Ng
Ngai
(= Catheødre / Troâne)
Goác tieáng Hy Laïp katheødra: toøa, gheá. Trong ngoân ngöõ phuïng vuï, töø naøy chæ ngai cuûa giaùm muïc, töùc laø chieác gheá giaùm muïc ngoài ñeå chuû toïa moät cuoäc cöû haønh phuïng vuï. Trong caùc nhaø thôø coå, ngai ñöôïc ñaët ôû giöõa toøa nhaø, phía trong cuøng cuûa haäu cung nhaø thôø.
Ngai ñöùc giaùm muïc laø bieåu töôïng quyeàn giaùo huaán. Thoâng thöôøng, chính töø ngai cuûa mình maø ñöùc giaùm muïc ngoû lôøi vôùi daân chuùng. Ñöùc Kitoâ cuõng nhö caùc kinh sö Do Thaùi, coù thoùi quen ngoài giaûng daïy (xc. Mt 55,12; 13,1.2). Chaúng phaûi laø trong tö theá "ngoài beân höõu Chuùa Cha" maø Ñöùc Gieâsu chuû toïa phuïng vuï vónh cöûu dieãn ra tröôùc nhan Ngöôøi doù sao? (Tv 109,1; Mt 26,64; Cv 2,34; 7,55-56; Kh 4,3tt; 5,6tt; 22,1).
Ngai chính thöùc cuûa ñöùc giaùm muïc ñöôïc ñaët trong nhaø thôø chính toøa, nhöng moãi nhaø thôø trong ñòa phaän ñeàu thöôøng xuyeân daønh saün moät ngai cho giaùm muïc, ñieàu naøy nhaéc ta nhôù raèng khoâng theå coù moät cuoäc cöû haønh phuïng vuï naøo, khoâng coù moät lôøi giaùo huaán naøo maø khoâng hieäp thoâng vôùi vò giaùm muïc, maø linh muïc laø caùc coäng söï vieân cuûa ngöôøi: "Chæ ñöôïc coi laø chính ñaùng bí tích Thaùnh Theå naøo ñöôïc cöû haønh döôùi söï chuû toïa cuûa ñöùc giaùm muïc hay cuûa vò ñöôïc ngöôøi uûy thaùc traùch nhieäm. ÔÛ ñaâu coù giaùm muïc, ôû ñaáy coù coäng ñoaøn, cuõng nhö ôû ñaâu coù Chuùa Gieâsu Kitoâ, ôû ñaáy coù Hoäi Thaùnh Coâng Giaùo" (thaùnh Inhaxioâ thaønh Antioâkia, thö göûi ngöôøi Mieác-na 8,1-2).
Ngaøy Trong Tuaàn
(= Feùrie)
Tieáng La tinh feriae coù nghóa laø nhöõng ngaøy daønh ñeå nghæ ngôi vaø möøng leã. Trong ngoân ngöõ phuïng vuï cuûa Hoäi Thaùnh, ngöôøi ta goïi feriae laø ngaøy trong tuaàn: Chuùa Nhaät laø ngaøy thöù nhaát, thöù Hai laø ngaøy thöù hai, vaø cöù nhö vaäy cho tôùi ngaøy thöù Saùu; thöù Baûy goïi laø ngaøy sabaùt". Caùch goïi teân nhö theá haøm yù moãi ngaøy phuïng vuï ñeàu laø ngaøy leã: nhö vaäy, phaûi chaêng chuùng laïi khoâng laø khung cho chu kyø thöôøng nhaät ñoù sao?
Maët khaùc, ngöôøi ta coøn goïi ngaøy trong tuaàn laø ngaøy khoâng coù leã troïng, leã kính hay leã nhôù buoäc.
