Ch
Chay Tònh
(= Jeuen)
Tieáng La-tinh ieinium coù nghóa laø töï nguyeän tieát giaûm aên uoáng. Trong lòch söû nhaân loaïi, khaép nôi ñeàu thaáy coù vieäc thöïc haønh chay tònh tuyeät ñoái hay töông ñoái vì lyù do toân giaùo hay vì caùc lyù do khaùc. Qua vieäc chay tònh, con ngöôøi nhìn nhaän mình leä thuoäc Thieân Chuùa, vì luùc khoâng söû duïng löông thöïc Thieân Chuùa ban, con ngöôøi caûm nghieäm ñöôïc tính caùch baáp beânh cuûa söùc löïc mình: chay tònh ñeå töï haï tröôùc Thieân Chuùa (xc. Tv 34,13; 68,11; Ñnl 8,3). AÊn chay laø muoán baøy toû cuøng Thieân Chuùa raèng: neáu khoâng coù Ngöôøi, chuùng ta khoâng theå laøm ñöôïc gì; trong giaây phuùt ta muoán caàu khaán Ngöôøi moät vieäc quan troïng (xc. Tl 20,26; 2Sm 12,16-22; Edr 8,21; Et 4,16), nhaát laø ñeå nhìn nhaän mình laø toäi nhaân vaø qua vieäc nhìn nhaän thöïc loøng tính caùch hö voâ cuûa mình, con ngöôøi khaån caàu Chuùa thöù tha (1V 21,27; Ñn 9,3). Chay tònh thaân xaùc chæ coù yù nghóa khi ñi ñoâi vôùi moät söï kieâng giöõ hay xa traùnh toäi (xc. Is 58,1-12), noùi khaùc ñi, chay tònh chæ laø hình thöùc beân ngoaøi (Mt 5,16-18).
Trong Tin möøng, Chuùa Gieâ-su ñaõ töøng chay tònh ñeå chuaån bò gaëp gôõ Thieân Chuùa hoaëc chuaån bò thöïc hieän coâng trình cao caû vôùi Thieân Chuùa. Nhö oâng Moâ-seâ vaø oâng EÂ-li-a, Ñöùc Ki-toâ ñaõ chay tònh 40 ñeâm ngaøy trong sa maïc (Mc 4,1; Xc. Xh 24,18; 34,28; 1V 19,8), tröôùc khi coâng boá Luaät môùi trong baøi giaûng treân nuùi. Tuy nhieân Ngöôøi cho thaáy raèng chay tònh töï noù chæ coù giaù trò töông ñoái vôùi caùc moân ñeä, nhöõng ngöôøi ñöôïc môøi tham döï böõa tieäc cuûa Ñaáng Thieân sai, thì chay tònh noùi leân thaùi ñoä soát saéng ñôïi chôø Taân lang, töùc laø Ñöùc Ki-toâ (Mt 9,14-15).
Chay tònh cuûa Hoäi thaùnh vaøo ngaøy thöù Tö leã Tro vaø ngaøy thöù Saùu Tuaàn Thaùnh noùi leân yù muoán ñeàn toäi vaø töø boû toäi loãi, ñoù cuõng laø moät söï chuaån boï ñoùn möøng leã Phuïc sinh. Chay tònh Thaùnh Theå ñöôïc giôùi haïn moät giôø tröôùc khi röôùc leã - 15 phuùt ñoái vôùi caùc beänh nhaân - chuû yeáu ñaây laø moät cöû chæ toân kính, laø söï chuaån bò ñoùn nhaän chính Ñöùc Ki-toâ trong bí tích, laøm hieän thöïc coâng trình yeâu thöông tuyeät dieäu cuûa Ngöôøi.
Chaëng Döøng
(= Station)
Trong tieáng La-tinh, statio coù nghóa laø ñöùng hoaëc döøng laïi. ÔÛ Roâ-ma, ngay töø thôøi coå xöa cuûa Ki-toâ giaùo, chaëng döøng laø nhaø thôø nôi vò giaùm muïc gaëp gôõ con chieân cuûa mình vaøo moät ngaøy leã phuïng vuï khaù quan troïng naøo ñoù. Caùc saùch bí tích cuûa Hoäi thaùnh Roâ-ma chæ roõ tröôùc chaëng döøng cho nhieàu ngaøy chuùa nhaät vaø ngaøy leã (nhaát laø trong muøa Voïng vaø muøa Chay). Cuõng coù khi ngöôøi ta tuï hoïp ôû moät nôi roài töø ñoù keùo nhau ñi sang moät nôi khaùc, nhö nay vaãn coøn thaáy qua vieäc Röôùc Neán vaøo ngaøy 2 thaùng 2 hoaëc Röôùc Laù (xc. Laù, Neán). Moät soá coäng ñoaøn tu só, nhaát laø ñan só, coù thoùi quen ñi chaëng trong haønh lang ñan vieän tröôùc khi cöû haønh moät soá vieäc phuïng vuï: caùc tu só ñöùng yeân laëng vaøi phuùt taïi choã tröôùc khi ñi vaøo cung nguyeän, muïc ñích laø chuaån bò con ngöôøi mình tröôùc vieäc cöû haønh phuïng vuï saép tôùi.
