Nhaân Thaàn Hoäi Ngoä
Quan Ñieåm Thaàn Hoïc cuûa Karl Rahner
Nguyeân baûn tieáng Hoa cuûa Linh Muïc Giuse Vuõ Kim Chính, SJ
Giuse Nguyeãn Phöôùc Baûo AÂn, SJ chuyeån dòch Vieät ngöõ töø baûn tieáng Hoa
Chöông 2
Phöông Phaùp Nhaân Hoïc Sieâu Nghieäm
cuûa Karl Rahner
Tieåu Daãn
Nhö chuùng ta ñeàu bieát, phöông phaùp luaän cuûa Karl Rahner khoâng gioáng nhö cuûa Bernard Lonergan (1904 - 1984) laø vöøa quanh co vöøa daøi doøng. Moïi ngöôøi trong giôùi hoïc thuaät vaø nghieân cöùu, töø nhieàu goùc ñoä khaùc nhau ñeàu ñoàng thanh noùi raèng phöông phaùp maø Rahner duøng laø nhaân hoïc sieâu nghieäm (transzendentale anthropologische methode). Danh töø naøy ñaõ bao haøm hai ngaønh nghieân cöùu truyeàn thoáng laø: trieát hoïc sieâu nghieäm vaø nhaân hoïc.
Tö töôûng cuûa Rahner chòu aûnh höôûng lôùn bôûi hai vò thaày laø Joseph Mareùchal vaø Pierre Rousselot (1878 - 1915), nhö ngaøi ñaõ töøng noùi ñeán trong cuoán "Tinh thaàn trong theá giôùi". Caû hai vò hoïc giaû naøy ñeàu thuoäc tröôøng phaùi trieát hoïc Taân Kinh vieän. Sau ñoù, trong thôøi kyø chuyeån höôùng suy tö, ngaøi coøn ñeà caäp ñeán Heidegger vaø Erich Przywara (1889 - 1972) .
Vôùi Mareùchal, Rahner ñaõ töøng noùi: "Mareùchal ñaõ cho toâi böôùc khôûi ñaàu, chính laø nhöõng gôïi höùng (insight) trieát hoïc"; nhöng Rousselot, Przywara vaø maáy vò thaày nöõa cuõng laø Gieâsu höõu - töùc laø ñeàu tieáp nhaän chöông trình ñaøo taïo theo Linh ñaïo thaùnh I-nhaõ - laïi giuùp ngaøi phaùt huy nhaân hoïc thaàn hoïc .
Nhö ai cuõng bieát, Rahner ñaõ chòu aûnh höôûng cuûa raát nhieàu vò thaày khaùc nhau, nhöng chuû yeáu laø hai truyeàn thoáng ñaõ noùi ôû treân.
Trong cuoán luaän vaên coù söï tham gia cuûa Heidegger, Rahner ñaõ nghieân cöùu raát saâu veà trieát hoïc sieâu nghieäm cuûa Mareùchal, neân chaéc haún ñieàu ñoù cuõng aûnh höôûng treân phöông phaùp sieâu nghieäm cuûa cha. Ngoaøi ra, nhaân sinh quan cuûa Rousselot vaø Przywara cuõng aûnh höôûng treân phöông phaùp nhaân hoïc cuûa ngaøi.
I. Quan Ñieåm Trieát Hoïc cuûa Mareùchal Kieán Laäp Neân Phöông Phaùp Sieâu Nghieäm Cuûa Karl Rahner
Thuaät ngöõ "Trieát hoïc sieâu nghieäm" maø Rahner duøng baét nguoàn töø phöông phaùp trieát hoïc môùi do Kant khôûi xöôùng, vì theá tröôùc khi trình baøy phöông phaùp naøy caàn phaûi hieåu roõ chuû ñeà "pheâ phaùn tri thöùc" trong trieát hoïc Kant. Maø ngöôøi baøn luaän vaø taùi laäp laïi "pheâ phaùn lyù tính" cuûa Kant hieäu quaû nhaát, ñeán ñoä bieán thaønh phöông phaùp sieâu nghieäm veà toàn höõu, khoâng ai khaùc hôn laø Mareùchal.
Taùc phaåm coù lieân quan chuû yeáu cuûa Mareùchal laø Le Point de depart de la Metaphysique (Xuaát Phaùt Ñieåm cuûa Sieâu Hình Hoïc). Treân thöïc teá, cuoán thöù saùu laø tö töôûng cuûa rieâng Rahner, song laø moät baûn thaûo chöa hoaøn thaønh; maõi ñeán nhöõng naêm 1927 - 1929, ngaøi môùi tìm thaáy cô sôû vaø höôùng ñi khi coi "naêng ñoäng cuûa tri thöùc" vaø "tröïc giaùc" (intuition) laø "tröøu töôïng" (abstraction). Vôùi hai cuoán ba vaø boán, ngaøi taäp trung khaûo cöùu vaø xöû lyù quan ñieåm cuûa Kant vaø khoái Ñöùc quoác duy taâm, ñeå roài cho pheâ phaùn tri thöùc lyù tính töông lieân vôùi sieâu hình hoïc thaønh trieát hoïc sieâu nghieäm.
Trieát hoïc Taân Kinh vieän coù moät laäp tröôøng ñaëc bieät laø: moät maët hoïc taäp thaùnh Toâma Aquinoâ laøm theá naøo ruùt tæa nhöõng neùt tinh tuùy nhaát cuûa tö töôûng Plato, roài boå sung theâm baèng tö töôûng cuûa Aristotle, ñeå laøm thaønh moät neàn sieâu hình hoïc hoaøn thieän; maët khaùc laïi löïa loïc nhöõng tö töôûng troïng yeáu cuûa caùc trieát gia ñöông thôøi ñeå laøm ñoái taùc thaûo luaän.
Sôû dó tröôøng phaùi trieát hoïc naøy coù theå lan roäng laø vì vaøo nöûa cuoái theá kyû 19, Coâng ñoàng Vatican I ñaõ khaúng ñònh söï töông hôïp giöõa ñöùc tin vaø lyù trí; ñaëc bieät laø vaøo naêm 1879, Ñöùc Giaùo Hoaøng Leo XIII ñaõ coâng boá Thoâng ñieäp Aeterni Patris (Chuùa Cha haèng höõu) keâu goïi taùi nghieân cöùu thaùnh Toâma Aquinoâ. Do ñoù, trong khi Desire J. Mercier (1851 - 1926) ñaõ choïn Reneù Descartes (1596-1650); thì Mareùchal laïi choïn ñoái thoaïi vôùi Kant, vaø sau cuõng seõ ñoái thoaïi vôùi thaùnh Toâma. Nhôø theá, Rahner ñaõ ñi theo nhöõng höôùng môû ña nguyeân aáy, roài coøn can ñaûm quaûng ñaïi tìm caùch ñoái thoaïi vôùi raát nhieàu caùc traøo löu tö töôûng khaùc nhau trong töông lai, bao goàm caû Marxist vaø voâ thaàn.
Sôû dó Mareùchal choïn Kant laø vì, tröôùc nhaát Kant laø moät trieát gia lôùn, ngöôøi ñaõ keát hôïp hai hoïc phaùi lôùn ñoái laäp nhau cuûa lòch söû trieát hoïc laø "chuû nghóa lyù tính" vaø "chuû nghóa kinh nghieäm" ñeå taïo thaønh trieát hoïc sieâu nghieäm, coù söùc aûnh höôûng roäng lôùn tôùi trieát hoïc sau naøy. Thöù hai, quan troïng hôn laø vì, Mareùchal chæ taäp trung vaøo sieâu hình hoïc. Tieác laø Kant xöû lyù khoâng maáy thoûa ñaùng, chæ laáy moãi naêng löïc pheâ phaùn cuûa con ngöôøi ñeå phaân chia phaïm vi cuûa thöïc taïi. Do ñoù, tö töôûng vaø phöông phaùp naøy ñaõ thu huùt söï quan taâm cuûa Mareùchal, laøm ngaøi doác söùc keá thöøa nhieäm vuï suy tö cuûa Kant.
Caâu hoûi troïng taâm cuûa Kant laø: khaû naêng cuûa sieâu hình hoïc laø nhö theá naøo? Kant cho raèng vôùi trieát hoïc sieâu nghieäm maø oâng ñeà xöôùng, cuøng vôùi söï trôï giuùp cuûa khoa hoïc töï nhieân vaø toaùn hoïc, seõ ñöa ra ñöôïc lôøi giaûi chính xaùc: lyù tính cung caáp quan nieäm veà phaïm truø, ñoàng thôøi ñieàu kieän tieân nghieäm trong khoâng gian vaø thôøi gian seõ hình thaønh ñöôïc kinh nghieäm nhaän thöùc, tri thöùc con ngöôøi cuõng töø ñoù maø sinh ra. Nhö vaäy, tri thöùc con ngöôøi laø meänh ñeà toång hôïp tieân thieân.
Noùi nhö Kant, phaùn ñoaùn cuûa tri thöùc chæ coù theå nhaän bieát chính xaùc töø moät goùc ñoä môùi: ñoù laø "böôùc ngoaët Kopernik". Nghóa laø, khoâng phaûi nhö caùch hieåu truyeàn thoáng laø chuû theå ñi tìm moät ñoái töôïng saün coù naøo ñoù, nhöng ngöôïc laïi, chính ñoái töôïng naøy phaûi thaám nhaäp vaø thích öùng vôùi naêng löïc tri nhaän cuûa con ngöôøi, roài môùi coù theå nhaän bieát ñöôïc hieän töôïng. Do ñoù, Kant cho yù nghóa cuûa "sieâu nghieäm" laø:
"Toâi goïi taát caû tri thöùc laø sieâu nghieäm. Tri thöùc naøy khoâng coi khaùch theå laø vaán ñeà, nhöng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi toâi veà khaùch theå môùi laø vaán ñeà; xem xeùt chính khoaûn nhaän thöùc naøy coù khaû naêng tieân thieân theá naøo."
Noùi caùch khaùc, naêng löïc nhaän thöùc söï vaät cuûa con ngöôøi seõ cung caáp hieän töôïng cuûa chính con ngöôøi ñoù, maø naêng löïc naøy cuûa con ngöôøi coù ñöôïc laø do ñieàu kieän ngoaïi taïi cuûa khoâng gian vaø thôøi gian, cuõng nhö kinh nghieäm noäi taïi veà caùc phaïm truø. Nhö theá, trong giôùi haïn logic cuûa khoa hoïc töï nhieân, söï vaät laø hieän töôïng cuûa söï vaät, coøn "thöïc taïi" maø sieâu hình hoïc quan taâm chæ bò nhoát trong phaïm vi cuûa "vaät töï thaân". Keát quaû laø, trieát hoïc sieâu nghieäm cuûa Kant bieán thaønh "duy taâm sieâu nghieäm" (transzendentaler Idealismus). Sôû dó duy taâm laø vì, tri nhaän cuûa con ngöôøi chuùng ta khoâng theå vöôït qua ñöôïc hieän töôïng cuûa chính con ngöôøi mình; maø sieâu nghieäm laø vì nhöõng haïn ñònh cuûa ñieàu kieän tieân thieân ñang taùc ñoäng qua laïi vôùi naêng löïc cuûa con ngöôøi, neân aét taïo ra tính taát yeáu vaø phoå bieán.
