûn chaát thuaàn phaùc cuûa trí naêng ñöôïc phuù baåm cho moãi ngöôøi vôùi nhöõng caáp ñoä khaùc nhau), nhö: Vöông Sung, Haøn Duõ.
Khi baøn veà naêm loaïi nhaân tính treân, Phöông tieân sinh cho raèng thuyeát "tính boån aùc" laø coù vaán ñeà nhaát. OÂng nghó raèng loái noùi treân laø baøn ñeán nhaân tính ôû caáp thaáp nhaát cuûa "tình" (nhö: caûm xuùc), laø thöù hay ngaõ tröôùc nghieâng sau, haáp taáp noùng voäi, chaúng bieát suy xeùt caùch logic neân hay hieåu sai.
Phöông tieân sinh coøn cho raèng ba thuyeát coøn laïi thaät ra ñeàu chæ laø moät phaàn cuûa thuyeát ñaàu tieân (thuyeát tính thieän) maø thoâi. Maø baûn tính thieän, theo oâng, môùi laø luaän thuyeát ñaïi bieåu cho tö töôûng cuûa caùc trieát gia Trung Quoác, neân oâng keát luaän raèng:
"Tröôùc khi ñaùnh giaù tính thieän aùc cuûa taâm linh, chuùng ta raát neân quan saùt caùch xuyeân suoát toaøn boä tieán trình lòch söû cuûa taâm lyù, ñeå coù theå ñi ñeán moät keát luaän raát quan troïng laø, nhôø vaøo loøng töø taâm cuûa thieân ñòa sinh vaät maø suy ra söï thuaàn thieän cuûa nhaân taâm, roài töø söï thuaàn thieän cuûa nhaân taâm, chuùng ta tieán theâm böôùc nöõa ñeán vieäc ca vang taùn tuïng söï hoaøn myõ cuûa nhaân tính." (Phöông Ñoâng Myõ, Nhaân Sinh Quan cuûa Ngöôøi Trung Quoác, p. 69).
Phöông Ñoâng Myõ ñaõ nhìn söùc soáng trong chieàu daøi cuûa caû vuõ truï naøy, neân chuû ñeà maø oâng raát quan taâm laø tinh thaàn cuûa söùc soáng. Bôûi tinh thaàn cuûa söùc soáng khoâng chæ laøm cho con ngöôøi coù moät thöù linh caûm veà söï thieän myõ nôi söùc soáng, maø noù seõ coøn giao hoøa giöõa "boä phaän" vôùi "toaøn theå", nhö trieát hoïc Hy Laïp vaãn chuû tröông. Song loái nhìn cuûa oâng khoâng gioáng nhö loái nhìn cuûa caùc tö töôûng gia AÂu Chaâu hieän ñaïi, nghóa laø noái keát hai cöïc ñoái laäp laïi vôùi nhau. Vì laäp tröôøng cuûa oâng laø tính xuyeân suoát, tìm kieám moät thöù trung ñaïo hoøa giaûi mang tính hoã töông laãn nhau, hay mang tính ñoàng caûm haøi hoøa (sympathetic harmony).
Tinh thaàn cuûa söùc soáng töông ñöông vôùi saùng taïo tính, töùc laø nhìn nhaän nguoàn goác sieâu vöôït, nhôø ñoù giuùp cho tinh thaàn con ngöôøi bieát ñöôïc mình ñeán töø ñaâu vaø ñi veà ñaâu, cuøng bieát höôùng veà vaän meänh vieân maõn. Nhö theá, tinh thaàn cuûa söùc soáng nôi con ngöôøi coù ñöôïc laø nhôø vaøo veäc con ngöôøi noái keát chính hoï vôùi vuõ truï caùch chaët cheõ, maät thieát, nhö theå tình thaân maät thaém thieát khoâng theå chia caét giöõa ngöôøi yeâu vaø ngöôøi ñöôïc yeâu vaäy. Do ñoù, oâng ñaõ duøng laïi kinh vaên xöa ñeå minh chöùng: "Nhaân Thieân hoøa ñieäu, roài ñaát trôøi môùi ñöôïc sinh ra ñaày kyø myõ mieàu" (Quaûn Töû, thieân Nguõ Haønh, quyeån 14, chöông 41), hay "Trôøi lôùn, ñaát lôùn, ngöôøi cuõng lôùn" (Laõo Töû, chöông 25), hay "Keû quaân töû coù cheát laø cheát, nhöng caùi coøn toàn taïi laø tinh thaàn, thì seõ cuøng chaûy vôùi thöôïng haï thieân ñòa" (Maëc Töû, Thieân Chí), hoaëc "Ñöùc cuûa baäc tröôïng phu, ñeá vöông laáy thieân ñòa laøm goác reã" (Trang Töû, thieân Thieân Ñòa, quyeån 5, chöông 12), vaø "Vó ñaïi thay! Vua Nghieâu ñöôïc coi laø quaân vöông vì coi trôøi laø lôùn, coøn mình chæ noi theo trôøi maø thoâi" (Maïnh Töû, Ñaèng Vaên Coâng, quyeån thöôïng).
