V
Vieäc Ñaïo Ñöùc
(= Exercices)
Töø exercitium tieáng La tinh xuaát phaùt bôûi ñoäng töø Exercere nghóa laø khoâng ñeå cho ngôi nghæ, ñoäng töø naøy coù leõ gheùp bôûi Ex: ngoaøi, vaø Arcere: goàm chöùa, nhoát trong moät ñoâ thò (Arx). Nhö vaäy, Exercitium laø laøm cho sinh löïc hoaït ñoäng. Ngöôøi ta duøng töø naøy ñeå goïi caùc vieäc ñaïo ñöùc, töùc laø nhöõng caùch thöïc haønh khoâng phaûi laø haønh vi phuïng vuï cuûa coäng ñoaøn Kitoâ höõu (xc. AÙ Phuïng Vuï).
Vinh Danh (Kinh)
(= Gloria)
Vinh tuïng ca trong tieáng Hy Laïp, doxologia ñöôïc dòch sang tieáng La tinh, baét ñaàu baèng chöõ Gloria (Vinh danh). Nguyeân noù laø moät baøi thaùnh thi buoåi saùng. Kinh naøy laø toång hôïp nhieàu baûn vaên Kinh Thaùnh, ñaëc bieät töø lôøi ca ngôïi do caùc thieân thaàn haùt leân trong ñeâm Chuùa Giaùng Sinh (Lc 2,13-14). Vì vaäy, noù coù teân goïi laø thaùnh ca thieân thaàn (xc. Ga 1,29; Tv 109,1; Cv 2,34-36). Baøi ca naøy xuaát hieän sôùm nhaát cuõng laø vaøo theá kyû thöù IV, nhöng chæ ñöôïc ñöa vaøo thaùnh leã Roâma vaøo ñaàu theá kyû thöù VI, sau ñoù trong taát caû caùc Chuùa Nhaät vaø caùc ngaøy leã kính thaùnh töû ñaïo. Sau cuøng, ñöôïc daønh cho leã caùc thaùnh giaùo hoaøng, roài ñeán leã caùc thaùnh giaùm muïc.
Ngaøy nay, ngöôøi ta ñoïc ñoái ñaùp hay haùt kinh Vinh Danh trong moïi Chuùa Nhaät, tröø Muøa Voïng vaø Muøa Chay. Taát caû leã troïng vaø leã kính ñeàu haùt Kinh Vinh Danh.
Moät Kinh Vinh Danh khaùc ca tuïng Chuùa Ba Ngoâi cuõng baét ñaàu baèng chöõ gloria, thì ngaén goïn hôn: Vinh danh Chuùa Cha vaø Chuùa Con cuøng vinh danh Thaùnh Thaàn Thieân Chuùa. Trong caùc giôø kinh phuïng vuï vaø ñoâi khi trong thaùnh leã, caâu vinh danh naøy laø caâu keát thoâng thöôøng cuoái moät thaùnh vònh hoaëc moät phaàn thaùnh vònh, cuõng nhö cuûa phaàn lôùn nhöõng baøi thaùnh ca. Trong phuïng vuï, coäng ñoaøn hieäp thoâng vôùi vaø quanh Chuùa Cha, nhôø Chuùa Con vaø trong Chuùa Thaùnh Thaàn. Cuõng nhö Chuùa Con vaø nhôø Thaùnh Thaàn cuûa caùc nghóa töû, coäng ñoaøn toân vinh Thieân Chuùa, khi laëp laïi: Vinh Danh.
Vinh Quang
(= Gloire)
Doxa trong tieáng Hy Laïp laø yù kieán veà moät ngöôøi naøo ñoù (dokeùin nghóa laø ñaùnh giaù, thaåm ñònh), laø söï thaåm ñònh veà moät ngöôøi coù danh tieáng. Trong tieáng Hy Laïp, vinh quanh ñöôïc keå nhö aùnh saùng, veû raïng rôõ. Tröôùc heát, vinh quang haøm chöùa moät söï chieáu toûa ra ñieàu danh tieáng khôûi töø nguoàn cuûa noù, vaø khi trôû veà, laïi haøm chöùa söï phaûn aùnh vinh quang. Ñieåm phaùt phaûi chieáu toûa vaø ñieåm phaûn chieáu phaûi taùi taïo moät thöù aùnh saùng khoâng phaûi laø aûo aûnh.