Ñoái vôùi toaøn boä trieát hoïc Kant, Mareùchal coù moät chaát vaán cô baûn laø: Kant coù theå chia ñoái töôïng thaønh "hieän töôïng" vaø "vaät töï thaân" khoâng? Lieäu raèng lyù tính coù theå chia thaønh "lyù tính thuaàn tuùy" vaø "lyù tính thöïc tieãn" ñöôïc khoâng? Caâu noùi "Toâi phaûi boû tri thöùc ñeå ñöùc tin coù choã ñöùng" cuûa Kant lieäu coù phaûi ñaõ ñöa ra moät loaïi sieâu hình hoïc naøo ñoù chaêng? (töùc ñöôøng höôùng "Tam duy" theo Tin laønh Luther: duy ñöùc tin, duy Kinh thaùnh, duy aân suûng chaêng?). Toùm laïi, cô baûn Kant cho raèng khoâng theå phuû ñònh sieâu hình hoïc, nhöng caùch ñaët neàn treân ñieàu kieän tri thöùc cuûa oâng cuõng khoâng theå xöû lyù thoûa ñaùng, do ñoù sieâu hình hoïc laïi ñöôïc sieâu hình hoùa thaønh ñöùc tin. Vaán naïn naøy cuûa Kant veà sau ñaõ laøm phaùt sinh heát ñôït tranh luaän naøy ñeán cuoäc tranh luaän khaùc. Vaø roài Mareùchal laïi muoán giaûi thích vaán naïn naøy töø quan ñieåm Ñöùc quoác duy taâm.
John G. Fichte (1762 - 1814) ñaõ noùi roõ, söï phaân bieät vaø pheâ phaùn lyù tính ôû traïng thaùi tónh cuûa Kant thaät söï coù vaán ñeà. OÂng ñaõ ñöa ra phöông aùn giaûi quyeát nhö sau: laáy "haønh ñoäng thöïc tieãn" (Tathandlung) laøm xuaát phaùt ñieåm cuûa lyù tính vaø laøm neàn taûng cuûa trieát hoïc duy lyù.
Theo gôïi yù cuûa Fichte, Mareùchal cuõng nhaém ñeán coát loõi cuûa vaán naïn laø ñoäng thaùi tính cuûa tri thöùc vaø thöïc tieãn cuûa vieäc hôïp nhaát lyù tính: trong baát cöù hoaït ñoäng tri thöùc naøo (duy aân suûng) cuõng ñeàu bao haøm khuynh höôùng ñoäng cuûa lyù tính (streben). Khuynh höôùng naøy thuùc giuïc lyù trí con ngöôøi töï khai phoùng mình, vöôït qua baát kyø trôû ngaïi hay nhöõng raøo bieân maëc ñònh saün naøo ñeå vöôn tôùi moãi moät vaán ñeà sieâu hình cuøng vôùi quan ñieåm caên baûn cuûa noù, nhö theá môùi coù theå hôïp laïi thaønh moät ñöôïc.
Noùi khaùc ñi, trong khi phaân tích taùc duïng cuûa lyù tính theo Kant, hay truy tìm söï thaät cuûa lyù trí, chaéc chaén tröôùc nhaát chuùng ta seõ phaùt hieän ra söï toàn taïi cuûa caùc höõu theå (Sein), sau laø nhaän ra ñieàu kieän sieâu nghieäm vaø söï phaùt trieån cuûa tri thöùc con ngöôøi. Traùi laïi, naêng löïc tieân thieân cuûa con ngöôøi cuõng saün saøng nhaän bieát baát kyø nhöõng höõu theå naøo khaùc, bôûi trong moãi phaùn ñoaùn ñeàu theå hieän khuynh höôùng naøy. Nhö theá, höõu theå khoâng gioáng nhö quan nieäm maø Kant ñaõ thieát ñònh (regulative Ideen, chæ: Thieân Chuùa, linh hoàn vaø theá giôùi), maø laø söï hôïp nhaát neàn taûng cuûa tö töôûng, vaø söï lieân keát cuoái cuøng cuûa traät töï tri thöùc. Chung quy laïi, trong vieäc khaúng ñònh höõu theå vaø vieäc phaùt huy lyù trí con ngöôøi, trieát hoïc cuûa Mareùchal ñaõ bieán thaønh chuû thuyeát thöïc taïi sieâu nghieäm (transzendentaler Realismus).
Mareùchal vaø Kant, vì muoán chöùng minh raèng trong nhöõng ñieàu kieän tieân thieân chuû theå seõ tri nhaän ñöôïc khaùch theå, maø laáy "phaùn ñoaùn" laøm xuaát phaùt ñieåm vaø caên cöù.Tuy nhieân, caùch hieåu veà "phaùn ñoaùn" cuûa hai vò laïi coù nhieàu khaùc bieät.
Kant tröôùc tieân giaû ñònh chuû theå hieån hieän nhö moät khaùch theå vaø logic cuûa lyù tính ñoàng nghóa vôùi phaïm truø, nghóa laø logic sieâu nghieäm (transzendentale Logik), sau ñoù phaùn ñoaùn ñích thò laø chieác caàu noái giöõa chuû theå vaø khaùch theå.
Phaùn ñoaùn cuûa Mareùchal thì laïi khoâng ñöôïc thieát laäp treân moái quan heä chuû theå - khaùch theå, maø ñöôïc khaúng ñònh caùch döùt khoaùt raèng: phaùn ñoaùn laø khaùch theå hoùa (objectivation). Cho neân, tính chaân thaät cuûa phaùn ñoaùn ñöôïc xaùc ñònh roõ laø "coù" hoaëc "khoâng" maø thoâi. Phöông phaùp sieâu nghieäm laø qua höõu theå nhaän bieát con ñöôøng caên nguyeân cuûa noù; nhö theá, tröôùc laø khaúng ñònh hoaït ñoäng cuûa lyù trí, ñoàng thôøi xaùc ñònh höõu theå, sau laø trong phaùn ñoaùn, phöông phaùp sieâu nghieäm môùi coù khaû naêng phaùt huy chính mình. Noùi caùch khaùc, trong khi tieáp xuùc vôùi höõu theå vaø coi höõu theå laø ñoái töôïng, thì lyù trí cuõng ñang "saùt gaàn" (begehren) chaân lyù; roài qua phaùn ñoaùn (töùc söï thaät - giaû cuûa noù) cuûa phaân tích (töùc nhaän thöùc ñöôïc baûn chaát ñang ñöôïc trình hieän ra), maø phaùt huy naêng löïc hôïp nhaát, khaúng ñònh caên cöù cuûa höõu theå (sein).
Nhö theá, khi so saùnh giöõa Kant vaø Mareùchal veà khaùi nieäm phaùn ñoaùn, chuùng ta coù theå nhaän ra raèng Kant chæ tieán coù hai böôùc laø tri nhaän chuû theå - khaùch theå coù thaät töông xöùng hay khoâng; trong khi ñoù, Mareùchal döôøng nhö tieán ñeán ba böôùc, vôùi böôùc thöù ba laø söï khaúng ñònh veà höõu theå. Ñaáy chính laø söï khaùc bieät giöõa "quan nieäm veà sieâu nghieäm" cuûa Kant vaø "thöïc taïi sieâu nghieäm" cuûa Mareùchal.
Cuoäc thaûo luaän cuûa Mareùchal vôùi trieát hoïc Kant khoâng chæ giaûi quyeát caâu hoûi noäi taïi, maø coøn chæ ra moái töông thoâng giöõa naêng löïc cuûa thöïc taïi sieâu nghieäm vôùi sieâu hình hoïc cuûa thaùnh Toâma. Trong phaùn ñoaùn vöøa "coù" vöøa "khoâng coù" söï hoaït ñoäng cuûa phöông phaùp sieâu nghieäm, khoâng chæ trong theá giôùi cuûa höõu theå maø thoâi, nhöng coøn nhôø qua theá giôùi ñoù maø coù theå ñaït tôùi söï bao haøm cuûa höõu theå nöõa. Taét moät lôøi, trong vieäc khaúng ñònh phaùn ñoaùn vaø thöïc taïi sieâu hình cuûa noù, naêng löïc phaùn ñoaùn bieát mình vöøa laø naêng löïc kieán taïo tröøu töôïng, vöøa laø "hoaït ñoäng cuûa höõu theå" (Seinsakt). Trong khi Kant taùch bieät giöõa höõu theå vaø hoaït ñoäng tröøu töôïng cuûa höõu theå, roài coøn haïn ñònh phaïm vi cuûa hoaït ñoäng tröøu töôïng ñoù nöõa, thì nhö theá xeùt veà lyù, haäu quaû ñöông nhieân seõ laø coù söï phaân taùch giöõa traïng thaùi tónh cuûa tri thöùc vaø lyù tính. Maø quan troïng hôn laø: höõu theå bò queân laõng (nhö Heidegger ñaõ noùi).
Kant ñöa ra boán caâu hoûi: "Con ngöôøi chuùng ta coù khaû naêng bieát ñieàu gì? Neân laøm gì? Coù theå hy voïng ñieàu gì?" vaø cuoái cuøng laïi quay laïi vôùi caâu hoûi: "con ngöôøi laø chi?". Thöïc ra, Kant ñaõ khoâng theå phaùt trieån tröïc giaùc thieân taøi aáy, ñaëc bieät laø nhöõng nghieân cöùu veà con ngöôøi. Karl Rahner ñaõ tieáp nhaän vaán ñeà tröïc quan saâu saéc naøy, baèng caùch lieân keát giöõa trieát hoïc sieâu nghieäm vôùi nhaân hoïc. Veà nhaân hoïc, tö töôûng cuûa Rousselot vaø Przywara ñaõ aûnh höôûng maïnh treân höôùng phaùt trieån cuûa Rahner, nhö chính cha cuõng thöøa nhaän: "Hoï ñaõ laøm cho tinh thaàn cuûa thaùnh I-nhaõ hoøa nhaäp vaøo thôøi ñaïi cuûa theá kyû 20 naøy, aûnh höôûng ñeán nhöõng suy tö trieát thaàn cuûa Giaùo hoäi Coâng giaùo vaø cuûa raát nhieàu anh em Gieâsu höõu nöõa".
II. Daãn Ñöôøng Cho Nhaân Hoïc Cuûa Karl Rahner: Rousselot vaø Przywara
Trong phaïm vi giôùi haïn cuûa cuoán saùch naøy, chuùng toâi khoâng theå trình baøy heát moïi tö töôûng cuûa Rousselot vaø Przywara ñöôïc, nhöng chæ noùi ñeán nhöõng ñieàu chuû yeáu aûnh höôûng treân Rahner maø thoâi.
1. Pierre Rousselot (1878-1915)
Xuaát phaùt ñieåm cuûa Rousselot laø khuynh höôùng tinh thaàn baåm sinh vaø kinh nghieäm tìm kieám cuûa con ngöôøi: con ngöôøi töï bieát mình laø giôùi haïn, nhöng trong ñôøi soáng thöôøng nhaät hoï vaãn daønh nhöõng thôøi khaéc ñeå khoâng phaûi ñoái dieän vôùi nhöõng raøng buoäc cuûa thöïc teá ñaày giôùi haïn naøy, bôûi chuùng chaúng mang laïi cho hoï söï no thoûa. Rousselot nghó raèng coù theå duøng trieát thuyeát cuûa Aristotle vaø ñöùc tin Kitoâ giaùo ñeå giaûi thích cho hieän töôïng nhaân sinh naøy.