Caùch chung, trong toaøn boä söï phaùt trieån cuûa neàn trieát hoïc Trung Quoác, loái nhìn veà moái töong quan hoøa hôïp giöõa Thieân vaø nhaân coù muoân maøu muoân saéc, Phöông tieân tinh ñaõ quy naïp chuùng thaønh saùu maãu thöùc sau: (x. Phöông Ñoâng Myõ, Nhaân Sinh Quan cuûa Ngöôøi Trung Quoác, p. 92)
(1) Nhaân loaïi tham döï vaøo vieäc sinh ra muoân vaät, thaám nhaäp vaøo söùc soáng cuûa vuõ truï, cuøng taïo taùc khoâng ngöøng. Con ngöôøi laø höõu theå hieän höõu giöõa trôøi vaø ñaát, vaø laø nhaân toá noái keát giao hoøa giöõa trôøi vaø ñaát, neân con ngöôøi tham döï vaøo söùc soáng cuûa vuõ truï maø trôû thaønh keû ñoàng taïo taùc khoâng ngôi nghæ. Loái nhìn naøy baét nguoàn thöø Nho gia.
(2) Coát tuûy cuûa Ñaïo laø thuùc ñaåy söï quaân bình cuûa töï nhieân, moãi thöù ñeàu vöøa vaën, ñöa daãn moïi thöù ñeán söï hoøa hôïp saâu xa vôùi Ñaïi Ñaïo. Ñaïo chuyeån söùc soáng ñeán cho moãi höõu theå, vaø naêng löôïng aâm döông ñoái laäp taïo neân söï haøi hoøa vaø gìn giöõ laãn nhau, do ñoù, moãi höõu theå laø moät toàn taïi ñaëc thuø, nhöng cuõng ñoàng thôøi coù söï hoøa hôïp vôùi vaïn vaät trong töï nhieân, taïo thaønh moät toång theå vôùi nhöõng töông quan haøi hoøa, vaø nhôø ñoù taát caû ñeàu cuøng quy hoài veà Ñaïi Ñaïo. "Cho neân, baát keå nhìn töø goùc ñoä naøo, vuõ truï vaø con ngöôøi, thaäm chí vôùi vaïn vaät muoân loaøi, ñeàu coù moät moái töông quan roäng lôùn haøi hoøa vôùi nhau caû" (Phöông Ñoâng Myõ, Nhaân Sinh Quan cuûa Ngöôøi Trung Quoác, p. 94). Ñaây laø chuû tröông cuûa Ñaïo gia.
(3) Trong söï kieâm aùi, söï hoøa hôïp giöõa con ngöôøi vaø vuõ truï laø khoâng theå ly giaùn. YÙ Trôøi chính laø söï keát hôïp giöõa söùc soáng vaø tình yeâu, yù trôøi tuy vöøa ñöôïc theå hieän treân moãi höõu theå, nhöng cuõng vöøa thaám nhaäp vaøo moái töông quan giöõa söùc soáng vaø tình yeâu nöõa. Con ngöôøi ñöôïc keâu goïi soáng trong tình yeâu, neân con ngöôøi mang laáy hình aûnh cuûa Ñaáng Taïo Hoùa treân thaân mình, vaø ñöôïc goïi laø "Kieâm só" (comprehensive man); nhöng con ngöôøi cuõng coù theå coù nhöõng muïc ñích soáng leäch laïc, chæ tìm tö lôïi cho mình, maø phaù hoaïi ñi söùc soáng, neân hoï cuõng ñöôïc goïi laø "Bieät só" (differential man). Ñoù laø loái nhìn cuûa Maëc Töû.
(4) Thieân nhaân hôïp nhaát (con ngöôøi vaø Töï Nhieân hôïp nhaát). Söï soáng con ngöôøi vaø vuõ truï hoøa hôïp vôùi nhau, bôûi leõ con ngöôøi nhaän ra hoï laø moät baûn sao cuûa Ñaïi Töï Nhieân. Cho neân, con ngöôøi quy thuaän Töï Nhieân thaønh moät cuoäc sinh toàn hoøa hôïp. Ñaây laø loái nhìn cuûa Haùn Nho.
(5) Con ngöôøi vaø vuõ truï cuøng tieán tôùi vieäc thöøa nhaân "thieân lyù". Lyù trong vuõ truï laø nhöõng nguyeân taéc mang tính quy luaät vaø chính xaùc, ñöôïc ban cho con ngöôøi, ñeå trong cuoäc soáng cuûa mình, con ngöôøi daàn nhaän ra nhöõng nguyeân taéc aáy. Thieân lyù laø nhöõng khuoân vaøng thöôùc ngoïc. Nhöng trong thöïc teá cuoäc soáng, con ngöôøi thöôøng quay löng vôùi trung ñaïo, laøm cho cuoäc soáng laïc troâi chìm ñaém. Caùc trieát gia ñaõ duøng muoân vaøn caùch khaùc nhau ñeå baøn veà vieäc laøm theá naøo hieåu ñuùng nhöõng thieân lyù naøy. AÁy chính laø kieåu noùi cuûa thôøi Toáng Nho.