Trong caùc nhaø thôø, chaëng ñaøng Thaùnh giaù laø 14 nôi töôûng nieäm cuoäc Thöông khoù cuûa Chuùa Kitoâ, moãi nôi coù moät daáu thaùnh giaù vaø hình aûnh ngheä thuaät gôïi laïi noäi dung chaëng ñoù. Thöù töï truyeàn thoáng nhö hieän nay khoâng phaûi laø hình thöùc duy nhaát. Moãi ngöôøi cuõng coù theå ñi ñaøng thaùnh giaù baèng caùch theo caùc chaëng, ví duï nhö baét ñaàu töø böõa Tieäc ly vaø keát thuùc baèng bieán coá Phuïc sinh. Ñi ñaøng thaùnh giaù khoâng phaûi laø moät vieäc phuïng vuï, nhöng laø moät vieäc ñaïo ñöùc (xc. AÙ Phuïng vuï).
Chaám
(= Ininction)
Chaám laø moät trong nhöõng caùch hieäp leã döôùi hai hình: linh muïc nhuùng Baùnh thaùnh vaøo cheùn Maùu thaùnh cho thuï nhaân röôùc laáy. Khi söû duïng hình thöùc naøy ñöông nhieân khoâng theå cho hieäp leã treân tay (xc. Hoøa chung).
Chaân Ñeøn Nhieàu Ngoïn
(= Candeùlabre)
(Xc. Neán)
Chaát Lieäu
(= Matieøre)
Noùi theo thaàn hoïc bí tích, cuøng vôùi moâ thöùc chaát lieäu, laø moät trong hai yeáu toá cuûa bí tích: chaát lieäu laø daáu hieäu khaû giaùc cuûa bí tích, yù nghóa cuûa noù ñöôïc moâ thöùc xaùc ñònh.
- Trong bí tích Thaùnh taåy: chaát lieäu goàm vieäc ñoå nöôùc treân traùn cuûa thuï nhaân, hoaëc dìm xuoáng beå nöôùc.
- Trong bí tích Xöùc daàu beänh nhaân: chaát lieäu laø vieäc xöùc daàu beänh nhaân treân tay vaø treân traùn ngöôøi beänh.
- Trong bí tích truyeàn chöùc: chaát lieäu laø vieäc ñaët tay.
- Trong bí tích Thaùnh Theå: chaát lieäu laø baùnh vaø röôïu.
- Trong bí tích Hoân phoái: chaát lieäu ñöôïc dieãn taû qua vieäc chính hai ngöôøi kyù keát söï raøng buoäc hoân nhaân caùch hôïp phaùp (khi ñoù moâ thöùc laø lôøi noùi dieãn taû söï öng thuaän).
- Trong bí tích Saùm hoäi: chaát lieäu laø haønh ñoäng saùm hoái (aên naên toäi, xöng toäi). Vieäc thoáng hoái giaû thieát phaûi coù toäi loãi hoái nhaân ñaõ phaïm tröôùc.
Chính Nhôø Ñöùc Ki-Toâ
(= Per Ipsum)
"Chính nhôø Ñöùc Ki-toâ, cuøng vôùi Ñöùc Ki-toâ vaø trong Ñöùc Ki-toâ, moïi vinh quang vaø danh döï ñeàu thuoäc veà Cha laø Thieân Chuùa toaøn naêng, cuøng vôùi Chuùa Thaùnh Thaàn muoân ñôøi". Ñoù laø lôøi keát thuùc moãi kinh Taï ôn. Ñoù laø vinh tuïng ca chuùc tuïng Thieân Chuùa Ba Ngoâi, chæ coù linh muïc ñoïc, trong khi caàm ñóa ñöïng Mình Thaùnh vaø cheùn ñöïng Maùu Thaùnh ñöa leân vôùi moät cöû chæ tieán daâng (xc. Daâng Chuùa vaøo Ñeàn Thaùnh). Coù theå noùi: ñaây laø giaây phuùt quan troïng nhaát trong thaùnh leã; caùc lôøi noùi vaø cöû chæ ñeàu dieãn taû roõ reät Ñöùc Ki-toâ chòu hieán teá laø Ñaáng ñöôïc Chuùa Cha ban taëng ñoàng thôøi ñöôïc daâng laïi cho Chuùa Cha, nhôø taùc ñoäng cuûa Chuùa Thaùnh Thaàn, ñeå möu ích cho toaøn theå Hoäi Thaùnh.