Con ngöôøi laø loaøi duy nhaát trong vaïn vaät coù theå nhaän bieát ñòa vò ñaëc bieät cuûa mình: laø linh hoàn cuûa vaïn vaät, coù ngoâi vò, coù töï do sieâu nhieân giöõa theá giôùi töï nhieân, ñöôïc goïi laø "hình aûnh cuûa Thieân Chuùa" giöõa bao taïo vaät. Moïi taïo vaät khaùc chæ soáng theo luaät töï nhieân hoaëc theo baûn naêng, coøn con ngöôøi - vì laø taïo vaät tuy coù tinh thaàn nhöng bò giôùi haïn - neân söù maïng cuûa noù laø kieám tìm haïnh phuùc vaø caên nguyeân yù nghóa söï toàn taïi cuûa mình. Taát caû nhöõng ñieàu ñoù coù theå ñöôïc goàm toùm trong caâu noùi baát huû cuûa thaùnh Augustinoâ laø: "Taâm hoàn con maõi tìm kieám Chuùa, cho ñeán khi ñöôïc an nghæ trong Ngaøi".
Toùm laïi, neùt ñaëc bieät cuûa con ngöôøi laø: khuynh höôùng tìm kieám söï vieân maõn, vì chaúng bao giôø thoûa maõn vôùi nhöõng thöù giôùi haïn, neân hoï ñaõ vöôït bao trôû ngaïi, noã löïc höôùng veà Ñaáng Taïo Hoùa laø caên nguyeân cuûa moïi toàn höõu. Nhö theá, Rousselot coi lyù trí con ngöôøi laø "naêng löïc nhaän bieát Thieân Chuùa" (capax Dei).
Naêng löïc naøy daãn tö duy lyù tính tôùi loái nhìn töông ñoái hoùa. Bôûi lyù trí aáy laø hoaït ñoäng cuûa Thieân Chuùa, laø chung chia trí tueä voâ bieân cuûa Thieân Chuùa. Maø Thieân Chuùa laø töï ñuû, Ngaøi saùng taïo vaïn vaät chæ vì "Yeâu", chöù khoâng coù ñoäng cô naøo khaùc, ñaây laø haønh ñoäng cho ñi voâ ñieàu kieän. Vaäy ra, chung chia nhaän thöùc cuûa Thieân Chuùa laø kinh nghieäm veà maàu nhieäm Tình Yeâu: "Trong Chaân lyù, tình yeâu ñích thöïc ñaõ bao goàm Tình Yeâu cuûa Thieân Chuùa - laø caên nguyeân cuûa moïi söï toát laønh".
Tinh thaàn giôùi haïn kia sôû dó coù theå tieáp xuùc vôùi trí tueä voâ bieân vaø tình yeâu tuyeät ñoái cuûa Thieân Chuùa laø nhôø "haønh ñoäng ñöùc tin" (Glaubensakt), ñaây cuõng laø toät ñænh cuûa trí tueä con ngöôøi. Töø ñoù coù theå thaáy, taát caû nhöõng gì ñoái laäp hay coù veû maâu thuaãn vôùi nhau ñeàu coù theå ñeán töø moái caêng thaúng cuûa vieäc nhaän thöùc coù giôùi haïn; vì theá maø daãn tôùi nhu caàu ñöôïc hoøa giaûi taát caû trong höõu theå voâ haïn. Rousselot cho raèng thaùnh Toâma ñaõ hoùa giaûi hai loaïi heä thoáng khoâng ñoàng nhaát vôùi nhau: loái nhìn nhò nguyeân cuûa Plato vaø phöông phaùp loaïi suy cuûa Aristotle, baèng caùch cho chuùng ñi qua laêng kính saùng taïo cuûa Kitoâ giaùo, roài lieân keát chuùng laïi thaønh moät sieâu hình hoïc môùi. Ñaây quaû thaät laø moät moâ hình raát thaønh coâng: "Ñang khi thaùnh Toâma baøn veà boä phaän (cuûa moät chuoãi nhaân quaû lieân tuïc), thì ngaøi beøn nghó tôùi loái nhìn veà söï tham döï laøm moät".
Vaán ñeà quan troïng baäc nhaát cuûa nhaân sinh quan laø moái quan heä giöõa lyù tính vaø yù chí. Rousselot laáy "laêng kính ñöùc tin" (Les yeux de la foi) ñeå khaúng ñònh tính ñoäc laäp cuûa chuùng, vaø coi ñoù nhö laø tieàn ñeà ñeå lieân keát chuùng laïi vôùi nhau. Söï hôïp nhaát naøy laø moät söï haøi hoøa khi con ngöôøi soáng theo traät töï vaø phaïm vi cuûa mình.
Moät maët, yù chí laø nhu caàu höôùng thieän cuûa con ngöôøi. Do ñoù, yù chí vöøa laø moät söï öng thuaän töï nhieân, vöøa laø moät noã löïc sieâu nhieân. Duøng con maét sieâu nhieân nhìn vaøo töï nhieân, con ngöôøi nhaän ra raèng mình vöøa chòu aûnh höôûng saâu saéc cuûa luaät töï nhieân, vöøa coù khaû naêng löïa choïn vaø thaåm ñònh yù nghóa giöõa mình vaø theá giôùi töï nhieân. Ñoù chính laø phaåm chaát ñaëc bieät cuûa töï do, töùc söï hieån loä cuûa yù chí. Töï do laø traät töï (order) cuûa yù chí.
Maët khaùc, lyù tính saùng suoát cuûa con ngöôøi nhaän bieát moãi söï vaät hieän töôïng ñeàu chöùa ñöïng moät phaàn chaân lyù, vaø chính chaân lyù ñaõ höôùng lyù tính veà caên nguyeân cuûa söï soáng. Ñaây chính laø neàn taûng cuûa traät töï lyù tính.
Coù theå haøi hoøa ñöôïc hai loaïi traät töï naøy thì chaéc chaén seõ coù haïnh phuùc. Ñoù cuõng laø moái quan heä giöõa lyù tính vaø yù chí. Neáu döïa vaøo ñöùc tin, ta coù theå noùi roõ laø: "Ngay khi thuï taïo tìm gaëp ñöôïc Thieân Chuùa, cuõng laø luùc tinh thaàn cuûa noù tìm thaáy chính mình". Nhö theá, söû duïng töï do caùch ñuùng ñaén laø ñieàu kieän ñeå gaëp gôõ Thieân Chuùa. Vì Thieân Chuùa laø Tình Yeâu, neân khi troïn caû tö töôûng con ngöôøi baét chöôùc Thieân Chuùa thì chính laø luùc con ngöôøi hôïp nhaát ñöôïc giöõa tö töôûng vaø loøng meán.
2. Erich Przywara (1889-1972)
Tö töôûng cuûa Przywara laáy "loaïi suy cuûa caùc höõu theå" (analogia entis) laøm ñieåm khôûi ñaàu ñeå lyù giaûi moái töông quan giöõa voâ haïn vaø höõu haïn (hay noùi theo ngoân ngöõ ñöùc tin laø: moái töông quan giöõa Ñaáng Taïo Hoùa vaø caùc thuï taïo). OÂng muoán giaûi quyeát lyù tính vaø ñöùc tin, trieát hoïc vaø thaàn hoïc..., vaø hoùa giaûi taát caû nhöõng naêng ñoäng ñoái laäp nhau. Do ñoù, oâng cho raèng trieát hoïc coù theå laøm caùn caân quaân bình baát kyø hai cöïc ñoái laäp naøo (polaritaet), vaø qua vieäc suy tö, trieát hoïc coù theå gaëp ñöôïc Ñaáng Tuyeät Ñoái.
a) Hieåu Bieát veà Ñoái Laäp (Polaritaet Verstaendnis)
Przywara taäp trung vaøo moái caêng thaúng cuûa söï ñoái laäp ñeå tìm kieám lôøi giaûi ñaùp, vì con ngöôøi ñang soáng trong nhöõng cöïc ñoái laäp nhau. Söï ñoái laäp ñieån hình thöôøng laø nhaân sinh quan quaù nhaán maïnh ñeán theá giôùi naøy hoaëc nhaán maïnh ñeán vieäc chu toaøn söï soáng sieâu nhieân. Chuû tröông cuûa ñoái cöïc thöù nhaát laø phaân taùch hoaøn toaøn giöõa con ngöôøi vaø Thieân Chuùa, coi con ngöôøi vaø Thieân Chuùa chaúng coù lieân heä gì vôùi nhau; keát quaû laø, coù Thieân Chuùa hay khoâng cuõng chaúng sao, con ngöôøi cöù vieäc thay theá Thieân Chuùa, thaäm chí cho mình laø Thieân Chuùa. Ngöôïc laïi, ñoái cöïc thöù hai seõ chuû tröông con ngöôøi thuoäc veà Thieân Chuùa, gaén chaët vôùi Thieân Chuùa ñeán ñoä trôû thaønh thuoäc tính cuûa Thieân Chuùa, maø boû ñi tính ñoäc laäp maø Thieân Chuùa ñaõ ban cho con ngöôøi luùc ban ñaàu; theá neân suy nghó cuûa lyù trí vaø quyeát ñònh cuûa töï do ñeàu maát ñi yù nghóa.
Przywara cho raèng, moät khi giaûi quyeát xong vaán ñeà ñoái laäp treân thì con ngöôøi môùi trôû laïi vôùi thöïc taïi laø: con ngöôøi laø höõu haïn, cuoäc soáng ñöôïc ban cho con ngöôøi laø coù khoâng gian vaø thôøi gian nhaát ñònh. Töùc, con ngöôøi laø loaøi thuï taïo. Cho neân, loái nhìn cuûa con ngöôøi thöôøng bò khuaát laáp vaø thieân leäch, neân deã rôi vaøo cöïc ñoan. Hieåu nhö vaäy, con ngöôøi môùi coù theå hoùa giaûi nhöõng caêng thaúng cuûa caùc cöïc ñoái laäp ñang giaèng keùo mình, vaø tìm kieám ñoäng cô hôïp nhaát nguyeân thuûy. "Ñoái laäp laø moät nhaän bieát saâu nhaát gaén vôùi baûn tính cuûa caùc thuï taïo, laø söï hieåu bieát chaân xaùc veà baûn tính bò chia caét cuûa mình, maø lôøi ñaùp cho vaán naïn naøy chæ coù theå laø chính Thieân Chuùa maø thoâi."
b) Loaïi Suy Cuûa Caùc Höõu Theå (Analogia Entis)
Quaû thaät, vaán naïn maø con ngöôøi thöôøng gaëp phaûi laø vieäc chia taùch thaønh löôõng cöïc naøy, moãi beân cöù ôû laïi trong laäp tröôøng ñoùng kín cuûa mình. Ñieàu ñoù laøm cho con ngöôøi vöøa chaúng bình an vöøa khoâng traøn ñaày, vaø laø ñieåm khôûi cuûa taát caû moïi ñau khoå. Do ñoù, giaû nhö con ngöôøi bieát xuoâi chaûy theo nhòp ñieäu (rythmus) cuûa cuoäc soáng, thì hoï seõ coù theå beû gaõy xieàng xích cuûa tính töông ñoái, roài töø ñoù böôùc vaøo tieán trình cuûa vieäc hoøa giaûi. Przywara goïi phöông phaùp naøy laø "loaïi suy cuûa caùc höõu theå" (analogia entis) hoaëc "noäi taïi" vaø "sieâu thoaùt" (In und Gegen - ueber). "Noäi taïi" nghóa laø duø phaûi ñoái maët vôùi baát kyø keû thuø naøo, con ngöôøi vaãn giöõ ñöôïc söï bình taâm vaø coi chuùng nhö ñoàng baïn. "Sieâu thoaùt" nghóa laø con ngöôøi chæ nhaém thaúng vaøo vaán ñeà ñoái laäp ñeå coá gaéng vöôït qua haàu höôùng veà Ñaáng Sieâu Vieät. Chuùng ta coù theå thaáy Przywara ñaõ ñöa kieåu loaïi suy truyeàn thoáng vaøo trong naêng ñoäng cuûa pheùp bieän chöùng, ñeå bieán thaønh phöông phaùp môùi. (Phöông phaùp naøy coù leõ ñaõ aûnh höôûng ñeán söï phaùt trieån cuûa phöông thöùc loaïi suy (Ana-lectique) sau naøy).