(6) Hình thaønh töø trong nhöõng naêng löïc töï nhieân töông phaûn nhau, hoøa hôïp bôûi nhöõng quy luaät. Söï hoøa hôïp giöõa con ngöôøi vaø vuõ truï saûn sinh ra moät theå taïo taùc môùi, ñoù laø noùi theo hoïc thuyeát chuyeån ñoäng aâm döông. Neáu moät aâm moät döông gaëp nhau, nghóa laø töø moät naêng löïc saùng taïo nguyeân thuûy cuûa döông cöông gaëp thaáy naêng löïc thai ngheùn cuûa aâm nhu, thì seõ coù söï taïo taùc, töùc laø con ngöôøi seõ haønh thieän laùnh aùc, cuoäc soáng seõ doài daøo, höng thònh; nhöng neáu aâm döông chæ laø nhöõng naêng löïc ñoái ñòch nhau, thì cuoäc soáng seõ trôû neân trì treä maát nhueä khí, naêng löïc bò trieät tieâu laãn nhau. Con ngöôøi seõ cho raèng "nhaân sinh" chaúng coøn toaøn thieän nöõa, neân con ngöôøi tröôùc nhaát phaûi nuoâi döôõng ñöùc nhaân cuûa töï nhieân ñeå söï thieän myõ ñöôïc tieáp tuïc phaùt huy. Nhö theá söï toàn taïi cuûa con ngöôøi môùi ñöôïc goï laø keû ñoàng taïo taùc. Ñoù laø chuû tröông cuûa Thanh Nho.
Con ngöôøi xaùc tín raèng söï soáng laø töø Thaàn Thaùnh, hoaëc Ñaïi Ñaïo hoaëc Ñaáng Tuyeät Ñoái hoaëc töø Trôøi maø ñeán, raèng toaøn boä söï soáng laø söï tham döï vaøo söùc soáng, raèng moãi phuùt moãi giaây ñeàu nhaän laáy söï döôõng duïc, raèng qua quaù trình phaùt trieån seõ ñaït tôùi söï vieân maõn, quay veà vôùi Huyeàn Nhieäm. Ñoàng thôøi, söï toàn taïi cuûa con ngöôøi cuõng ñöôïc ban cho tinh thaàn, ñeå coù yù thöùc raèng con ngöôøi laø keû tham döï vaøo söùc soáng cuûa vuõ truï, laø keû ñoàng taïo taùc, laøm cho giaù trò quan thieän myõ ñöôïc hieån loä ra, do ñoù, con ngöôøi roõ raøng laø tinh anh cuûa vuõ truï, laø tieåu vuõ truï trong ñaïi vuõ truï, laø keû yù thöùc ñöôïc mình ñang mang laáy nghóa vuï cuûa thaàn thaùnh haàu ñöa söï soáng naøy trôû laïi Huyeàn Nhieäm chí cao chí thöôïng. Phöông tieân sinh noùi: "Chuùng ta toân kính söùc soáng thaàn thaùnh. Chuùng ta ñöùng tröôùc toaøn theå tinh thaàn vuõ truï, khaån naøi nhaân tính chí Thieân voán coù nôi moïi ngöôøi, haõy cuøng höôùng veà vaø tìm gaëp lyù töôûng vaên hoùa toái cao" (Thomas H. Fang, Creativity in Man and Nature, Taipei Linking, 1980, p. 149).
ÔÛ treân chuùng toâi ñaõ trình baøy laïi quan ñieåm trieát hoïc cuûa Phöông Ñoâng Myõ veà söùc soáng, tuy voâ cuøng ña daïng, phöùc taïp khoâng sao noùi heát, nhöng may maén laø oâng ñaõ goùi goïn nhöõng tö töôûng kia vaøo trong moät maãu thöùc vöøa heä thoáng vöø suùc tích laø "baûn ñoà veà con ngöôøi vaø theá giôùi thieát keá neân vaên hoùa lyù töôûng Trung Quoác" (The correlative structure of men and the world), nhôø ñoù chuùng ta coù ñöôïc veát tích maø laàn theo. Trong baûn ñoà naøy, coù nhaéc ñeán raát nhieàu taùc giaû taùc phaåm Trung Quoác khaùc nhau, neân coù theå noùi laø toaøn boä tö töôûng Trung Quoác roài.
Quaû thaät, trong baûn ñoà treân, ta coù theå taùch thaønh nhieàu lôùp, vaø nhieàu höôùng suy tö khaùc nhau. Töø lôùp Huyeàn Nhieäm ñeán lôùp thaáp nhaát cuûa vuõ truï, roài töø lôùp thaáp nhaát laïi quy veà Huyeàn Nhieäm. Con ngöôøi, trong loái giaûi thích cuûa "Thieân nhaân hôïp nhaát", ñöôïc coi nhö laø keû haønh höông: con ngöôøi xuaát phaùt töø söùc soáng Huyeàn Nhieäm, roài xaây döïng cuoäc soáng ñeå höôùng veà söùc soáng sieâu vöôït, vaø cuoái cuøng laø quay veà vôùi muïc tieâu maø con ngöôøi ñaõ ñöôïc ban cho töø ñaàu.
Söùc soáng cuûa con ngöôøi töø lôùp cöïc thaáp ñeán cöïc cao, vaø coù hai giai ñoaïn: moät laø caáp töï nhieân, hai laø caáp sieâu vöôït. Caáp töï nhieân bao goàm: theá giôùi vaät chaát, theá giôùi söùc soáng, theá giôùi taâm linh; caáp sieâu vöôït bao goàm: caûnh giôùi ngheä thuaät, caûnh giôùi ñaïo ñöùc, caûnh giôùi toân giaùo.