Ngheä Thuaät
(= Art)
Tieáng La tinh ars coù nghóa laø söï kheùo leùo, taøi ngheä, söï thaønh thaïo. Nguyeân thuûy, ngheä thuaät laø moät taøi kheùo thuoäc phaïm vi thöïc haønh; ñoù laø ñaëc ñieåm cuûa ngöôøi thôï gioûi, laøm vieäc coù phöông phaùp vaø chính xaùc nhaèm ñaït ñöôïc moät taùc phaåm hoaøn myõ. Söï moâ taû naøy phuø hôïp vôùi ngöôøi thôï thuû coâng, coøn ngöôøi ngheä só nhaém ñeán söï hoaøn thieän, hay moät veû thaåm myõ trong laõnh vöïc myõ thuaät: kieán truùc, hoäi hoïa, chaïm troå, ñieâu khaéc, aâm nhaïc. Vôùi caû hai yù nghóa treân, ngheä thuaät chieám moät vò trí trong phuïng vuï, laø haønh ñoäng daâng leân Thieân Chuùa phaàn tinh hoa nhaát cuûa con ngöôøi vaø taøi naêng cuûa hoï. Phaàn cuoái cuûa Phuïng Vuï laø hai chöông baøn veà thaùnh nhaïc vaø ngheä thuaät thaùnh (chöông 6-7). Hôn baát cöù moät coâng vieäc naøo khaùc, coâng trình cuûa Thieân Chuùa ñoøi hoûi nhöõng ai coù khaû naêng hoaøn thieän phaûi laøm heát söùc mình.
Nghi Leã
(= Ceùreùmonie)
Tieáng La tinh caeremonia hay caerimonia coù nghóa laø nghi thöùc thaùnh, söï bieåu loä coù tính caùch thôø phöôïng. Töø ngöõ naøy baét nguoàn töø tieáng Phaïn Kar (laøm) vôùi tieáp vó ngöõ moân: coù nghóa laø moät vieäc ñaõ hoaøn thaønh töùc laø moät vieäc linh thaùnh. Ñaøng khaùc, veà maët töø nguyeân, caùc taùc giaû La tinh coøn cho bieát xöa coù thaønh Caere thuoäc xöù Etrurie, laø nôi ngöôøi Roâma caát giöõ caùc vaät thaùnh thuoäc caùc ñeàn thôø cuûa hoï, khi thaønh Roâma thaát thuû vaøo tay ngöôøi Gaulois. Ngöôøi ta coøn cho raèng thaønh ngöõ cereris munia nhö laø nguyeân goác, coù nghóa laø nhöõng vaät daâng cuùng cho nöõ thaàn Ceùreøs (thaàn noâng nghieäp), vì nhöõng boù luùa ñöôïc daâng cuùng cho vò thaàn naøy chính laø nhöõng vaät daâng cuùng theo moät nghi leã raát long troïng.
Trong ngoân ngöõ phuïng vuï thoâng thöôøng, töø ngöõ nghi leã bieåu thò moät cöû haønh coù tính caùch trang troïng ñaëc bieät. Nhöõng töø ngöõ cöû haønh, nghi leã nhaán maïnh ñeán khía caïnh beân ngoaøi cuûa caùc chöùc naêng trong vieäc phöôïng töï, noåi baät tính caùch trang troïng oai nghieâm. Neáu chæ chuù yù hoaëc quaù ñeà cao khía caïnh naøy töùc laø khoâng hieåu ñuùng baûn chaát ñích thöïc cuûa phuïng vuï, ngöôïc laïi, khi thi haønh vieäc linh thaùnh maø loaïi boû khía caïnh toân nghieâm vaø trang troïng töùc laø laøm bieán daïng nhöõng taùc ñoäng ñöa con ngöôøi vaøo hieäp thoâng vôùi Thieân Chuùa, vaø khieán nhöõng taùc ñoäng ñoù trôû thaønh taàm thöôøng, traùi ngöôïc vôùi nhöõng gì laø linh thaùnh.