B. Gertz ñöa ra ba ñieåm chính trong phöông phaùp cuûa Przywara nhö sau:
(1) Trong moái töông quan, neáu tính töông ñoàng (giöõa caùc loaøi thuï taïo vôùi nhau) vaø tính khaúng ñònh (giöõa Ñaáng Taïo Hoùa vaø loaøi thuï taïo) caøng lôùn, thì tính khaùc bieät caøng cao.
(2) Meänh ñeà treân daàn noùi roõ hôn veà moät keát caáu mang tính thaám nhaäp thuaàn tuùy (khoâng coù noäi dung cuûa thöïc taïi, maø laø hình thöùc).
(3) Nhòp ñieäu (Rythmus) laø söï khaúng ñònh cuoái cuøng cuûa toaøn boä tieán trình. Meänh ñeà ñaàu tieân cuûa Gertz laø neàn taûng cuûa naêng ñoäng loaïi suy.
Meänh ñeà thöù hai noùi roõ veà keát caáu hình thöùc cuûa neàn taûng kia, neân coù theå bao haøm taát caû noäi dung. Meänh ñeà thöù ba nhaán maïnh ñeán hoaït ñoäng bieän chöùng. Noùi caùch khaùc, caùi nhìn ñoái troïng veà moãi thöïc taïi seõ giuùp lyù giaûi cho söï töông ñoái cuûa caû quaù trình, ñoàng thôøi cuõng taïo neân naêng ñoäng cuûa söï bieän chöùng (töùc nhòp ñieäu), laøm cho nhöõng töông quan ñoái laäp bò trieät tieâu ñi haàu höôùng tôùi moät chænh theå hôïp nhaát.
Haõy laáy moái töông quan giöõa Ana vaø Ano laøm ví duï. Ana vaø Ano ñeàu laø nhöõng maøu saéc khaùc nhau cuûa cuøng moät Logos. Ana laø maët doïc (tung dieän), Ano laø maët ngang (hoaønh dieän). Trong töông quan nhòp ñieäu cuûa 2 maët "tung - hoaønh" naøy, naêng ñoäng bieän chöùng coù theå dieãn ra ôû 3 caáp ñoä sau:
(1) Nhìn töø maët ngang, ta thaáy söï hôïp nhaát cuûa caùc ñoái laäp. Ví duï: con ngöôøi laø söï hoøa hôïp cuûa caû aâm vaø döông; hoaëc toaøn boä lòch söû con ngöôøi laø söï dung hôïp cuûa nhöõng taùc ñoäng qua laïi giöõa truyeàn thoáng vaø tieán boä. Toùm laïi, vaán ñeà con ngöôøi luoân bao goàm raát nhieàu nhöõng cöïc ñoái laäp lôùn nhoû khaùc nhau.
(2) Nhìn töø maët doïc naøy, ta thaáy nhòp ñieäu töø döôùi leân treân. Ví nhö: con ngöôøi laø hình aûnh Thieân Chuùa; hoaëc baûn chaát con ngöôøi laø giôùi haïn, nhöng laïi luoân truy tìm Thieân Chuùa voâ haïn.
(3) Nhìn töø maët doïc khaùc, ta laïi thaáy chuyeån ñoäng töø treân xuoáng döôùi. Ví nhö: söï maëc khaûi cuûa Thieân Chuùa.
Tuy con ngöôøi coù theå nhìn moät chænh theå töø nhieàu goùc caïnh vaø höôùng ñoä khaùc nhau, nhöng "moïi con ñöôøng ñeàu ñi veà La-Maõ maø thoâi". Cho neân, Przywara cho raèng vieäc buoäc phaûi choïn hoaëc hai hoaëc moät laø moät ñieàu heát söùc sai laàm, ví duï nhö vaán ñeà: Thieân Chuùa ôû trong (in) hay ôû ngoaøi (ueber) con ngöôøi vaäy. Trong tö töôûng trieát hoïc thôøi Coå ñaïi, Heraclitus (535 - 465 B.C.) ñaõ nhaän ra raèng duø coù ñi leân hoaëc böôùc xuoáng thì ta cuõng chæ ñang ñi treân cuøng moät con ñöôøng chaân lyù maø thoâi.
Trong nieàm tin cuûa ngöôøi Kitoâ höõu, Ñöùc Gieâsu Kitoâ chính laø söï hôïp nhaát toaøn veïn giöõa con ngöôøi vaø Thieân Chuùa (Thieân Chuùa ñaõ maëc laáy xaùc phaøm); Ngaøi laø söï maëc khaûi troïn ñaày (Ep 4:9-10, Ga 14:6, 2Cr 5:21, Gal 3:13). Thö Coâ-loâ-xeâ chöông 1, caâu 16 laø ñoaïn dieãn taû roõ raøng nhaát:
"Vì trong Ngöôøi, muoân vaät ñöôïc taïo thaønh treân trôøi cuøng döôùi ñaát, höõu hình vôùi voâ hình. Daãu laø haøng duõng löïc thaàn thieâng hay laø baäc quyeàn naêng thöôïng giôùi, taát caû ñeàu do Thieân Chuùa taïo döïng nhôø Ngöôøi vaø cho Ngöôøi."
c) Logic cuûa Thieân Chuùa (Theo-Logik)
Löôïc laïi tö töôûng trieát hoïc cuûa Przywara nhö treân, chuùng ta laïi baét gaëp thaàn hoïc veà moái töông quan giöõa con ngöôøi vaø Thieân Chuùa. Ñaây cuõng laø chuû ñeà cuûa cuoán saùch "Thaàn hoïc Linh Thao". Trong giôùi haïn cuûa mình, chuùng toâi chæ ñieåm qua tö töôûng chính sau: "Caùi Logic noäi taïi cuûa Linh Thao laø trieån khai Logic Thieân Chuùa (Theo-Logik), töùc Thieân Chuùa luoân lôùn hôn nöõa (Deus semper major)." Trong thöù logic naøy, ta thaáy "loaïi suy höõu theå" ñaõ thaám nhaäp vaøo söï hieåu bieát vaø naêng ñoäng cuûa ñöùc tin: yù nghóa vaø muïc ñích cuûa con ngöôøi naèm trong "nguyeân lyù vaø neàn taûng cuûa Linh thao", nhôø chieâm ngaém Ñöùc Gieâsu Kitoâ, ta caøng thaám nhaäp saâu hôn vaøo keá hoaïch cuûa Thieân Chuùa ñoái vôùi con ngöôøi vaø söù maïng maø Thieân Chuùa daønh cho moãi ngöôøi chuùng ta, nhö theá ta seõ choïn löïa phöông thöùc soáng theo nhö yù ñònh cuûa Thieân Chuùa, vaø trong moïi söï ta luoân tìm kieám Thieân Chuùa, töùc nhaän ra vaø hoài ñaùp tình yeâu vaø söï quan phoøng cuûa Thieân Chuùa trong vaïn vaät. Vaäy neân, ñieàu toái quan troïng ôû ñaây laø nhaän thöùc ñöôïc töï do vaø söû duïng töï do caùch ñuùng ñaén nhaát.
Heã ñang toàn taïi, con ngöôøi ñeàu phaûi ñoái maët vôùi ñieàu môùi meû ngay ôû ñaây vaø luùc naøy. Daãu coù töï ñoùng kín mình, con ngöôøi cuõng khoâng theå naøo chaïy troán ñöôïc vieäc choïn löïa, bôûi töø choái choïn löïa cuõng ñaõ laø moät löïa choïn roài. Maø moãi quyeát ñònh ñeàu bao haøm traùch nhieäm. Coù traùch nhieäm laø coù quyeàn löïc vaø nghóa vuï. Moãi moät choïn löïa ñeàu coù phaïm vi cuûa noù vaø ñeàu coù lieân heä maät thieát vôùi toaøn boä cuoäc soáng cuûa mình. Cho neân, traùch nhieäm cuoái cuøng nhaát chính laø traùch nhieäm ñoái vôùi Ñaáng Tuyeät Ñoái.
Chæ khi haønh ñoäng caùch töï do, con ngöôøi môùi kinh nghieäm ñöôïc yù nghóa keùp cuûa maàu nhieäm: baát löïc (Ohnmaechtigkeit) vaø uy löïc (Maechtigkeit). Baát löïc vì ta phaûi böôùc ra khoûi vuøng an toaøn cuûa mình, môû roäng caùi toâi trung taâm, bôûi qua moãi laàn töï do choïn löïa, ta daàn thu gom ñöôïc nhieàu thaønh töïu vaät chaát höõu haïn, nhöng laïi khoâng laøm thoûa maõn ta. Maët khaùc, khi töï do choïn löïa, ta cuõng kinh nghieäm ñöôïc uy löïc, bôûi ta nhaän ra nhöõng khaû naêng ñaëc bieät: con ngöôøi voán höõu haïn, song töï do laïi nhö ñoâi caùnh kyø dieäu naâng chuùng ta vöôït quaù nhöõng laèn bieân haïn ñoä, ñeå bay tôùi gaëp ñöôïc nieàm hy voïng vaø haïnh phuùc voâ cuøng.
Nhö theá, khi töï do môû toang chính mình, con ngöôøi môùi coù khaû naêng nhaän ra vaø tieáp nhaän maëc khaûi, bôûi maëc khaûi voán laø moùn quaø Thieân Chuùa ban cho con ngöôøi, maø do con ngöôøi chaúng theøm ñoùn nhaän maø thoâi. Ngay khi nhaän laõnh maëc khaûi tình yeâu, tình yeâu höõu haïn cuûa con ngöôøi bò tan nhaäp vaøo trong tình yeâu voâ bieân cuûa Thieân Chuùa, nhôø ñoù tình yeâu cuûa con ngöôøi ñöôïc troøn ñaày, vieân maõn. Töông töï theá, khi chaáp nhaän aân suûng cuûa Thieân Chuùa, töï do höõu haïn cuûa con ngöôøi lieàn coù khaû naêng sieâu vöôït chính mình ñeå cuøng toàn taïi vôùi töï do cuûa Thieân Chuùa.