Söùc soáng töø choã huyeàn aûo aån taøng chaûy traøn ra, ngaám nhaäp vaøo söùc soáng ñeán taän lôùp thaáp nhaát, thaønh naêng löïc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi, maø con ngöôøi laïi ñöôïc môøi goïi ñeå cuøng taïo taùc, ñem vuõ truï töø töï nhieân veà sieâu vöôït. Trong noã löïc nhö theá, con ngöôøi ñi töø "ngöôøi töï nhieân" ñeán "ngöôøi phuø hieäu", tieán tôùi "ngöôøi höõu tình", roài nhaûy leân "ngöôøi lyù tính" vaø "ngöôøi thaàn tính". Trong quaù trình ñoù, con ngöôøi khoâng chæ tham döï vaøo söùc saùng taïo, vaø söùc soáng thaùnh hoùa, maø coøn ñem söùc soáng veà laïi Nguoàn Coäi Huyeàn Nhieäm nöõa" (Phöông Ñoâng Myõ, Söï Sinh Sinh cuûa Ñöùc, p. 264, 341).
3. Phaûn tænh veà Nhaân hoïc cuûa Rahner vaø Trieát hoïc söï soáng cuûa Phöông Ñoâng Myõ
a. Nhöõng ñieåm tieáp caän
(1) Khaúng ñònh söï soáng con ngöôøi laø moät aân ban
Hai nhaø tö töôûng Rahner vaø Phöông tieân sinh ñeàu khaúng ñònh söï soáng con ngöôøi laø moät aân ban, maø con ngöôøi ai cuõng coù theå kinh nghieäm ñöôïc möùc quyù baùu cuûa moùn quaø naøy, neân ñeàu baøn xem phaûi laøm sao ñeå ñôøi soáng coù yù nghóa, theâm phong phuù vaø sung maõn.
Nhö theá, nhaân sinh toàn taïi trong töï nhieân, cuõng sinh sinh hoùa hoùa khoâng ngöøng, bieán söï soáng höôùng veà Thieân Meänh, do ñoù, neáu con ngöôøi yù thöùc thì seõ bieán ñôøi soáng cuûa mình thaønh ñoàng taïo taùc: neáu thieân ñòa môû roäng ñeán khoâng theå so saùnh, thì con ngöôøi seõ môû roäng trong chính phaïm vi cuûa hoï.
(2) Con ngöôøi ñeàu laø tinh thaàn trong theá giôùi
Hai vò ñeàu khaúng ñònh con ngöôøi laø tinh thaàn trong theá giôùi, vì chöng con ngöôøi tuy ñoàng theå vôùi töï nhieân, nhöng tinh thaàn cuûa con ngöôøi thöôøng ñöôïc daãn daét, ñöôïc höôùng daãn ñeán söï hôïp nhaát vôùi Huyeàn Nhieäm hay Ñaáng Tuyeät Ñoái. Cho neân, trong haønh trình ñôøi soáng, vieäc con ngöôøi hoøa hôïp vôùi vuõ truï ñöôïc dieãn taû qua tình yeâu vaø trí tueä cuûa con ngöôøi; töông töï, con ngöôøi cuõng nhaän ra Chaân Thieän Myõ ñöôïc ban cho theá giôùi naøy chính laø aân suûng töï nhieân. Töø töï nhieân tôùi sieâu nhieân laø caáp ñoä ñaëc thuø cuûa con ngöôøi.
(3) Ñôøi ngöôøi laø moät cuoäc haønh höông
Caû hai vò, trong khi phaûn tænh veà con ngöôøi, ñeàu nhìn nhaän ñôøi ngöôøi laø moät cuoäc haønh höông. Söùc soáng rôùt vaøo trong nhöõng yeáu toá cuï theå, bao goàm lòch söû vaø vaên hoùa cuï theå. Roài, nhöõng thaønh toá cuï theå kia laïi daãn con ngöôøi quay trôû veà vôùi Huyeàn Nhieäm ôû moät caáp ñoä naøo ñoù, bôûi cuoäc soáng cuûa con ngöôøi voán dó laø phaùt trieån theo höôùng Thieän Myõ, laø hy voïng coù theå hôïp nhaát vôùi söùc soáng ñaày vieân maõn cuûa Huyeàn Nhieäm. Maët khaùc, con ngöôøi theå nghieäm ñöôïc taát caû nhöõng gì hoï coù ñeàu laø töø Huyeàn Nhieäm chaûy traøn ñeán hoï, khoâng chæ ban cho hoï maø coøn ban cho theá giôùi, laø chuyeån hoùa theá giôùi, keùo theá giôùi höôùng veà sieâu vöôït.
Tuy loái nhìn veà traät töï giöõa töï nhieân vaø sieâu nhieân cuûa Rahner laø theo Kitoâ giaùo, nhöng thieát töôûng oâng cuõng coù theå khen ngôïi traät töï töï nhieân maø Phöông tieân sinh ñeà xuaát: theá giôùi vaät chaát, theá giôùi söùc soáng, theá giôùi taâm linh; hay caáp sieâu vöôït bao goàm: caûnh giôùi ngheä thuaät, caûnh giôùi ñaïo ñöùc, caûnh giôùi toân giaùo. Vì loái nhìn cuûa ngaøi Phöông coù nhieàu neùt töông ñoàng vôùi Teihard de Chardin, maø Rahner thì raát coi troïng loái nhìn cuûa Teihard de Chardin ôû nhieàu maët. (Xem: L.J. O'Donovan, "Der Dialog mit dem Darwinismus zur Theologischen Verwendung des Evolutiven Weltbilds bei Karl Rahner").