Duy chæ Cha cuûa aùnh saùng (Gc 1,17) laø nguoàn maïch hoaøn haûo cuûa Vinh Quang (chöõ vieát hoa muoán noùi ñoù chính laø söï soáng cuûa Thieân Chuùa Ba Ngoâi); ngöôøi chieáu toûa toaøn theå vinh quang cuûa Ngöôøi nôi Chuùa Con, söï röïc rôõ vinh quang cuûa Ngöôøi, aán daáu cuûa baûn theå Ngöôøi, chính Ngoâi Lôøi toân vinh Cha trong taát caû söï thaät. Thaàn Khí vinh hieån (1Pr 4,14) laø trung gian söï phaùt toûa vaø phaûn hoài cuûa Vinh Quang trong ñôøi soáng Ba Ngoâi. Nhôø maàu nhieäm nhaäp theå, chuùng ta ñaõ nhìn thaáy Vinh Quang naày, Vinh Quang ñeán töø Chuùa Cha, laøm vinh hieån Chuùa Con (Ga 1,14), vaø raïng ngôøi treân dung maïo Chuùa Kitoâ (2Cr 4,6). Nhôø Ngöôøi, taát caû chuùng ta, maët khoâng che maøn, chuùng ta phaûn chieáu vinh quang cuûa Chuùa nhö moät taám göông; nhö vaäy, chuùng ta ñöôïc bieán ñoåi neân gioáng cuõng moät hình aûnh ñoù, ngaøy caøng trôû neân röïc rôõ hôn, nhö do bôûi taùc ñoäng cuûa Chuùa laø Thaàn Khí" (2Cr 3,18). Söï trao ñoåi Vinh Quang naøy ngay trong Ba Ngoâi ñaõ taïo neân cô caáu phuïng vuï: tröôùc khi toân vinh, phaûi ñoùn nhaän Vinh Quang; Vinh Quang ñeán vôùi chuùng ta töø Chuùa Cha, nhôø ñoù Chuùa Con vaø trong Chuùa Thaùnh Thaàn, vaø tuøy möùc ñoä chieám höõu Thaùnh Thaàn cuûa Chuùa Con, chuùng ta coù theå traû laïi Vinh Quang cho Chuùa Cha. Khi caàu xin trong lôøi nguyeän tö teá: Laïy Cha, xin Cha toân vinh Con Cha ñeå Con Cha toân vinh Cha (Ga 17,1), Chuùa Gieâsu ñaõ xaùc ñònh taát caû höõu theå vaø cuoäc soáng laøm Con cuûa Ngöôøi, nhö cuoäc hieán mình ñeå thoâng ban Vinh Quang cuûa Chuùa Cha nhö Ngöôøi khoâng ngöøng ñoùn nhaän vaø phaûn chieáu (7,19-22). Bí tích Thaùnh Theå ñaët chuùng ta vaøo trung taâm cuûa Vinh Quang naøy, cuõng nhö taát caû moïi cöû haønh phuïng vuï coù Thaùnh Theå laø trung taâm, trong khi chôø ngaøy daãn ñöa chuùng ta tôùi phuïng vuï treân trôøi, nôi chuùng ta hy voïng seõ ñöôïc thaùp nhaäp hoaøn toaøn vaøo vieäc ngôïi khen Vinh Quang (xc. Ep 1,6.12.14). Ñoái vôùi ngöôøi Do Thaùi, vinh quang khoâng caát ñi söï raïng rôõ, nhöng caát ñi söùc naëng. Cuõng chính ôû ñoù, ñoä daøy hay söùc naëng cuûa höõu theå thuoäc veà moät mình Thieân Chuùa, ñeán noãi nhöõng söï toû hieän cuûa Thieân Chuùa, theo nghóa ñen, laø moät söï ñeø beïp. Maëc khaûi daàn daàn cho thaáy ñoä daøy cuûa söï soáng Thieân Chuùa ñöôïc keát thaønh bôûi söùc naëng tình yeâu; Taân Öôùc maëc khaûi raèng nôi Thieân Chuùa coù Ba Ngoâi ñeå trao hieán vaø ñoùn nhaän tình yeâu, vaø söùc eùp cuûa tình yeâu Ba Ngoâi khoâng nhaèm ñeø beïp nhöng laø ñeå thaét chaët. Trong phuïng vuï, taát caû nhöõng baát oån hoaëc hôøi hôït phaûi bieán ñi, caùc tín höõu ñöôïc ñaët ôû trung taâm troïng löïc cuûa söï soáng Ba Ngoâi, Ñaáng laø Tình Yeâu ñöôïc thoâng ban vaø taùi taïo trong Thaùnh Linh (xc. Bieán hình; Ba Ngoâi; Ca tuïng; Vinh tuïng ca).