Trong Cöïu öôùc, moät ngöôøi trôû thaønh tö teá khi nhaän trong tay nhöõng leã phaåm ñeå "ñöa leân ñöa xuoáng" tröôùc nhan Ñöùc Chuùa (xc. Xh 29,24.26; Lv 14, 12.24; Ds 5,25...). Vì theá, vieäc haùt hoaëc ñoïc toaøn theå kinh Taï ôn - vaø caâu keát kinh Taï ôn - thuoäc quyeàn cuûa linh muïc, laøm nhaân danh Ñöùc Ki-toâ. Coøn coäng ñoaøn phuïng vuï thì hoâ lôùn A-men khi keát thuùc Kinh Taï ôn, ñeå toû yù chaáp nhaän Giao öôùc (xc. Xh 24,7).
Chieâm Nieäm
(= Contemplation)
Neáu töø La-tinh contemplare (chieâm nieäm), coù theå ñöôïc hieåu laø soáng trong ñeàn thôø, thì töï noù, chieâm nieäm laø moät haønh vi phuïng vuï tuyeät haûo. Treân Gieâ-ru-sa-lem thieân quoác, nôi maø Ñeàn Thôø laø chính Thieân Chuùa (Kh 21,22), söï chieâm nieäm vaø höôûng kieán ñeàu hoaøn haûo. Tuy nhieân, ôû döôùi ñaát naøy, caùi nhìn trong saùng caàn coù trong söï chieâm nieäm phaûi keùo daøi ra khoûi phuïng vuï, khoâng phaûi vì phuïng vuï bò giôùi haïn caùch naøy hay caùch khaùc, nhöng vì giôùi haïn cuûa chính chuùng ta, laø nhöõng con ngöôøi chöa theå ñoùn nhaän ñöôïc toaøn boä noäi dung cuûa nhöõng cöû haønh Giao öôùc (xc. Kinh nguyeän, Soáng).
Chu Kyø Kính Thaùnh
(= Sanctoral)
Ñaây laø toaøn boä caùc ngaøy phuïng vuï ñöôïc daønh cho vieäc cöû haønh kính caùc thaùnh vaøo nhöõng ngaøy aán ñònh trong lòch. Möøng kính caùc thaùnh coøn laø toân vinh Thieân Chuùa, vì khi töôûng thöôûng coâng nghieäp cuûa caùc thaùnh, Thieân Chuùa töôûng thöôûng chính caùc hoàng aân cuûa Ngöôøi (xc. Kinh Tieàn tuïng caùc Thaùnh I). Tuy nhieân, khoâng neân ñeå cho vieäc möøng kính caùc thaùnh laán löôùt caùc ngaøy phuïng vuï ñöôïc daønh ñeå cöû haønh caùc maàu nhieäm chính cuûa Ôn Cöùu ñoä chuùng ta trong Ñöùc Gieâ-su Ki-toâ: muøa Giaùng sinh vôùi muøa Voïng, muøa Phuïc sinh vôùi muøa Chay (xc. Phaàn phuïng vuï theo muøa). Neân tham khaûo caùc chæ daãn veà qui luaät thöù baäc caùc ngaøy phuïng vuï trong phaàn nhaäp ñeà saùch Leã hay Caùc Giôø kinh Phuïng vuï.
Chu Kyø Phuïng Vuï
(= Cycle)
Tieáng Hy Laïp kuklos nghóa laø voøng troøn. Trong caùc toân giaùo vaø caùc neàn trieát lyù lôùn, yù nieäm chuû yeáu laø yù nieäm tuaàn hoaøn cuûa söï trôû veà vôùi thôøi ñaïi hoaøng kim nguyeân thuûy maø moät chuoãi nhöõng suy thoaùi ñaõ taùch rôøi chuùng ta ra khoûi thôøi ñaïi ñoù. Chu kyø phuïng vuï, ñöôïc loàng vaøo nhöõng chu kyø cuûa vuõ truï, cho pheùp thoaùt khoûi nhöõng chu kyø cuûa ñònh meänh vaø nhôø nhöõng nghi thöùc thích hôïp, laøm cho thôøi kyø nguyeân thuûy trôû thaønh thôøi hieän taïi. Trong yù nieäm naøy, thaêng vaø traàm keá tuïc nhau.