(4) Ñôøi soáng laø söï höôùng veà söùc soáng vieân maõn
Hai nhaø tö töôûng ñeàu cho raèng ñôøi soáng laø söï höôùng veà söùc soáng vieân maõn, do ñoù hai vò thöôøng chaát vaán vaø thaùch ñoá nhöõng keû chuû tröông moät söï soáng kheùp kín. Bôûi kheùp kín laø gieát cheát söï soáng, laøm cho söï soáng ñaùnh maát yù nghóa. Ngöôïc laïi, khi con ngöôøi khaúng ñònh cuoäc soáng laø coù yù nghóa phong phuù, thì yù nghóa söï soáng seõ bieán thaønh lôøi khaúng ñònh cho söï toàn taïi cuûa Thaàn phoå quaùt vaø Huyeàn Nhieäm Tuyeät Ñoái.
Theá neân, baát luaän duøng danh xöng naøo ñeå ca ngôïi söï vó ñaïi cuûa con ngöôøi, nhö: "Thaùnh nhaân" cuûa Nho gia, "Chí nhaân" cuûa Ñaïo gia, "Baùc ñaïi hoaøn nhaân" cuûa Maëc gia, hay "thaùnh nhaân" cuûa Kitoâ giaùo, thì hoï ñeàu laø nhöõng chöùng nhaân cho cuoäc gaëp gôõ vôùi Ñaáng Chí Thaùnh, duø hoaøn caûnh vaø söï maïch laïc lòch söû khoâng gioáng nhau; töùc laø, neáu baát kyø ai ñaõ ñaït tôùi kinh nghieäm thaàn bí, thì ñeàu coù theå ñöôïc coi nhö moät hình maãu ñaùng toân troïng.
Chung quy laïi, kinh nghieäm thaàn bí laø vieäc tieáp xuùc giöõa con ngöôøi vôùi Coäi Nguoàn cuûa Huyeàn Nhieäm, laø vieäc con ngöôøi ñaït ñöôïc caûnh giôùi toái cao cuûa nhaân loaïi.
b. Nhöõng ñieåm coù theå tranh luaän
Phöông tieân sinh cho raèng coù hai vaán ñeà raát ñaùng tranh luaän giöõa tö töôûng Ñoâng vaø Taây laø: nhò nguyeân luaän hay phöông phaùp phaân laøm hai loaïi suy tö logic, vaø nguyeân toäi trong neàn taûng nhaân tính.
Sau ñaây, chuùng toâi seõ tröng daãn loái nhìn cuûa Rahner, ñeå thaáy raèng nhöõng neùt khaùc bieät maø ngaøi Phöông neâu ra khoâng nhaát ñònh laø moät luaän ñieåm xaùc ñaùng.
(1) Loái suy tö nhò nguyeân luaän hay laø söï saùng suûa roõ raøng
Thaúng thaán maø noùi, trong tö töôûng trieát hoïc Taây phöông, coù nhöõng quan ñieåm ñích thöïc laø nhò nguyeân luaän, nhö: Plato, Descartes, hay chuû nghóa thöïc chöùng hieän ñaïi v.v... Vaø neàn taûng logic cuûa hoï quaû laø phöông phaùp nhò phaân.
Hôn nöõa, baát keå Taây hay Ñoâng, ñeàu coù nhöõng khaû theå nhö theá; ngöôïc laïi, cuõng coù nhöõng tröôøng phaùi raát khoù quy vaøo nhò nguyeân luaän, nhö kinh nghieäm thaàn bí hay bieän chöùng phaùp.
Tuy nhieân, neáu coù luoàng tö töôûng tröïc thuoäc moâ hình tónh thaùi baøi ngoaïi, thì duø cho moâ hình aáy coù ñöôïc goïi teân gì ñi nöõa, thì ñeàu deã rôi vaøo nguy cô cuûa nhò nguyeân luaän. Ngöôïc laïi, cuõng coù tö töôûng gia höôùng ñeán vieäc môû ra vôùi voâ haïn, töùc suy tö thuoäc daïng ñoäng thaùi cuûa söï tìm kieám, ñoàng thôøi laïi cho raèng söï soáng luoân truy caàu chaân lyù.
Nhö ñaõ noùi ôû treân, Rahner cho raèng con ngöôøi laø tinh thaàn trong theá giôùi, luoân tìm kieám voâ haïn. Do ñoù, tuy tinh thaàn vaø theá giôùi ñeàu thuoäc veà neàn taûng hieän höõu cuûa con ngöôøi, nhöng khoâng theå coi chuùng laø nhò nguyeân, vì vôùi Rahner, söï soáng con ngöôøi, laø töï ngaõ sieâu vöôït, gaëp gôõ Huyeàn Nhieäm Tuyeät Ñoái.
Trong tieán trình ñoù, nhöõng kinh nghieäm nhoû nhaët ñöôïc con ngöôøi toång hôïp laïi thaønh yù nghóa nhaân sinh. Khi hieåu con ngöôøi nhö theá, Rahner seõ nhaän roõ con ngöôøi laø ai. Coøn khi nhìn theo tieán trình lòch söû, Rahner thaáy raèng, ñeå hieåu roõ con ngöôøi laø ai, laïi caàn ñeán tính logic luaän lyù, vaø nhöõng kieåu giaù trò phaùn ñoaùn v.v... Suy tö logic giuùp con ngöôøi ñöôïc nhaän roõ, nhöng khoâng thuoäc veà nhò nguyeân luaän. Theá neân, Rahner, moät maët khaúng ñònh con ngöôøi tìm kieám chaân lyù; maët khaùc cuõng khaúng ñònh laø muoán gaëp ñöôïc chaân lyù cuûa Huyeàn Nhieäm Tuyeät Ñoái thì con ngöôøi phaûi kinh qua tính ña nguyeân cuûa söï soáng.