Vinh Tuïng Ca
(= Doxologie)
Theo tieáng Hy Laïp, doxa coù nghóa laø vinh quang, vaø logos nghóa laø lôøi. Nhö vaäy, doxologia laø lôøi veà vinh quang, töùc laø moät coâng thöùc cöû haønh vinh quang Thieân Chuùa. Nhöõng coâng thöùc loaïi naøy coù nhieàu trong Kinh Thaùnh. Trong phuïng vuï, caùc vinh tuïng ca chính laø:
- "Chính nhôø Ñöùc Kitoâ, cuøng vôùi Ñöùc Kitoâ vaø trong Ñöùc Kitoâ..." keát thuùc kinh Taï ôn cuûa Thaùnh leã,
- "Vì Chuùa laø vua uy quyeàn vaø vinh hieån muoân ñôøi" sau kinh Khaán xin cuûa Kinh Laïy Cha,
- "Vinh danh Chuùa Cha..." keát thuùc caùc thaùnh vònh trong caùc Giôø Kinh Phuïng Vuï,
- Ñoaïn cuoái cuøng trong caùc thaùnh thi.
Ngoaøi ra, ngöôøi ta cuõng goïi kinh Vinh Danh trong Thaùnh Leã vaø Kinh Te Deum laø nhöõng vinh tuïng ca (xc. Ca tuïng).
Voâ Nhieãm Nguyeân Toäi
(= Immaculation)
Leã troïng vaøo ngaøy 8 thaùng 12, kính Ñöùc Meï Maria thuï thai maø khoâng vöông toäi, nhôø hoàng aân ñoäc nhaát, töùc laø aân suûng phaùt xuaát töø cuoäc töû naïn cuûa Chuùa Con treân thaäp giaù. Ñöùc Maria ñöôïc hoaøi thai trong cung loøng baø thaùnh Anna, maø khoâng vöôùng maéc toäi nguyeân toå. Thöïc vaäy, vieäc Con Thieân Chuùa chuaån bò cho mình moät ngöôøi meï xöùng ñaùng thaät hôïp lyù. Ñöôïc ôn voâ nhieãm nguyeân toäi, Ñöùc Meï cuõng ñöôïc traøn ñaày ôn suûng (Lc 1,18) phuø hôïp vôùi thieân chöùc laøm Thieân Chuùa Thaùnh Maãu. Tuy nhieân, khoâng nhö Chuùa Con, Ñaáng vöøa laø Thieân Chuùa vöøa laø ngöôøi, Ñaáng khoâng heà phaïm toäi, Ñöùc Maria khoâng phaûi laø khoâng theå maéc toäi: Meï coù theå phaïm toäi, nhöng Meï ñaõ hoaøn toaøn tuaân theo aân suûng cuûa Thieân Chuùa khoâng ngöøng ñoå traøn nôi mình. Trong chöông trình cuûa Thieân Chuùa, chính vì con ngöôøi chuùng ta vaø vì ôn cöùu ñoä chuùng ta maø Ñöùc Maria ñöôïc ôn Voâ Nhieãm Nguyeân Toäi, theo nhö tín ñieàu ñöôïc Ñöùc Giaùo Hoaøng Pioâ IX coâng boá naêm 1854 vaø nhö chính lôøi Meï noùi vôùi chò Bernadette taïi Loä Ñöùc naêm 1858. Ñöôïc tuyeån choïn rieâng ñeå trôû thaønh Ñöùc Meï Thieân Chuùa, thì chính Meï, do söï trung thaønh hoaøn toaøn vôùi Thaùnh YÙ Thieân Chuùa, thi haønh moät chöùc naêng trung gian vôùi tö caùch laøm meï, ñeå noái daøi söï trung gian cuûa Chuùa Con, vì lôïi ích cuûa taát caû moïi ngöôøi. Taát caû nhöõng ai trung tín vaø gaén boù vôùi Chuùa Con, seõ ñeán vôùi Meï, trong vinh quang Thieân Chuùa, cuøng vôùi Meï, trôû thaønh Hieàn Theâ cuûa Ñöùc Kitoâ, xinh ñeïp loäng laãy, khoâng tyø oá, khoâng veát nhaên, hoaëc baát cöù moät khuyeát ñieåm naøo, nhöng thaùnh thieän vaø tinh tuyeàn (Ep 5,27).