Quay laïi vôùi meänh ñeà cuûa vieäc buoäc phaûi choïn "hai hoaëc moät" ôû treân, ta thaáy xuaát hieän vaán naïn: hoaëc Thieân Chuùa laø Ñaáng cai quaûn toaøn naêng (nghóa laø töï do cuûa con ngöôøi khoâng coù nghóa lyù gì caû), hoaëc con ngöôøi toaøn quyeàn töï quyeát (töùc laø thuyeát voâ thaàn hoaëc voâ tri, nhö theá seõ khoù loøng töø choái heä giaù trò töông ñoái). Przywara cho raèng, vaán ñeà chính xaùc laø hieåu theá naøo veà hai chöõ "töï do": caû töï do cuûa con ngöôøi laãn töï do cuûa Thieân Chuùa ñeàu chæ coù theå hieän dieän ñöôïc, neáu coù söï toàn taïi cuûa con ngöôøi, chöù khoâng phaûi ngöôïc laïi. Noùi caùch khaùc, töï do cuûa con ngöôøi laø do Thieân Chuùa ban taëng, vaø Thieân Chuùa toân troïng töï do cuûa con ngöôøi, bôûi vì chæ coù töï do choïn löïa môùi coù tình yeâu ñích thöïc, môùi coù moái chaân tình.
Phöông phaùp loaïi suy treân ñaõ giuùp chuùng ta hieåu roõ nhöõng neùt töông ñoàng vaø dò bieät trong moái töông quan giöõa töï do cuûa con ngöôøi vaø Thieân Chuùa. Ñoù laø moái "töông quan lieân vò" (interpersonale) trong söï ñoái thoaïi qua laïi. Maø naêng ñoäng caên baûn vaø ñieån hình laø "Yeâu". Trong tình yeâu con ngöôøi quan taâm vaø chia seû taát caû vôùi ngöôøi khaùc, nhôø theá tình yeâu höõu haïn coù theå thaám nhaäp vaøo Tình Yeâu troøn ñaày, chaân thaät vaø voâ haïn laø chính Thieân Chuùa. Vôùi caùc Kitoâ höõu, Ñöùc Gieâsu Kitoâ chính laø hình maãu trong vieäc Thieân Chuùa thoâng truyeàn tình yeâu cho con ngöôøi vaø laøm cho tình yeâu aáy neân vieân maõn. Tình yeâu vaø töï do luoân gaén chaët vôùi nhau khoâng theå phaân taùch, vaø tình yeâu cuõng laø thaønh quaû hieän thöïc nhaát cuûa töï do.
III. Phöông Phaùp Nhaân Hoïc Sieâu Nghieäm Cuûa Karl Rahner
Vaán ñeà maø Mareùchal thaûo luaän vôùi trieát hoïc Kant, cuõng nhö vieäc truy nguoàn veà caên baûn cuûa truyeàn thoáng thaùnh Toâma ñaõ giuùp cho Karl Rahner hieåu ñöôïc söï ña nguyeân vaø khaû theå phaùt trieån cuûa neàn trieát hoïc Taân Kinh vieän, vaø cuõng cho ngaøi thaáy ñieåm tieáp xuùc vaø phaïm vi hoaït ñoäng cuûa nhöõng vaán ñeà ñang noåi leân trong ñaàu ngaøi. Maët khaùc, vieäc "hoài coá" tö töôûng thaùnh Toâma ñaõ giuùp Rahner nhaän ra söï ñoàng quy raát lôùn trong nhöõng vaán ñeà khaùc bieät, vaø khôi gôïi trong ngaøi caùch giaûi thích ñaày saùng taïo. Töông töï, Rahner tuy hoïc theo trieát hoïc cuûa Mareùchal, nhöng cuõng ñaõ goùp theâm nhöõng pheâ phaùn vaø saùng taïo môùi cuûa mình.
Khi xöû lyù trieát hoïc Kant, Mareùchal ñaõ baét ñaàu tìm hieåu vaø giaûi quyeát töø nhöõng vaán ñeà noäi taïi cuûa Kant, döïa treân quan ñieåm khaùch quan vaø hôïp lyù. Nhöng ñoàng thôøi, oâng cuõng nhaän chòu nhöõng traät töï raøng buoäc trong tö töôûng Kant, ví duï, ñaàu tieân phaûi giaûi quyeát vaán ñeà tri thöùc luaän, sau môùi böôùc vaøo lónh vöïc sieâu hình, vaø cuõng khoâng thoaùt khoûi vaán ñeà chính yeáu laø "phaùn ñoaùn" (Urteil). Coøn vôùi "trieát hoïc sieâu nghieäm" cuûa Rahner, ngaøi khoâng baän taâm pheâ phaùn tri thöùc nhö laø ñieàu kieän ñeå ñi vaøo sieâu hình; ngöôïc laïi, ngaøi cho raèng sieâu hình chính laø neàn taûng taát yeáu vaø noäi taïi cuûa tri thöùc. Maø con ngöôøi laïi laø xuaát phaùt ñieåm cuûa baát kyø tri thöùc sieâu hình naøo, vaø con ngöôøi cuõng laø ñieàu kieän cuûa söï hôïp nhaát. Noùi khaùc ñi, "höõu theå trong traïng huoáng hieän taïi laø gì?" vöøa laø caâu hoûi vöøa laø caâu traû lôøi, bôûi noù laø vaán ñeà caên baûn cuûa nhaân sinh vaø thieát laäp höôùng phaùt trieån cuûa sieâu hình hoïc. Nghóa laø, con ngöôøi hieåu ñöôïc ñieàu kieän vaø caáu taïo cuûa tieân nghieäm.
Cuï theå hôn, vaán ñeà maø Rahner baøn ñeán trong cuoán saùch ñaàu tieân "Tinh thaàn trong theá giôùi", laø "theo caùch hieåu cuûa thaùnh Toâma, tri thöùc con ngöôøi laøm theá naøo coù theå trôû thaønh tinh thaàn trong theá giôùi ñaây?" Thaùnh Toâma ñaõ traû lôøi raèng: tri thöùc phaûn hoài hình aûnh (conversio intellectus ad phantasma), nghóa laø, khuoân maãu cuûa tri thöùc con ngöôøi vaø tri nhaän cuûa sieâu hình hoïc chæ ñöôïc taïo thaønh töø moái quan heä khoâng ngöøng giöõa tri thöùc vaø hieän töôïng. Rahner laïi lyù luaän raèng, tröôùc phaûn hoài (conversio), aét phaûi coù ñieàu kieän taát nhieân vaø caên baûn cuûa caên baûn: chính laø con ngöôøi, töùc tinh thaàn trong theá giôùi. Caên baûn cuûa höõu theå luaän chính laø hieåu bieát veà "con ngöôøi", roài töø ñoù, môùi coù theå ñaët vaán ñeà veà sieâu hình hoïc. Vì con ngöôøi laø höõu theå chæ ñöôïc hieän toû trong khoâng gian, thôøi gian, trong doøng lòch söû, vaø cuõng laø haønh ñoäng cuûa moät thöïc taïi sieâu vöôït. Lyù trí voán voâ cuøng, nhöng lyù trí phaûn hoài hình aûnh thì coù giôùi haïn, bôûi loaïi lyù trí thöù hai naøy thuoäc con ngöôøi.
Noùi caùch khaùc, trong khi nhaän ra tri thöùc cuûa kinh nghieäm ñaõ bao haøm caên baûn cuûa sieâu hình hoïc, con ngöôøi cuõng daàn daàn traû lôøi ñöôïc baát kyø khôûi ñieåm naøo cuûa vaán naïn ñöôïc ñaët ra. Do ñoù, sieâu hình hoïc ñaõ ñaët neàn treân ñôøi soáng con ngöôøi roài, chöù khoâng heà laø moät kieán thöùc gì "ñaëc bieät" hay xa laï; nghóa laø, sieâu hình hoïc laø hoaït ñoäng yù thöùc hoùa vaø taùi thieát raát ñoãi quen thuoäc cuûa con ngöôøi. Tri thöùc luaän cuûa Kant gioáng nhö chieác caàu (bruecken) noái giöõa chuû theå - khaùch theå. Mareùchal thì laïi cho raèng tri thöùc laø vieäc khaùch theå hoùa hoaït ñoäng tri nhaän cuûa con ngöôøi. Nhö theá, hoaït ñoäng tri thöùc vaø khaùch theå hoùa ñeàu laø thöïc taïi soáng ñoäng (chöù khoâng phaûi laø hieän töôïng). Rahner döôøng nhö ñoàng yù vôùi quan ñieåm cuûa Mareùchal, nhöng tieán theâm moät böôùc nöõa laø taäp trung vaøo caên nguyeân cuûa thöïc taïi ñoù: ngay trong hoaït ñoäng lyù trí höõu haïn cuûa mình, con ngöôøi coù theå nhaän bieát ñoái töôïng tröôùc maët laø "huyeàn nhieäm", "saâu xa" (khoâng theå laáy chieác caàu tri thöùc luaän maø giaûi quyeát ñöôïc), ñieàu quan troïng laø laøm sao ñeå tieáp caän vaø nhaän hieåu thöù caên nguyeân ñoù. Cho neân, vôùi tri thöùc sieâu hình hoïc, Rahner döïa treân caên baûn naøy cuûa Mareùchal, vaø choïn noù nhö moät xuaát phaùt ñieåm ñôn giaûn.
Theo Mareùchal, ñeå coù ñöôïc haønh ñoäng phaùn ñoaùn thì hoaït ñoäng tri thöùc caàn coù, tröôùc laø moät quan ñieåm roõ raøng vaø sau laø moät söï mieâu taû saùng suûa. Trieát hoïc sieâu nghieäm cuûa oâng chæ "ñaët" (posit) trong phaïm vi cuûa yù thöùc hoùa, nghóa laø trong caáp ñoä cuûa söï phaûn tænh. Keát quaû laø, tuy Mareùchal raát coi troïng tri thöùc noäi taïi cuûa tö duy tröøu töôïng (noetic activity), song loaïi tö duy naøy chæ phaùt huy naêng löïc cuûa noù trong möùc ñoä phaân bieät thaät - giaû; do ñoù, thöù tö duy kia khoâng taøi naøo thaáu hieåu caùch trieät ñeå laãn sôû höõu ñöôïc naêng löïc taän caên, vaø coù theå, ñieàu kieän cuûa sieâu hình hoïc seõ chæ döøng laïi ôû möùc ñoä goùc nhìn veà lyù tính maø thoâi.