Taét moät lôøi, thuyeát nhi nguyeân maø Phöông tieân sinh noùi, khoâng nhaát thieát thuoäc veà vaên hoùa, nhöng quan troïng hôn laø thuoäc veà loái nhìn ñoái vôùi söï soáng, coi noù nhö moät söï vaän ñoäng linh hoaït cuûa söùc soáng. Theá thì, moät luoàng tö töôûng cuõng gioáng nhö söùc soáng vaäy, sieâu vöôït chính mình, höôùng gaëp Nguoàn coäi vieân maõn, ñeàu laø nhöõng keû haønh höông tìm veà söùc soáng thaät.
Vaán ñeà then choát giöõa Rahner vaø ngaøi Phöông, neáu coù thì laø moái töông quan giöõa Thaàn Huyeàn Nhieäm vôùi höõu theå höõu haïn laø nhö theá naøo? Moái quan heä kia laø "phieám thaàn" (pan-theism) hay "thaàn trong vaïn vaät" (pan-en-theism)? Theo Rahner, caàn coù moät söï xaùc nhaän hay choïn löïa roõ raøng giöõa hai loái nhìn treân, neáu khoâng thì haäu quaû seõ khoâng theå kham noåi. Coøn vôùi Phöông tieân sinh, oâng tuy öu tieân "thaàn trong vaïn vaät" hôn laø "phieám thaàn", nhöng thöïc teá, oâng khoâng phaân taùch roõ hai quan ñieåm naøy. OÂng nghó raèng "thaàn trong vaïn vaät" chæ laø caùch duøng töø cuûa hieän ñaïi thay cho "phieám thaàn" cuûa truyeàn thoáng maø thoâi. Neáu theá thì, khi naøo ngaøi Phöông xaùc ñònh roõ raøng vaán ñeà ngoân ngöõ, thì chuùng ta seõ duøng logic maø phaân tích vaäy! (Xem: Phöông Ñoâng Myõ, Söï Sinh Sinh cuûa Ñöùc. p.329, 358).
(2) Nhaân tính laø Thieän hay AÙc vaäy?
Phöông tieân sinh baøn ñeán vaán ñeà nhaân tính thieän aùc, hay noùi roõ ra laø, baøn ñeán vaán ñeà nguyeân toäi. Döôøng nhö oâng chæ hieåu nguyeân toäi cuûa Kitoâ giaùo laø loái nhìn veà nhaân tính aùc. Vaø trong trieát hoïc Trung Quoác, Tuaân Töû cuõng laø vò kieán giaûi töông töï nhö theá. Nhöng oâng cho raèng quan ñieåm cuûa Tuaân Töû laø suy nghó sai laàm veà baûn chaát cuûa con ngöôøi, bôûi Tuaân Töû ñaõ ñaët nhaân tính ôû möùc thaáp nhaát roài.
Quaû thaät, vôùi moät ngöôøi khoâng phaûi laø Kitoâ höõu thì vieäc hieåu roõ ngoïn nguoàn veà nguyeân toäi laø ñieàu voâ cuøng khoù khaên; thaäm chí trong lòch söû thaàn hoïc Kitoâ giaùo, cuõng ñaõ coù raát nhieàu laäp tröôøng vaø loái kieán giaûi khaùc nhau veà nguyeân toäi roài, nhö: truyeàn thoáng cuûa thaùnh Augustinoâ vaø cuûa thaùnh Toâma thì voâ cuøng khaùc nhau; theâm nöõa, caùch giaûi thích hieän nay cuûa thaàn hoïc giaûi phoùng veà nguyeân toäi laïi caøng sai bieät vì thôøi ñaïi tính.
Toùm laïi, thaàn hoïc cho raèng aùc khoâng phaûi laø baûn chaát voán coù cuûa höõu theå, neân aùc khoâng theå laø neàn taûng nhaân tính cuûa con ngöôøi. Ví theá, baát kyø loái giaûi thích naøo cuûa Kitoâ giaùo veà nguyeân toäi ñeàu noùi roõ vaø nhaán maïnh veà haäu quaû maø nguyeân toäi gaây ra, chöù khoâng bao giôø coi nguyeân toäi laø nguyeân nhaân taát yeáu caû.
Theâm vaøo ñoù, theo nieàm tin Kitoâ giaùo, con ngöôøi tröôùc nhaát laø loaøi thuï taïo, laø ñieàu toát ñeïp gioáng nhö caùc taïo vaät khaùc, song coù ñieåm ñaëc bieät laø söï töï do. Töï do chæ coù theå ñích thöïc laø töï do khi con ngöôøi coù theå choïn löïa ñieàu toát hay ñieàu xaáu. Nhaân tính voán dó höôùng tìm söï thieän haûo, nhöng trong moät vaøi choïn löïa con ngöôøi coù nhöõng phaùn ñoaùn sai, coi ñieàu töông ñoái laø ñieàu tuyeät ñoái. Theá neân, söï choïn löïa cuûa hoï cuõng sai laàm theo, vaø töï nhieân haäu quaû cuõng laø sai laàm, ñoù chính laø thôøi khaéc maø toäi loãi du nhaäp vaøo söï soáng con ngöôøi.