Vöông Cung Thaùnh Ñöôøng
(= Basilique)
Trong tieáng Hy Laïp, basilikeø coù nghóa laø (coång) hoaøng cung. Ñoái vôùi daân Roâma, basilica laø moät kieán truùc daân söï, chia thaønh nhieàu daõy song song, laøm neân moät thöù quaûng tröôøng (forum) coù maùi che, taïi ñaây ngöôøi ta baøn baïc coâng vieäc hoaëc gaëp gôõ nhau. Khi ñöôïc bình an döôùi thôøi hoaøng ñeá Con-taêng-ti-noâ, nhöõng kieán truùc ñaàu tieân cuûa Kitoâ giaùo laø caùc ñeàn thôø Roâma ñöôïc caûi taïo, hoaëc caùc thaùnh ñöôøng ñöôïc xaây döïng döïa theo hoïa ñoà caùc ñeàn thôø Roâma. Ñeàn thôø thaùnh Pheâroâ, ñeàn thôø Ñöùc Baø Caû, ñeàn thôø thaùnh Phaoloâ ngoaïi thaønh laø nhöõng vöông cung thaùnh ñöôøng. Nhaø thôø Chuùa Giaùng Sinh ôû Beâlem laø moät vöông cung thaùnh ñöôøng raát coå xöa.
Trong ngoân ngöõ thoâng thöôøng, vöông cung thaùnh ñöôøng laø töôùc hieäu do ñöùc giaùo hoaøng ñaët cho moät soá ñeàn thôø, ñaëc bieät taïi caùc nôi haønh höông (Loä Ñöùc, Lisieux, Montmatre, v.v...)
Vöôït Qua (Leã)
(= Paâque)
Caùch goïi Chuùa Nhaät möøng troïng theå Chuùa Phuùc Sinh. Khoâng roõ töø nguyeân theá naøo. Thöôøng ngöôøi ta gheùp noù vôùi Paâsah trong tieáng Hípri coù nghóa laø nhaûy, ñi qua, mieãn xaù (xc. Xh 12,11.23.27): Ñöùc Chuùa mieãn xaù khoâng saùt haïi caùc con ñaàu loøng cuûa ngöôøi Israel, nhôø maùu cuûa con chieân Vöôït Qua. Thöïc teá, coù leõ phaûi ñöa töø vöôït qua trôû veà vôùi moät töø goác Seâmít coå: pashahu, coù nghóa laø laøm nguoâi.
Nghi thöùc gieát chieân Vöôït Qua nguyeân thuûy laø moät hy teá cuûa caùc ngöôøi chaên chieân du muïc, nhaèm xin cho baày suùc vaät sinh soâi naåy nôû vaøo muøa xuaân. Ngöôïc laïi, vieäc daâng tieán luùa mì ñaàu vuï laïi laø nghi leã cuûa caùc noâng gia ñaõ soáng neáp soáng ñònh cö. Nhöõng nghi leã naøy, khi lieân keát vôùi vieäc giaûi phoùng khoûi aùch noâ leä Ai Caäp, ñaõ trôû thaønh leã vöôït qua cuûa ngöôøi Hípri, töôûng nieäm vieäc Ñöùc Chuùa ra tay haønh ñoäng ñeå cöùu thoaùt Daân Ngöôøi.