Nghi Leã (Saùch)
(= Ceùreùmonial)
Saùch chæ daãn hay saùch ghi caùc taäp tuïc qui ñònh caùc nghi thöùc phuïng vuï. Chöõ ñoû trong saùch leã vaø caùc saùch nghi thöùc khaùc chæ daãn caùch thöùc cöû haønh chung cho toaøn theå Hoäi Thaùnh, neân dó nhieân caùc qui luaät aáy raát toång quaùt. Bôûi vaäy, caùc hoäi ñoàng giaùm muïc hay caùc tu hoäi vaø caùc coäng ñoaøn ñòa phöông ñoái vôùi coäng ñoaøn rieâng cuûa mình, caàn phaûi xaùc ñònh nhöõng qui ñònh thöïc haønh caàn thieát, ñeå caùc cuoäc cöû haønh ñöôïc coù traät töï vaø xöùng ñaùng. Saùch nghi thöùc coù theå ñöôïc vieát thaønh baûn vaên, hoaëc ñöôïc truyeàn tuïng vaø ñöôïc ghi nhôù qua chính vieäc cöû haønh caùc nghi leã phuïng vuï.
Nghi Thöùc
(= Rit / Rite)
Tieáng Phaïn Riti coù nghóa laø cöû ñieäu, söï saép xeáp, caùch söû duïng. Töø ngöõ ñoù phaùt xuaát bôûi ñoäng töø ri, coù nghóa laø ñi. Tieáng Vieät goïi laø nghi thöùc. Theo quan nieäm thoâng thöôøng, nghi thöùc laø moät haønh vi coù tính caùch vaên hoùa, hôn keùm ñaõ ñöôïc coá ñònh, cuõng laø moät haønh vi coù tính caùch toân giaùo, hôn keùm ñaõ thaønh thoùi quen. ban ñaàu, töø ngöõ naøy coù nghóa laø "nhöõng thoùi quen ñaõ ñöôïc chaáp nhaän ñeå duy trì traät töï theá giôùi" (xc. Toân giaùo). Nghi thöùc khoâng phaûi laø moät haønh vi maùy moùc, nhöng laø moät haønh vi nhaân linh coù tính caùch coäng ñoaøn, mang daáu aán thaàn linh, vì theá goïi laø "chaáp nhaän" ñeå dieãn taû taùc ñoäng cuûa thaàn linh. Trong haàu heát caùc toân giaùo, vieäc thöïc haønh moät nghi thöùc chính laø haønh ñoäng nhö Thieân Chuùa vaø vôùi Thieân Chuùa. Vì ñöôïc soáng trong nghi thöùc tröôùc khi ñöôïc theå hieän thaønh suy tö trong huyeàn thoaïi (xc. Huyeàn thoaïi) ñôøi soáng toân giaùo thieát yeáu laø söï thaùp nhaäp cuûa coäng ñoàng nhaân loaïi vaøo trong taùc ñoäng cuûa thaàn linh. Nhö vaäy, chieàu kích thaàn linh cuûa phuïng töï phaûi ñöôïc xeáp haøng ñaàu. Trong phuïng vuï, toaøn theå vuõ truï ñöôïc lieân keát trong cuøng moät haønh ñoäng - ít laø moät caùch töôïng tröng - vaø qui höôùng veà taùc ñoäng cuûa thaàn linh. Thieân Chuùa töï trao ban vaø con ngöôøi trong moïi chieàu kích - caù nhaân, coäng ñoaøn, ngoaïi giôùi, noäi taïi, vuõ truï - töï hieán cho Thieân Chuùa vaø kyù thaùc mình cho haønh ñoäng cöùu ñoä cuûa Thieân Chuùa.