Nhö vaäy, nguyeân toäi khoâng thuoäc veà baûn tính aùc cuûa nhaân tính, nhöng trong doøng lòch söû, con ngöôøi hay nhaân loaïi coù nhöõng choïn löïa sai laàm, neân töø ñoù keùo theo nhöõng choïn löïa tieáp sau cuõng sai laàm, vì khoâng roõ phöông höôùng, ñaëc bieät laø khi nhöõng muïc tieâu coù quaù nhieàu söï pha taïp traéng ñen trong ñoù. Cho neân, neáu cöù khaúng ñònh con ngöôøi tuyeät ñoái coù theå, hoaëc raát neân laøm ñieàu toát, thì loái nhìn ñoù coù veû quaù laïc quan vaø xa rôøi thöïc teá nhaân sinh roài.
Theo ñoù, coù moät vaán ñeà noåi leân laø, khoâng bieát Phöông tieân sinh döïa vaøo ñaâu ñeå chia moâi tröôøng cuûa con ngöôøi ra laøm hai taàng, taàng töï nhieân vaø taàng sieâu vöôït? Coù theå oâng nhaän ra, trong cuoäc soáng töï nhieân, con ngöôøi cuõng coù hai taàng nhö vaäy. Nhöng khi soáng giöõa hai taàng nhö theá, con ngöôøi khoâng theå traùnh khoûi nhöõng kieán giaûi hoãn taïp hay nhöõng phaùn ñoaùn sai laàm giöõa hai taàng aáy, ñuùng khoâng?
(3) Nhöõng nan ñeà caàn phaûi ñoái dieän
ÔÛ treân, chuùng ta vöøa thaûo luaän veà loái nhìn caên baûn cuûa Phöông tieân sinh vaø Rahner veà söùc soáng, vaø tìm ra nhöõng neùt chung giöõa hai vò, song ñoàng thôøi chuùng ta cuõng neân ñöa ra moät vaøi vaán naïn caàn phaûi khaéc phuïc.
Tröôùc tieân, Phöông tieân sinh cho raèng, quan nieäm veà söùc soáng cuûa con ngöôøi cuõng laø quan nieäm veà toân giaùo, nhöng con ngöôøi toân giaùo phaûi chaêng ñöôïc coâng nhaän caùch deã daøng vaäy sao, hay tính toân giaùo ít nhieàu bao nhieâu môùi ñöôïc thöøa nhaän? Ñaây quaû laø ñieàu ñaùng ñeå baøn baïc. Vì chöng, ngoaøi vieäc quan taâm ñeán caùnh chung, toân giaùo coùn coù nhöõng leã nghi toân kính söùc soáng caùch cuï theå, yeáu toá töông taùc coäng ñoaøn vaø truyeàn thoáng. Trong tieán trình thoâng truyeàn ñöùc tin, toân giaùo cuõng chuyeån trao söùc naêng ñoäng cuûa trieát lyù vaø trí tueä nöõa.
Tieáp ñeán, yù nghóa veà söùc soáng con ngöôøi theo Rahner laø döïa treân maàu nhieäm Thieân Chuùa Ba Ngoâi, coøn trieát hoïc veà söùc soáng cuûa ngaøi Phöông nhaán ñeán söï xuyeân suoát, söï keùo daøi cuûa söùc soáng, neân seõ daãn ñeán moät nan ñeà laø: coù söï khaùc bieät giöõa hai caùch hieåu cuûa "ngöôøi beân trong" (insider) vaø "ngöôøi beân ngoaøi" (outsider). Tuy caû hai vò treân ñeàu coi troïng yù nghóa nhaân sinh, ñeàu khaúng ñònh Nguoàn coäi huyeàn bí vaø söï höôùng veà cuøng ñích vieân maõn cuûa con ngöôøi, nhö vaäy noùi thaúng ra laø ñaây laø con ñöôøng toân giaùo, nhöng neáu nhöõng ngöôøi khoâng thuoäc toân giaùo hay ñi con ñöôøng khaùc thì hoï raát deã hieåu laàm nhöõng ñieàu treân. Ví duï: neáu "Nguoàn coäi huyeàn bí" trong trieát hoïc Trung Quoác ñöôïc saùnh ngang vôùi "Thieân Chuùa Ba Ngoâi" cuûa Kitoâ giaùo, thì ñaâu laø neùt ñaëc saéc rieâng bieät cuûa tín ñieàu "Moät Chuùa Ba Ngoâi"?
Sau cuøng, trong töông quan giöõa trieát hoïc vaø toân giaùo caàn coù söï laéng nghe vaø hieåu bieát laãn nhau veà caên nguyeân toân giaùo, Ñaáng Thaàn Thaùnh Huyeàn Nhieäm, vaø nhieàu dung maïo ña daïng khaùc, ñeå roài töø ñoù môùi coù theå hy voïng veà moät söï hôïp nhaát taïi moät ñieåm "xa xoâi naøo ñoù".