Xuaát phaùt ñieåm sieâu hình hoïc vaø ñieàu kieän cuûa tri thöùc sieâu nghieäm cuûa Karl Rahner laø "hoûi" (ragen). "Hoûi" vaø "Phaùn ñoaùn" trong hoaït ñoäng tri thöùc coù chuùt khaùc bieät, neân nhöõng yeâu caàu cuûa giaû thieát cuõng ít nhieàu coù söï phaân bieät. Noäi vieäc phaùn ñoaùn cuõng ñöôïc giaû ñònh naèm trong phaïm vi cuûa yù thöùc hoùa vaø coù ñoái töôïng roõ raøng, neân trong phaùn ñoaùn thì ñaõ coù naêng löïc phaân bieät thaät - giaû. Luùc hoûi, yeâu caàu cuûa tri thöùc laø phaûi bieát ñöôïc moät phaàn cuûa caên baûn, vaø phaûi coù khaû naêng truy tìm söï hieåu bieát, vì coù hieåu bieát caên baûn môùi phaùn ñoaùn ñöôïc. Roài trong haønh ñoäng hoûi, lyù trí vaø yù chí cuõng ñaõ keát hôïp thaønh moät. Thöïc ra, vieäc hoûi, theo sieâu hình hoïc cuûa Rousselot laø truy hoài caên nguyeân, coøn theo Przywara laø söï bao haøm moïi thöù tröông löïc vaø ñoái cöïc; do ñoù, hoûi laø söï hôïp nhaát cuûa moïi caáp ñoä quan taâm vaø moïi kinh nghieäm lôùn nhoû cuûa con ngöôøi.
Tieáp sau ñaây seõ noùi ñeán phöông phaùp suy tö cuûa Karl Rahner:
1. Nhaân Hoïc Treân Cô Sôû Cuûa Phöông Phaùp Sieâu Nghieäm
Phöông phaùp cuûa Rahner laø loái suy tö hoäi nhaát giöõa sieâu nghieäm tính vaø nhaân hoïc. "Thaønh nhaân" (menschwerden) laø caên baûn vaø ñieàu kieän cho söï toàn taïi cuûa con ngöôøi. Maø kinh nghieäm cuûa con ngöôøi laø khôûi ñieåm cuûa söï bieát mình. Do con ngöôøi coù theå quan saùt, phaân tích vaø xaùc nhaän chính mình töø nhieàu goùc ñoä khaùc nhau, neân cuõng coù raát nhieàu quan ñieåm vaø hoïc thuyeát khaùc nhau ra ñôøi. Vì theá, ngay töø ñaàu phaûi khaúng ñònh raèng: con ngöôøi laø moät toaøn theå, nghóa laø goàm vaät chaát vaø tinh thaàn, xaùc thaân vaø linh hoàn, chuû theå vaø khaùch theå, caù nhaân vaø laø phaàn töû cuûa xaõ hoäi, töï do vaø khoâng töï do... laø söï hoøa hôïp cuûa nhöõng ñoái laäp.
Baát kyø ai cuõng ñeàu nghieäm thaáy caên nguyeân cuûa söï hôïp nhaát naøy laø: con ngöôøi laø tinh thaàn trong theá giôùi. Theá giôùi laø moâi tröôøng soáng chung cuûa con ngöôøi vôùi nhöõng coäng theå khaùc vaø laø ñoái töôïng cho kinh nghieäm cuûa con ngöôøi; coøn tinh thaàn laø vieäc con ngöôøi nhaän ra caùi toâi noäi taïi vaø daàn yù thöùc veà sieâu vieät. Noùi caùch khaùc, khi ñi vaøo theá giôùi, caáu truùc tieân nghieäm ñaõ bieán con ngöôøi "thaønh nhaân", töùc laø giuùp cho con ngöôøi kinh nghieäm ñöôïc caùi caên baûn cuûa nhaân tính. Vaø theá giôùi cuõng laø moät thöù caên baûn khaùc ñöôïc hình thaønh töø kinh nghieäm cuûa con ngöôøi. Theá giôùi laø saân khaáu cho bao nhieâu hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi dieãn ra trong khoâng gian vaø thôøi gian. Theá giôùi laø nôi maø con ngöôøi haèng quan taâm vaø coù traùch nhieäm kieán taïo. Nhöng baèng caùch naøo, tinh thaàn vaø theá giôùi hôïp nhaát vôùi nhau? Döïa vaøo thaùnh Toâma, Rahner traû lôøi raèng: lyù trí truy hoài hình aûnh (conversio intellectus ad phantasma). Ñang khi tinh thaàn cuûa con ngöôøi thaám nhaäp vaøo theá giôùi qua trung gian hình aûnh, tinh thaàn ñoù coù khaû naêng bieán thaønh ñoái töôïng cho söï töï phaûn tænh.
Thuù vò laø, suy nghó cuûa Rahner chín chaén hôn ôû choã nhaán maïnh ñeán taàm quan troïng cuûa nhöõng ngöôøi khaùc trong theá giôùi. Coù ngöôøi coøn suy ñoaùn raèng nhôø thöôøng xuyeân baøn thaûo vôùi hoïc troø öu tuù G. B. Metz, maø tö töôûng cuûa Rahner môùi coù theâm goùc nhìn veà tha nhaân. "Con ngöôøi, nhôø kinh nghieäm cuûa tha nhaân maø kinh nghieäm ñöôïc chính mình..., caùi toâi ñích thaät laø söï hôïp nhaát giöõa caùi toâi vaø kinh nghieäm cuûa tha nhaân, bôûi coù hieäp ñieäu cuøng kinh nghieäm cuûa tha nhaân thì kinh nghieäm cuûa caùi toâi môùi thaønh coâng." Nhö vaäy, vaán naïn tieân vaøn maø con ngöôøi quan taâm khoâng phaûi laø nhöõng vaán ñeà thuoäc lyù thuyeát, nhöng laø nhöõng vaán naïn phaùt sinh trong ñôøi soáng thöôøng nhaät cuûa hoï. Xuaát phaùt ñieåm naøy ñaõ khaúng ñònh moät thöù caên baûn cuûa caên baûn: vieäc kieám tìm caâu traû lôøi cho vaán naïn nhaân sinh caøng ngaøy caøng ñaåy con ngöôøi vaøo saâu trong tính toaøn theå cuûa thöïc taïi, tính huyeàn nhieäm cuûa höõu theå, maø Thieân Chuùa chính laø caên nguyeân vaø cuøng ñích, laø thöïc taïi tuyeät ñoái, Ngaøi laøm cho moïi thöïc taïi bieán thaønh nhöõng khaû theå ñeå nhaän thöùc con ngöôøi coù theå kinh nghieäm ñöôïc. Taét moät lôøi, nhôø quan saùt, phaân tích, phaûn tænh veà söï toàn taïi cuûa con ngöôøi, Rahner ñaõ phaùt hieän ra raèng kinh nghieäm cuûa con ngöôøi laø moät keát quaû toång hoøa cuûa "hieän sinh" (existentiell) vaø "thöïc toàn" (existential).
2. Phaïm Truø Vaø Caáu Taïo Cuûa Phöông Phaùp Sieâu Nghieäm
Rahner cho raèng taát caû kinh nghieäm cuûa con ngöôøi vaø taát caû nhöõng gì tri thöùc thu nhaän ñöôïc ñeàu ñöôïc dieãn taû ra thoâng qua caùc phaïm truø. Kant chia phaïm truø ra thaønh 12 loaïi caên baûn. Ludwig J. Wittgenstein (1889 - 1951) laïi cho phaïm truø laø nhöõng caâu noùi ñöôïc dieãn ñaït roõ raøng. Coøn Rahner thì khaúng ñònh: phaïm truø laø luùc sieâu vieät "ñaët ñeå" (setzend) vaø "haïn ñònh" (beschraenkend). Rahner vöøa ñoàng thuaän vöøa boå tuùc quan ñieåm chuû yeáu cuûa hai vò treân. Nhö theá, phaïm truø laø trung gian taát yeáu cuûa tinh thaàn, coù caû maët tích cöïc vaø tieâu cöïc. Vaø "thaân theå" laø phaïm truø ñieån hình nhaát. Noùi caùch khaùc, phaïm truø chính laø nhöõng gì con ngöôøi kinh nghieäm ñöôïc baèng caûm giaùc vaø tri nhaän, tröôùc nhöõng gì ñöôïc bieåu ñaït ra cuûa thöïc taïi trong khoâng gian vaø thôøi gian. Nhö theá, Rahner raát coi troïng nhöõng kieán thöùc veà vaên hoùa, lòch söû, khoa hoïc vaø phi khoa hoïc. Bôûi nhôø nhöõng chuû ñeà vaø caùch dieãn taû cuûa nhöõng moân hoïc treân maø chuùng ta môùi coù theå ñaët tieáp nhöõng caâu hoûi cho nhöõng maët coøn aån khuaát vaø tìm veà nguoàn coäi. Trong cuoäc soáng, khi ñoái dieän vôùi nhöõng thöïc taïi ñaày bieán ñoäng theo khoâng gian vaø thôøi gian, hay nhöõng giai ñoaïn khaùc nhau cuûa lòch söû, con ngöôøi luoân coù nhöõng kinh nghieäm khaùc nhau vaø nhöõng caùch dieãn ñaït quan ñieåm khoâng ñoàng nhaát. Do ñoù, con ngöôøi laïi ñaët tieáp nhöõng caâu hoûi môùi. Neáu nhö soáng trong nhöõng moâi tröôøng ña vaên hoùa thì vaán ñeà ña nguyeân caøng theâm roõ neùt. Neáu nhö lòch söû vaø truyeàn thoáng caàn nhöõng yù nghóa môùi cho thôøi hieän ñaïi, thì chuùng ta khoâng nhöõng chæ cho pheùp, maø coøn neân coå vuõ cho chuyeän ñaët caâu hoûi, gaïn loïc vaø thaûo luaän nöõa. Toùm laïi, Rahner nhaán maïnh tính phaïm truø, vaø coi troïng phöông phaùp nhaët haùi laáy nhöõng ñieåm hay töø trong nhöõng lónh vöïc khaùc nhau, roài sau ñoù phaân tích, toång hôïp, bieän chöùng vaø giaûi thích laïi.
Rahner taäp trung vaøo kinh nghieäm con ngöôøi vaø tri thöùc ñöôïc dieãn taû trong moïi phaïm truø, bôûi chuùng seõ phaùt khôûi tinh thaàn cuûa con ngöôøi truy tìm saâu hôn vaøo höõu theå mình vaø caøng môû roäng chính hoï hôn nöõa. Ñaët caâu hoûi laø moät hoaït ñoäng cuûa sieâu nghieäm, bôûi noù ñaõ bao goàm caû caên baûn vaø ñieàu kieän cuûa sieâu nghieäm. Ñaët caâu hoûi laø moät hoaït ñoäng heát söùc bình thöôøng cuûa cuoäc soáng, maø chaúng caàn ñoøi buoäc phaûi coù tieàn ñeà ñaëc bieät naøo caû, bôûi con ngöôøi chính laø moät höõu theå thích neâu leân vaán ñeà. Ñaët caâu hoûi nhö theá mang tính phoå bieán vaø taát yeáu cho vieäc phaùt trieån tri thöùc, vì vieäc hoûi laø haønh ñoäng khoâng caùch gì cheøn eùp ñöôïc, laø ñieåm khôûi cho cuoäc truy ñuoåi tri thöùc, laø lónh vöïc khoâng theå döï lieäu tröôùc, töùc laø caên nguyeân cuûa huyeàn nhieäm.