Trong Kitoâ giaùo, caùc nghi thöùc coát yeáu (nhö Hy Leã Taï Ôn, caùc Bí Tích) chính laø nhöõng haønh ñoäng cuûa Thieân Chuùa maø Hoäi Thaùnh ñöôïc saùt nhaäp vaøo. Vöôït leân treân caùc nghi thöùc coát yeáu ñoù, toaøn boä phuïng vuï laø moät haønh vi chung cuûa Chuùa Cha, Chuùa Con vaø Chuùa Thaùnh Linh, cuõng nhö cuûa Hoäi Thaùnh laø daân cuûa Giao Öôùc (xc. Phuïng Vuï, Hy Leã, Coäng Taùc). Ngöôøi ta cuõng goïi nghi thöùc laø toaøn boä nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa rieâng moät neàn phuïng vuï naøo ñoù, chaúng haïn nghi thöùc bizantin, nghi thöùc cope hay nghi thöùc malabar (xc. Phung vuï).
Nghi Thöùc (Saùch)
(= Rituel)
Tieáng La tinh rituales libri coù nghóa laø saùch nghi thöùc. Saùch nghi thöùc laø moät cuoán saùch phuïng vuï ghi cheùp caùc nghi thöùc cöû haønh phuïng vuï. Töø Coâng Ñoàng Vaticanoâ II, phaàn lôùn caùc bí tích vaø caùc phuï tích quan troïng ñeàu ñaõ coù saùch nghi thöùc canh taân. Saùch nghi thöùc Roâma, tuyeån taäp haàu heát caùc nghi thöùc maø linh muïc caàn duøng khi cöû haønh phuïng vuï, cuõng ñaõ ñöôïc xuaát baûn. Saùch Nghi Thöùc Giaùm Muïc cuõng ñaõ coù nhöõng nghi thöùc môùi.
Nghi Thöùc Thaùnh Leã (Saùch)
(= Ordo missae)
Töø ngöõ La tinh coù nghóa laø traät töï thaùnh leã. Saùch Nghi Thöùc Thaùnh Leã chæ daãn caùch thöùc daâng leã ñöôïc coâng boá baèng moät taøi lieäu chính cuûa Toøa Thaùnh. Saùch naøy xaùc ñònh caùch thöùc thích hôïp ñeå ñem laïi cho moãi nghi thöùc moät vò trí ñích thöïc. Saùch nghi thöùc thaùnh leã hieän haønh trong Hoäi Thaùnh La tinh ñöôïc Ñöùc Giaùo Hoaøng Phaoloâ VI coâng boá thaùng Tö naêm 1969. Lòch söû thaùnh leã cho thaáy coù nhieàu saùch nghi thöùc thaùnh leã qua caùc thôøi ñaïi; hieän nay, neáu keå caû nhöõng caùch thöùc cöû haønh thaùnh leã, chaúng haïn trong caùc nghi leã Ñoâng Phöông, thì nhöõng saùch aáy coøn nhieàu nöõa (xc. Phuïng vuï; Thaùnh leã; Phaàn thöôøng leã; Ñöùc Thaùnh Cha).
Nghóa Trang
(= Cimetieøre)
Tieáng Hy Laïp koimeterion laø nôi ngöôøi ta nguû, do ñoäng töø koiman ôû daïng trung gian vaø theå thuï ñoäng, coù nghóa laø nghæ ngôi, nguû. Nghóa trang laø nôi ngöôøi quaù coá an nghæ. Nghi thöùc an taùng taïi nghóa trang coù caùc lôøi nguyeän rieâng.
Ngoài
(= Assis)
Ngoài vaø ñöùng laø nhöõng tö theá chính cuûa ngöôøi tín höõu trong khi cöû haønh phuïng vuï. Ngoài laø tö theá ñeå laéng nghe, tieáp thu vaø chieâm nieäm, tö theá maø coâ Maria, em coâ Maùtta vaø oâng Ladaroâ, ñaõ öa thích, ñeå laõnh nhaän troïn veïn giaùo huaán cuûa Chuùa Gieâsu: "Coâ Maùtta coù ngöôøi em teân laø Maria, coâ naøy ngoài döôùi chaân Chuùa ñeå nghe Lôøi Ngöôøi" (Lc 10,39).