Keát Luaän
Khi nghieân cöùu quaù trình Rahner thuùc ñaåy Coâng Ñoàng Vatican II tieán tôùi vieäc ñoái thoaïi lieân toân, chuùng toâi ñaëc bieät chuù troïng ñeán tính maïch laïc lòch söû trong quan ñieåm thaàn hoïc cuûa Rahner, töùc laø moät maët chæ ra ñöôïc chöùng cöù Kinh Thaùnh vaø thaàn hoïc veà vieäc "Thieân Chuùa mong muoán moät ôn cöùu ñoä phoå quaùt", maët khaùc cuõng neâu roõ moät ñoái cöïc trong lòch söû Kitoâ giaùo laø traøo löu tö töôûng "ngoaøi Giaùo hoäi khoâng coù ôn cöùu ñoä", ñeå thaáy ñöôïc moái caêng thaúng vaø thaäm chí coù luùc xung ñoät nghieâm troïng nöõa.
Giöõa sö caêng thaúng vaø xung ñoät nhö theá, ñaõ dieãn ra moät cuoäc thaûo luaän: laäp tröôøng cuûa Rahner bò chaát vaán, pheâ phaùn bôûi hai laäp tröôøng cöïc ñoan khaùc laø chuû nghóa baøi ngoaïi vaø chuû nghóa ña nguyeân. Nhôø hoï chaát vaán nhö theá, Rahner ñaõ khoâng ngöøng caûi thieän loái nhìn cuûa mình.
Quan ñieåm toân giaùo cuûa Rahner döïa treân söùc soáng cuûa Thieân Chuùa Ba Ngoâi, cho neân söùc soáng cuûa con ngöôøi laø vieäc chia seû söùc soáng Huyeàn Nhieäm cuûa Thieân Chuùa. Neáu ñaõ hieåu ñöôïc nhö theá, thì coù theå duøng nhieàu caùch thöùc khaùc nhau ñeå dieãn ñaït ra. Vaø, söùc soáng cuõng laø chuû ñeà quan troïng maø caû Ñoâng - Taây ñeàu quan taâm, neân coù theå thoâng qua trieát hoïc ñeå tieán haønh vieäc ñoái thoaïi toân giaùo.
Veà trieát hoïc söùc soáng cuûa Phöông Ñoâng Myõ, ñoù laø moät trong nhöõng nghieân cöùu veà söùc soáng cuûa trieát hoïc Trung Quoác, gom nhöõng quan taâm veà söùc soáng cuûa Ñaïo gia, Nho gia, Maëc gia thaønh tinh thaàn lyù luaän ñöôïc goïi teân laø "tam gia nhaát theå". Trong noã löïc toång hôïp cuûa ngaøi Phöông, chuùng ta coù theå thaáy ñöôïc nhöõng neùt töông ñoàng vaø nhöõng ñieåm thoâng nhaäp, ñoàng thôøi cuõng thaáy ñöôïc nhöõng neùt khaùc bieät trong tö töôûng cuûa tam gia. Giaû nhö quy naïp theâm Phaät giaùo, thì trieát hoïc söùc soáng cuûa ngaøi Phöông seõ bieán thaønh tam giaùo: Nho giaùo, Ñaïo giaùo, Phaät giaùo - moät thöù toân phaùi môùi trong truyeàn thoáng Trung Quoác, duøng nhöõng ñieåm chung trong neàn taûng tö töôûng ñeå laøm thaønh moät heä thoáng giaùo lyù môùi, nhö theá seõ taïo ra moät saéc thaùi môùi voâ cuøng ñaëc saéc vaø goùp phaàn vaøo vieäc ñoái thoaïi lieân toân vôùi Trung Quoác. Hay trong khi baøn veà trieát hoïc söùc soáng cuûa ngaøi Phöông, neáu nhöõng vaên hoùa khaùc cuõng döïa vaøo yù nghóa söùc soáng maø traùnh khoûi nhöõng thaønh kieán vaên hoùa, coi "söùc soáng" nhö laø tieâu ñieåm cuûa trieát hoïc vaø thaàn hoïc, thì vieäc ñoái thoaïi seõ dieãn ra deã daøng hôn.
Khi noái keát trieát hoïc söùc soáng cuûa Phöông tieân sinh vôùi nhaân hoïc cuûa Rahner, chuùng toâi ñaõ chæ ra nhöõng neùt chung vaø khaùc, muïc ñích laø nhaèm taïo ra cuoäc tieáp xuùc giöõa tö töôûng Rahner vôùi tö töôûng Trung Quoác, nhö laø moät söï chuaån bò cho moät cuoäc giao löu roäng lôùn hôn sau naøy. Tieáp ñoù, chuùng toâi cuõng ñöa ra moät vaøi vaán ñeà caàn khaéc phuïc, nhö: töông quan giöõa trieát - thaàn, caáu truùc neàn taûng cho vieäc chuù giaûi v.v...
Toùm laïi, trong cuoäc soáng, chuùng ta coù theå kinh nghieäm ñöôïc "moùn quaø" söï soáng, töø ñoù aùi moä, oâm aáp moät hy voïng höôùng veà söï vieân maõn. Ñoù laø ñieàu maø Rahner, vôùi kinh nghieäm Kitoâ giaùo cuûa mình, ñaõ kieán chöùng vaø aáp uû, roài dieãn taû thaønh Kitoâ höõu höõu danh vaø Kitoâ höõu voâ danh. Cuoái cuøng, yù nghóa söï soáng chính laø neàn taûng toát nhaát ñeå nhöõng cuoäc ñoái thoaïi coù theå dieãn ra.