K. H. Weger cho raèng phöông phaùp cuûa Rahner chaúng coù noäi dung gì caû. Bôûi moãi söï vieäc, moãi höõu theå ñeàu coù theå trôû thaønh noäi dung cuûa vieäc hoûi, neân chaúng coù noäi dung gì laø cuï theå vaø ñaëc bieät caû. Kant caàn coù meänh ñeà "toång hôïp tieân thieân" cho moïi vaø moãi moät caâu hoûi; bôûi vì moãi caâu hoûi ñeàu haøm chöùa hoaït ñoäng cuûa lyù trí vaø nhöõng kieán thöùc caên baûn (neáu khoâng coù tri thöùc tieân nghieäm, con ngöôøi laøm sao coù gì ñeå hoûi, hoaëc seõ ñaët nhöõng caâu hoûi chaúng coù can heä gì), coøn caâu traû lôøi cho vaán naïn kia laø moät phaàn cuûa haäu nghieäm.
Hoûi nhaèm boå sung kieán thöùc ñeå bieán thaønh tri thöùc sieâu hình hoïc. Do bôûi vieäc hoûi khoâng chæ nhaèm môû roäng, ñaøo saâu goùc nhìn veà vaán naïn, maø quan troïng hôn laø ñi vaøo moái töông quan thaâm saâu vôùi vaán naïn aáy, ñeán ñoä ta vaø vaán naïn hôïp neân moät toaøn theå. ÔÛ ñieåm naøy, ta coù theå laáy laïi ñieåm nhaán cuûa Przywara veà caùc ñoái laäp; bôûi vì "vöôït" laø goùc nhìn cuûa caùc cöïc, vaán ñeà vöôït laø ñieàu raát deã xaûy ra, vöôït ñoøi hoûi caâu traû lôøi coù suy tö. Noùi ngaén goïn laø:
"Moãi caâu hoûi ñeàu coù lai lòch (woher) cuûa noù, neân seõ taïo thaønh nguyeân taéc (principium) cho nhöõng caâu traû lôøi khaû dó coù theå xaûy ra, bôûi neáu khoâng tìm thaáy caâu hoûi cho moät ñaùp aùn nghóa laø caùi toâi ñaõ bò phaù boû... Nhö vaäy, taát phaûi coù moät caên baûn coá ñònh, moät nguoàn goác khoâng ña nghóa thì môùi coù theå, hoaëc môùi ñaùng ñaët caâu hoûi, vaø vôùi caâu hoûi naøy, vieäc tìm caâu traû lôøi môùi baét ñaàu. Bôûi neáu khoâng coù thöù nguyeân taéc vaø caên baûn kia, thì cuõng chaúng coù caâu hoûi ñeå traû lôøi; cuõng vaäy, neáu khoâng coù thöù nguyeân taéc vaø caên baûn kia, thì moãi caâu traû lôøi ñeàu töï cho noù laø ñuùng, vaø nhö theá noù laø caâu traû lôøi caåu thaû nhaát ."
Khôûi ñieåm cuûa moïi caâu hoûi laø vieäc con ngöôøi hieän höõu, nghóa laø: höõu theå vaø trí naêng cuûa con ngöôøi veà cô baûn coù moái quan heä maät thieát vôùi nhau, neân môùi hình thaønh yù thöùc baûn ngaõ hoaëc yù thöùc veà noäi yù thöùc. Tuy nhieân, ñieàu ñoù khoâng ñoàng nghóa raèng tri thöùc cuûa moãi höõu theå ñeàu nhö nhau veà maët yù thöùc vaø chieàu saâu; hoaëc moãi loaïi höõu theå coù tri thöùc ñeàu soáng ñoäng nhö nhau. Cho neân, vieäc ñaët caâu hoûi khoâng nhöõng ñoøi hoûi höõu theå vaø trí naêng phaûi taùch bieät, maø coøn gaïn loïc ñi nhöõng hieåu laàm vaø nhöõng vaán ñeà coù theå phaùt sinh trong moái töông quan maät thieát giöõa chuùng, nhö caùch hieåu cuûa phieám thaàn luaän. Vieäc con ngöôøi ñaët caâu hoûi ñaõ cho thaáy raèng hoï laø tinh thaàn höõu haïn.
3. Phöông Phaùp Nhaân Hoïc Sieâu Nghieäm Cuûa Thaàn Hoïc Karl Rahner
Trong quaù trình ñaët caâu hoûi vaø traû lôøi, lyù tính cuûa con ngöôøi mang tính chuû ñoäng (intellectus agens), nhöng con ngöôøi laïi khoâng theå laø ñoái töôïng cho chính mình, bôûi trong luùc phaûn tænh, con ngöôøi nhìn mình nhö moät ngöôøi khaùc. Ñaõ coù raát nhieàu ngöôøi neâu leân nhöõng quan ñieåm khaùc nhau ñeå giaûi thích hieän töôïng kyø laï naøy cuûa tri thöùc. Ví duï nhö, Fichte noùi döôùi aùnh maët trôøi, con ngöôøi khoâng theå nhaûy qua chieác boùng cuûa mình; hoaëc con ngöôøi khoâng taøi naøo nhìn tröïc tieáp vaøo con ngöôi maét mình v.v... Theo con ñöôøng phaûn tænh naøy, Karl Rahner cho raèng yù thöùc cuûa con ngöôøi chuùng ta, döôùi söï daãn daét cuûa yù höôùng, seõ khoâng coù caùch gì nhaän ra vaø dieãn ñaït troïn veïn kinh nghieäm ñöôïc. Thaät vaäy, neáu duøng logic ñeå xeùt töøng ñoái töôïng, chuùng ta seõ khoâng thaáy ñöôïc vaán ñeà (tröø khi coù gì ñoù sai thì chuùng ta môùi chuù yù tôùi), bôûi söï ñoàng toàn taïi cuûa tö duy; hay neáu khoâng ñuû aùnh saùng, con ngöôøi seõ khoâng nhìn thaáy ñieàu gì hieän ra caû, duø maét con ngöôøi vaø söï vaät ñeàu ñoàng toàn taïi ñoù... Taét moät lôøi, Rahner nghó raèng khi phaûn tænh, moïi kinh nghieäm maø con ngöôøi tri nhaän ñöôïc khoâng chæ veà chính mình maø coøn laø loaïi tri thöùc bao haøm nhieàu thöù khaùc nöõa.
Trong caáu truùc cuûa tri thöùc, hai thaønh toá chính cuûa vieäc hoûi laø: haønh ñoäng hoûi (noesis frage) vaø vaán ñeà caàn hoûi (noema). Caû hai thaønh toá naøy ñeàu bao haøm moät höôùng ñoä raát roäng, nghóa laø haønh ñoäng hoûi thì luoân tieán veà phía tröôùc ñeå tìm kieám (vorgreifen), coøn vaán ñeà thì coù theå goàm caû nhöõng ñieàu ñaõ bieát vaø nhöõng goùc caïnh coøn aån khuaát (vor-wissen). Rahner ñaõ baûo veä laäp tröôøng cuûa mình baèng nhieàu caùch thöùc vaø loái noùi khaùc nhau, nhö: haøm chöùa, cuøng bò nhaän ra (co-known), cuøng ñöôïc ñaët ñeå (co-posit)... Nhö vaäy, moïi haønh ñoäng vaø ñoái töôïng maø yù thöùc vöôn tôùi ñöôïc coù quan heä heát söùc maät thieát hay ñoàng toàn taïi vôùi voâ yù thöùc (yù töôûng khoâng vöôn tôùi ñöôïc).
Khi noùi con ngöôøi laø tinh thaàn trong theá giôùi laø ñaõ noùi ñeán söï hoã töông vaø hôïp nhaát giöõa vaät chaát vaø tinh thaàn, töùc laø söï hình thaønh cuûa "sieâu hình hoïc" (meta-physics) vaø moái lieân quan giöõa sieâu hình hoïc vôùi nhöõng vaán ñeà khoa hoïc khaùc roài. Coøn noùi theo laêng kính thaàn hoïc thì seõ laø vaán ñeà cuûa "töï nhieân vaø aân suûng" , "trieát hoïc vaø thaàn hoïc", "töông lieân giöõa kinh nghieäm soáng thöôøng nhaät vaø huyeàn nhieäm", "ñoäc laäp vaø phuï thuoäc", "Kitoâ höõu vaø Kitoâ höõu voâ danh"...
Nhöõng ñieàu ñeà caäp treân ñaây ñang naèm trong phaïm truø tieâu cöïc: phaïm truø cuûa nhöõng haïn ñònh, ngaên trôû hoaït ñoäng sieâu vöôït. Sieâu vöôït laø hoaït ñoäng sieâu nghieäm, laø nguoàn coäi cuûa khai phoùng con ngöôøi, laø chính Thieân Chuùa: "Khi "Höõu Theå" (das Sein) hieån loä chính mình (döôùi baát cöù caùch thöùc naøo), Ngaøi ñeâu duøng tri thöùc sieâu vieät ñeå bieán thaønh nhöõng khaû theå". Toùm laïi, Thieân Chuùa khoâng phaûi laø toaøn theå thöïc taïi, maø laø caên nguyeân ñeå moãi thöïc taïi döïa vaøo.
4. Phaûn Tænh Veà Phöông Phaùp Thaàn Hoïc Nhaân Hoïc Cuûa Karl Rahner
a) Ñöùc tin thöïc tieãn
Laøm thaàn hoïc laø coâng vieäc ñöôïc xaây döïng treân nhöõng caâu hoûi thöïc teá maø ñöùc tin ñaët ra, neân böôùc thöù nhaát trong phöông phaùp laøm thaàn hoïc laø nhaän chaân ñöôïc vaán naïn ñích thöïc laø gì. Vaø Rahner ñaõ tröng daãn laïi tinh thaàn cuûa "Hieán Cheá Muïc Vuï Veà Giaùo Hoäi Trong Theá Giôùi Ngaøy Nay" (Gaudium et Spes) cuûa Coâng ñoàng Vatican II, nhaán maïnh ñöùc tin ngaøy nay laø haønh ñoäng thöïc teá, nhö sau: ñöùc tin ñoøi ngöôøi tín höõu phaûi gaùnh laáy traùch nhieäm vôùi vaên hoùa, xaõ hoäi vaø lòch söû; giuùp cho moïi ngöôøi bieát toân troïng nhau, bieát cuøng tìm kieám coâng bình xaõ hoäi vaø haïnh phuùc.
Vì phöông phaùp sieâu nghieäm ñöôïc baét ñaàu baèng phaïm truø tính neân ñaõ goùp nhaët nhöõng neùt hay töø nhieàu phöông phaùp vaø thaønh quaû nghieân cöùu cuûa xaõ hoäi hoïc, taâm lyù hoïc... ñeå laøm thaønh xuaát phaùt ñieåm cô baûn: chính laø vieäc "hoûi".