Trong thaùnh leã, ngöôøi ta ngoài ñeå nghe caùc baøi ñoïc, ñeå haùt thaùnh vònh hay moät baøi haùt suy nieäm xen giöõa caùc baøi ñoïc; khi ñoïc Tin Möøng thì coäng ñoaøn ñöùng; coøn khi nghe giaûng cuõng nhö khi chuaån bò leã phaåm thì ngoài. Sau phaàn hieäp leã, ngöôøi ta coù thoùi quen ngoài giaây laùt trong tình thaân maät thaàm laëng vôùi Ñaáng maø ta vöøa ñoùn nhaän.
Nhöõng nguyeân taéc naøy cuõng ñöôïc aùp duïng cho caùc cuoäc cöû haønh khaùc.
Ngoân Ngöõ
(= Langue)
Tieáng La tinh lingua coù nghóa laø lôøi noùi, ngoân ngöõ, tieáng ñòa phöông, tieáng baûn quoác. Ñaây laø nhöõng chæ daãn cuûa Coâng Ñoàng Vaticanoâ II lieân quan ñeán vieäc söû duïng ngoân ngöõ trong phuïng vuï.
1. Vieäc duøng tieáng La tinh, tröø luaät rieâng, phaûi ñöôïc duy trì trong caùc nghi leã la tinh.
2. Tuy nhieân, coù theå sinh lôïi raát nhieàu cho daân chuùng neáu duøng tieáng baûn quoác hoaëc trong thaùnh leã, hoaëc trong vieäc cöû haønh caùc bí tích, hay trong nhöõng phaàn khaùc cuûa phuïng vuï, cho neân tieáng baûn quoác deã ñöôïc chaáp thuaän, ñöôïc söû duïng nhieàu hôn, nhaát laø trong caùc baøi ñoïc vaø caùc baøi giaùo huaán, moät soá lôøi nguyeän vaø baøi haùt (PV soá 36) (xc. La tinh).
Caùc baûn dòch ñaõ ñöôïc hoäi ñoàng giaùm muïc quyeát ñònh vaø thöïc hieän phaûi ñöôïc Roâma pheâ chuaån.
Nguõ Tuaàn (Leã)
(= Pentecoâte)
Tieáng Hy Laïp pentecoste (heâmeâra) nghóa laø ngaøy thöù 50.trong Cöïu Öôùc, leã Muøa Gaët (Xh 23,16; 34,22) hoaëc leã caùc Tuaàn (Lv 23,15-22) laø leã tieán daâng nhöõng saûn phaåm ñaàu tieân cuûa muøa gaët, cöû haønh vaøo tuaàn thöù baûy sau leã Vöôït Qua. Do ñoù, goïi laø ngaøy thöù 50 sau leã hoäi Muøa Xuaân (xc. Tb 2,1). Con soá 50, con soá keát thuùc tuaàn leã cao ñieåm trong baûy tuaàn, gôïi leân söï sung maõn hay söï toát laønh, töông töï nhö trong theå cheá naêm toaøn xaù cuûa Israel. Cöù baûy tuaàn naêm thì coù moät naêm Toaøn Xaù (naêm thöù 50) (xc. Xh 21,2; 23,10tt; Lv 15,3tt), con soá ñoù cuõng gôïi leân söï ñoåi môùi hoaøn toaøn. Daân Israel ra khoûi Ai Caäp - cuoäc Vöôït Qua - chæ laø ñeå höôùng veà Giao Öôùc Xinai. Vaø vì theá, leã nguõ tuaàn ñaõ trôû thaønh leã kyû nieäm cuûa "Ngaøy Ñaïi Hoäi" (Ñnl 9,10; 10,4; 18,16), dieãn ra khoaûng 50 ngaøy sau khi ra khoûi Ai Caäp (xc. Xh 19,1): "Thaùng thöù ba"). Duø ñaõ ñöôïc sinh ra trong cuoäc Vöôït Qua, Daân - Hieàn Theâ chæ ñaït tôùi yù nghóa troïn veïn cuûa mình vaø söï giaûi phoùng hoaøn toaøn khi keát hieäp vôùi Chuùa Chuùa, trong Giao Öôùc.