Baèng toaøn theå Maàu Nhieäm Vöôït Qua - Thöông Khoù, Töû Naïn, Phuïc Sinh - Ñöùc Kitoâ, Con Chieân ñích thöïc (Ga 1,29.36; 18,28; Lc 22,7-16) vaø Baùnh haèng soáng (Ga 6,35) ñaõ hoøa giaûi con ngöôøi toäi loãi vôùi Chuùa Cha vaø nieâm aán Giao Öôùc. Nhö vaäy, leã Vöôït Qua do Ñöùc Gieâsu thieát laäp ñoùn nhaän vaø kieän toaøn vöøa vieäc cöû haønh söï ñoåi môùi cuûa muøa xuaân - moät thöù phuïc sinh trong thieân nhieân caây coû vaø sinh vaät, ñöôïc nhieàu toân giaùo coi laø linh thaùnh, vöøa vieäc cöû haønh töôûng nieäm vieäc giaûi phoùng coù tính caùch lòch söû Ñöùc Chuùa ñaõ thöïc hieän ñeå cöùu thoaùt Daân Ngöôøi.
Leã Vöôït Qua, theo nghóa chaët, laø leã troïng baäc nhaát, möøng Chuùa Phuïc Sinh, laø troïng taâm cuûa toaøn theå naêm phuïng vuï; leã aáy baét ñaàu vôùi ñeâm canh thöùc Vöôït Qua, chieàu thöù Baûy Tuaàn Thaùnh, vaø keùo daøi heát ngaøy Chuùa Nhaät. Naêm möôi ngaøy trong muøa Phuïc Sinh chæ laø moät caùch môû roäng "Ngaøy Chuùa ñaõ laøm ra" (Tv 117,23).
Ngöôøi Do Thaùi gieát chieân Vöôït Qua vaø aên möøng leã Vöôït Qua vaøo chieàu ngaøy 14 thaùng Ni-san, ngaøy traêng ñaày vaøo muøa xuaân. Chuùa Kitoâ, khi chòu cheát treân thaùnh giaù vaøo ngaøy thöù Saùu 14 thaùng Ni-san vaø phuïc sinh "Ngaøy thöù nhaát trong tuaàn" (Ga 20,1), nghóa laø ngaøy aùp ngaøy sabaùt. Ñoái vôùi ngöôøi Kitoâ höõu, coù ba caùch giaûi quyeát ñeå ñònh ngaøy möøng leã Phuïc Sinh: hoaëc xaùc ñònh ngaøy ñoù vaøo ngaøy Chuùa Nhaät tieáp sau ngaøy traêng troøn muøa xuaân; hoaëc sau cuøng, nhö "Nhoùm 14" (vaøo theá kyû thöù II, ôû Tieåu AÙ), giöõ ngaøy leã ñuùng ngaøy 14 thaùng Ni-san. Taïi coâng ñoàng Ni-xeâ-a (325), ngaøy leã naøy ñöôïc xaùc ñònh vaøo ngaøy Chuùa nhaät sau ngaøy traêng troøn luùc xuaân phaân. Tuy nhieân, vì nhöõng caùch tính khaùc nhau, caùc Hoäi Thaùnh Ñoâng Phöông vaø Taây Phöông khoâng möøng leã cuøng moät ngaøy. Bình thöôøng ñoù laø vaán ñeà xaùc ñònh ngaøy leã vaøo moät ngaøy Chuùa Nhaät coá ñònh (Chuùa Nhaät thöù nhaát hoaëc thöù hai cuûa thaùng Tö) vaø phaûi ghi nhaän raèng coâng ñoàng Vaticanoâ II khoâng choáng ñoái caùch tính naøy (xc. Phuï tröông Hieán Cheá Phuïng Vuï Thaùnh). Nhöng anh em Chính Thoáng choáng ñoái maïnh meõ.