Toùm laïi, bôûi ñöùc tin khoâng chæ boù heïp trong moät neàn vaên hoùa hoaëc moät hình thaùi xaõ hoäi coá ñònh, neân ñöùc tin coù theå vaø phaûi trôû neân "aùnh saùng" vaø "muoái" trong moät neàn vaên hoùa hay xaõ hoäi cuï theå naøo ñoù, nhö theá môùi coù theå "kinh nghieäm ñöôïc tình yeâu cuûa Thieân Chuùa vaø laøm chöùng cho chính nghóa".
b) Kinh nghieäm thaàn bí
Ñôøi soáng vaø coâng vieäc laøm chöùng cho ñöùc tin ñoøi hoûi ñieàu ñaàu tieân laø khaúng ñònh ñöùc tin cuûa chính mình. Theo giaûi thích cuûa Rousselot ôû treân, con ngöôøi caàn coù "con maét ñöùc tin" saùng suoát môùi coù theå nhìn cho töôøng, phaân cho roõ "phi" - "phi". Rahner thì noùi raèng "tröïc tieáp kinh nghieäm thaáy chính Thieân Chuùa", hoaëc noùi theo linh ñaïo thaùnh I-nhaõ: "Chính toâi ñaõ tieáp xuùc vaø kinh nghieäm ñöôïc Thieân Chuùa. Khi ñoù, toâi môùi coù theå bieän phaân ñöôïc ñaâu laø chính Thieân Chuùa, ñaâu laø nhöõng lôøi noùi vaø haønh ñoäng cuûa Ngaøi."
Ñieàu ñoù coù nghóa laø moãi Kitoâ höõu ñeàu phaûi coù "kinh nghieäm thaàn bí". Vaø neáu laø moät thaàn hoïc gia, cöù theo lyù maø xeùt, thì phaûi ñaït ñöôïc moät caáp ñoä naøo ñoù trong kinh nghieäm thaàn bí; neáu khoâng thì laøm sao vò aáy nhìn thaáy roõ raøng söï vieäc, hay quan troïng hôn laø phaùn ñoaùn chính xaùc ñeå höôùng daãn ngöôøi khaùc ñaây.
Chæ vì lyù do aáy, chuùng ta môùi hieåu ñöôïc raèng phöông phaùp nghieân cöùu thaàn hoïc cuûa Rahner laø mang tính "muïc vuï" vaø "truyeàn giaùo". Neân, chuùng ta coù theå duøng vaø coi troïng nhieàu phöông thöùc trôï giuùp khaùc nhau ñeå tieáp caän kinh nghieäm thaàn bí.
Tuy nhieân, ñieàu coát loõi laø "chính Thieân Chuùa", vaø Ñöùc Gieâsu Kitoâ - Ñaáng ñaõ nhaäp theå laøm ngöôøi, soáng vaø cheát nhö con ngöôøi, vaø laø Lôøi maëc khaûi troïn veïn.
c) YÙ nghóa cuûa phöông phaùp ñoái vôùi töông lai
Theo Przywara, vieäc loaïi suy höõu theå coù theå giaûi ñaùp cho nhöõng caêng thaúng cuûa hai cöïc ñoái laäp, vaø giaûi quyeát luoân vaán ñeà höôùng veà voâ haïn cuûa cuoäc nhaân sinh. Cuoäc soáng con ngöôøi khoâng chæ coù "soáng hoaëc cheát" nhö laø söï caêng thaúng cuûa hai cöïc ñoái laäp, Rahner ñaõ duøng pheùp bieän chöùng ñeå nghieân cöùu veà "söï cheát", vaø sau laø noái keát söï cheát vôùi söï phuïc sinh ôû ñôøi sau. Ngaøi nhaán maïnh: baát luaän söï cheát coù taøn baïo, coù laøm cho con ngöôøi ñau khoå theá naøo thì cuõng khoâng theå huûy hoaïi tính caùch ñoäc laäp vaø töï yù thöùc cuûa con ngöôøi. Chính nhôø söùc soáng cuûa ñöùc tin maø chuùng ta bieát raèng: khi ñoái maët vôùi caùi cheát, con ngöôøi coù theå nhìn thaáu vaøo nhöõng giôùi haïn cuûa caùi cheát, vaø chính khi aáy chaân trôøi môùi cuûa huyeàn nhieäm Thieân Chuùa ñöôïc khai môû, nhôø theá cuoäc soáng con ngöôøi coù ñöôïc yù nghóa troïn ñaày vónh vieãn.
"Ngay khi cheát ñi, caù tính ñoäc laäp khoâng bò chìm laáp, maø ñöôïc chuyeån hoùa thaønh moät loaïi höõu theå khaùc ."
Thöïc ra, trong thaàn hoïc cuûa Rahner, söï cheát ñöôïc ñaåy ñeán cöïc ñieåm vì bao goàm theâm söùc löïc cuûa sieâu nghieäm: ngay caû khi thaân xaùc coù cheát ñi, con ngöôøi vaãn coøn coù theå hy voïng kieám tìm söï vieân maõn cuûa sieâu vieät. Chính thôøi khaéc voâ cuøng ñaùng sôï cuûa söï cheát laïi bieán thaønh thôøi cô quan troïng nhaát ñeå con ngöôøi tieán gaàn Thieân Chuùa hôn. Thôøi khaéc naøy coù aûnh höôûng treân caû cuoäc soáng con ngöôøi nhö laø moät "choïn löïa cô baûn" (fundamental option), vaø nhö theá, söï cheát trôû thaønh moät ñoäng löïc cho nhöõng choïn löïa luaân lyù.
d) Con ngöôøi sung maõn
Ñieåm nhaán cuûa phöông phaùp sieâu nghieäm cuûa Rahner laø tìm kieám vaø khaúng ñònh taát caû söï toàn taïi, kinh nghieäm, tri thöùc, hay baát cöù goùc ñoä naøo cuûa con ngöôøi, nhö: con ngöôøi vöøa laø taïo vaät vöøa laø chuû cuûa taïo vaät, vöøa höõu haïn vöøa voâ haïn,... Vaø ñieàu kieän cuûa sieâu nghieäm ñeàu laø maàu nhieäm Thieân Chuùa "khoâng theå nhaän bieát", "khoâng theå naém baét", neân taát caû nhöõng gì con ngöôøi tieáp nhaän ñöôïc, ngay caû qua maëc khaûi, ñeàu laø nhöõng dieän maïo baát toaøn cuûa Thieân Chuùa. Do ñoù, chuùng ta coù theå hieåu raèng coù nhöõng chaân lyù ñöùc tin, theo con maét cuûa lyù trí, seõ ñöôïc cho laø hoang ñöôøng (absurdum), hay noùi ñuùng hôn laø "maàu nhieäm".
Nhö theá, trong khi coù nhöõng nhaø thaàn hoïc choïn phaûn tænh veà ñôøi soáng hieän taïi cuûa con ngöôøi laøm ñieåm khôûi, thì Rahner laïi muoán höôùng veà nguoàn coäi phaùt sinh moïi thöù, veà caên nguyeân cuûa moïi höõu theå. Ngaøi bò thu huùt veà Huyeàn Nhieäm (reductio in Mysterium), neân thaàn hoïc cuûa ngaøi cuõng coù theå goïi laø "Khoa hoïc Huyeàn nhieäm" (science of mystery), vaø phöông phaùp sieâu nghieäm choïn ñieåm khôûi laø thöïc taïi, xaùc ñònh ra nhöõng giôùi haïn vaø nhöõng khaû theå sieâu vöôït cuûa con ngöôøi, bao goàm caû nhöõng hieän töôïng coù veû nhö maâu thuaãn, nhö : "soáng - cheát", "haïnh phuùc - ñau khoå"..., ñeå roài laïi hôïp nhaát chuùng laïi laøm moät, bao dung taát caû, ñoù chính laø maàu nhieäm tình yeâu cuûa Thieân Chuùa.
Keát Luaän
Phöông phaùp cuûa Rahner laø phöông phaùp sieâu nghieäm. Phöông phaùp sieâu nghieäm chæ veà moái töông quan giöõa chuû theå tri nhaän vaø ñoái töôïng ñöôïc tri nhaän. Nôi ñoái töôïng ñaõ chöùa ñöïng nhöõng khaû theå cuûa höõu theå, chính ñieàu ñoù seõ trôû thaønh ñoái töôïng cuûa nhöõng caâu hoûi sieâu nghieäm, vaø nhö theá cuõng seõ trôû thaønh ñieàu kieän tieân thieân cuûa moãi khaû theå tri thöùc. Caên baûn cuûa sieâu nghieäm tính chính laø con ngöôøi, bôûi vì con ngöôøi laø nôi maø huyeàn nhieäm toû loä, neân trong moãi kinh nghieäm cuûa hoï ñeàu coù chöùa nhöõng noäi dung maø ta coù theå ruùt tæa vaø coù theå laøm cho chuùng thaønh sieâu vöôït ñöôïc: baát kyø ai ôû baát kyø möùc ñoä toû loä naøo trong baát cöù luùc naøo, hoï ñeàu gaëp gôõ ñöôïc Huyeàn nhieäm sieâu vöôït.
Do ñoù, phöông phaùp sieâu nghieäm cuûa Rahner laïi "khoâng coù noäi dung" laø vaäy. Vì noäi dung naøy laø söï phuû ñònh noäi dung, neân ngay caû nhöõng ñoái töôïng maø con ngöôøi nhaän ra ñöôïc trong quaù trình phaûn tænh cuõng khoâng phaûi laø kinh nghieäm cuûa hoï; vì noäi dung cuûa phaûn tænh thöôøng laø noäi dung thöù yeáu, vaø thöïc taïi goác cuûa noù ñaõ maát ñi khaù nhieàu roài. Ví duï, con ngöôøi phaûn tænh veà "tình yeâu" laø gì, nhöng hoï khoâng phaûi laø chính kinh nghieäm tình yeâu; hoaëc con ngöôøi chæ döïa theo logic ñeå suy tö veà moät ñoái töôïng naøo ñoù, nhöng laïi khoâng coi logic laø chính ñoái töôïng suy tö. Ñieàu naøy noùi leân raèng, vôùi Rahner, cha ñaõ taùch bieät kinh nghieäm veà Thieân Chuùa vôùi kinh nghieäm veà moái töông quan vôùi Thieân Chuùa. Töông quan vôùi Thieân Chuùa laø haønh vi toû loä cuûa con ngöôøi, luùc naøy, con ngöôøi tuy laø moät chuû theå giôùi haïn nhöng ñaõ nhaûy moät böôùc sieâu vieät.
Loái suy tö naøy ñaõ phaù vôõ thöù goïi laø "voâ thaàn luaän". Bôûi khi moät ngöôøi noùi veà "Thaàn" (Thieân Chuùa), nhöng vôùi hoï "töø" naøy xem ra laø voâ nghóa, thì hoï ñaõ bò rôi vaøo nguy cô cuûa thuyeát voâ thaàn. Ngöôïc laïi, neáu moät ngöôøi ñang phaûn ñoái "Thaàn" nhöng laïi muoán tìm kieám "Chaân Thaàn" (Thieân Chuùa thaät), thì anh ta laïi laø ngöôøi tín höõu voâ danh.
Toùm laïi, phöông phaùp nhaân hoïc sieâu nghieäm ñaët vaán ñeà veà vieäc hình thaønh tri thöùc vaø kinh nghieäm, coi chuùng nhö laø thöù phaùn ñoaùn coù theå gaëp gôõ ñöôïc Huyeàn Nhieäm Tuyeät Ñoái.