Trong Taân Öôùc, Ñöùc Gieâsu thanh taåy vaø cöùu chuoäc Hoäi Thaùnh cuûa Ngöôøi nhôø hieán teá treân nuùi Canveâ; ôû ñoù, Ngöôøi ñaõ trao ban troïn veïn Thaùnh Thaàn cuûa Ngöôøi cho Hoäi Thaùnh (Ga 19,30); vaøo ngaøy Phuïc Sinh, Ñöùc Gieâsu thoâng ban Thaùnh Thaàn cho caùc Toâng Ñoà, ñeå caùc oâng tieáp noái söù vuï cuûa chính Ngöôøi (Ga 20,22-23). Nhöng chæ 50 ngaøy sau caùi cheát cuûa Ñöùc Gieâsu - Ngaøy leã Nguõ Tuaàn (Cv 2) - Thaùnh Thaàn môùi ñeán canh taân toaøn theå Hoäi Thaùnh khi taåy röûa Hoäi Thaùnh trong "Doøng soâng coù nöôùc tröôøng sinh" (Kh 22,1) laø chính Ngöôøi. Maàu nhieäm vöôït qua chæ ñaït ñöôïc chieàu kích troïn veïn trong söï vieân maõn cuûa leã Nguõ Tuaàn, laø ngaøy Hoäi Thaùnh nhaän ñöôïc nhöõng hoa traùi ñaàu tieân laøm baûo chöùng do phaàn gia nghieäp (Ep 1,13-14) laø thöïc thi chöùc naêng tö teá cuûa mình khi ca tuïng "nhöõng kyø coâng cuûa Thieân Chuùa" (Cv 2,11), nhôø ôn Thaùnh Thaàn taùc ñoäng.
Leã Nguõ Tuaàn laø leã troïng, keát thuùc muøa Phuïc Sinh, chieàu hoâm ñoù ngöôøi ta taét neán phuïc sinh. Tröôùc ñaây coøn coù Tuaàn Baùt Nhaät cuûa Leã Nguõ Tuaàn, nhöng nay ñöôïc baõi boû ñeå ngaøy thöù 50 ñoùng troïn vai troø hoaøn taát cuûa mình. Thay vaøo ñoù thôøi gian 10 ngaøy giöõa leã thaêng thieân vaø leã Nguõ Tuaàn ñöôïc cöû haønh nhö moät söï chuaån bò long troïng ñeå ñoùn Chuùa Thaùnh Thaàn ñeán, trong chuyeân chaêm caàu nguyeän vôùi Ñöùc Maria, Thaân Maãu Chuùa Gieâsu (Cv 1,14). (xc. Chuùa Thaùnh Thaàn).
Nguyeän Ñöôøng
(= Chapelle)
Tieáng La tinh capella coù nghóa laø aùo choaøng nhoû. Nguyeân thuûy, töø naøy chæ nôi löu giöõ aùo choaøng cuûa thaùnh Martin. Sau ñoù ñöôïc duøng ñeå chæ baát kyø ngoâi nhaø naøo daønh cho vieäc phöôïng töï: caùc nguyeän ñöôøng ñöùng ñoäc laäp nhö moät thaùnh ñöôøng nhoû, hay laø moät coâng trình phuï thuoäc cuûa moät ngoâi thaùnh ñöôøng trong kieán truùc toång theå, bôûi ñoù ngöôøi ta cuõng duøng töø naøy ñeå goïi caùc nôi ñaët baøn thôø ôû haäu ñöôøng, hay nhaø chaàu Thaùnh Theå.
Trong nghi leã ñaïi traøo, töø naøy chæ ñoaøn giuùp leã, nghóa laø nhöõng ngöôøi haàu caän gaàn nhaát quanh vò chuû teá: phoù teá hoaëc thaày giuùp leã, chöôûng nghi, nhöõng ngöôøi caàm gaäy, muõ, saùch.