Tuy nhieân, trong Ki-toâ giaùo thì khoâng theå hieåu veà chu kyø nhö theá: chaéc chaén raèng, moïi söï ñeàu ñeán töø Thieân Chuùa vaø trôû veà vôùi Thieân Chuùa. Söï kieän Thieân Chuùa ñeán vôùi chuùng ta khoâng heà nguï yù nôi Ngöôøi coù moät söï suy thoaùi naøo. Moät caùch töï do vaø caù vò, Ngöôøi ñaõ ban mình cho chuùng ta nhôø caùc haønh ñoäng cöùu ñoä Ngöôøi ñaõ thöïc hieän trong lòch söû. Lòch söû khoâng phaûi laø moät môù boøng bong voâ ngaõ vaø taát yeáu cuûa moät söùc maïnh muø quaùng, nhöng laø söï noái tieáp nhöõng haønh vi töï do ñöôïc moät caù nhaân thöïc hieän trong thôøi gian. Ñeå taùc ñoäng ñeán chuùng ta, Thieân Chuùa haønh ñoäng trong lòch söû, vaø chính chuùng ta, khi ñaùp laïi saùng kieán cuûa Ngöôøi, cuõng haønh ñoäng trong thôøi gian. Lòch söû cöùu ñoä khoâng theo chu kyø, nhöng theo ñöôøng thaúng: vieäc Thieân Chuùa haï coá ñeán vôùi chuùng ta vaø vieäc chuùng ta tieán leân vôùi Ngöôøi khoâng phaûi laø nhöõng haønh vi keá tieáp nhau, nhöng xaûy ra ñoàng thôøi vaø gaén boù vôùi nhau; ñoù laø moät söï gaëp gôõ, moät Giao öôùc.
Duø vaäy, trong Ki-toâ giaùo, vaãn coù chu kyø phuïng vuï. Chu kyø naøy ñi theo nhöõng chu kyø vuõ truï: chu kyø thöôøng nhaät goàm nhöõng giôø kinh phuïng vuï keá tieáp nhau, coù troïng taâm laø thaùnh leã; chu kyø haèng tuaàn baét ñaàu töø chuùa nhaät vaø trôû laïi chuùa nhaät; chu kyø haèng naêm trieån khai toaøn boä lòch söû cöùu ñoä töø muøa Voïng naøy ñeán muøa Voïng khaùc moät caùch khaù chi tieát.
Quûa thöïc, caùc chu kyø khaùc nhau naøy cöû haønh chính maàu nhieäm Phuïc sinh: Ñaâu laø nhöõng voøng troøn ñoàng taâm, coù baùn kính lôùn nhoû hôn keùm, ñaùp öùng nhu caàu cuûa con ngöôøi theo moät tieát ñieäu giaûm daàn. Hoäi thaùnh khoâng ñi quanh voøng troøn. Theo hình troân oác, Hoäi thaùnh tieán böôùc veà ñích ñieåm ñònh meänh cuûa mình, laø söï hoaøn taát Giao öôùc nôi Gieâ-ru-sa-lem treân trôøi. Thieân Chuùa, Ñaáng taïo döïng chuùng ta, ñaõ khôi daäy vaø naâng ñôõ trong chuùng ta tính naêng ñoäng daãn ñöa chuùng ta ñeán vôùi Ngöôøi. Bao laâu chuùng ta chöa vónh vieãn böôùc vaøo voøng troøn töông quan Ba Ngoâi (xc. Ba Ngoâi, Vinh quang), thì phuïng vuï cuûa thôøi ñaïi Lòch söû Cöùu ñoä naøy vaãn ñaët chuùng ta ôû giöõa ñoài Can-veâ vôùi Gieâ-ru-sa-lem thieân quoác vaø, moät caùch maàu nhieäm, laøm cho chuùng ta trôû thaønh nhöõng ngöôøi cuøng thôøi ñaïi vôùi nhau.
Chuû Söï
(= Ceùleùbrant)
Vò giaùm muïc, linh muïc hoaëc phoù teá, trong moät coäng ñoaøn phuïng vuï, ñaïi dieän chính thöùc cuûa Ñöùc Ki-toâ vaø vì theá thöïc thi traùch vuï chuû toïa, ñöôïc goïi laø vò chuû söï. Töï baûn chaát, vò chuû söï cao nhaát laø ñöùc giaùm muïc, roài ñeán caùc linh muïc cuøng haønh leã vôùi ngöôøi, vaø caùc phoù teá thi haønh taùc vuï cuûa mình (xc. Cöû haønh, Ñoàng teá).
Chuû Tuaàn
(= Hebdomadier)
Tieáng Hy Laïp hebdomos, tieáng La-tinh hebdomas hay hebdomada nghóa laø thöù baûy, laø moät chu kyø baûy ngaøy. Chuû tuaàn laø ngöôøi cuûa tuaàn leã, ngöôøi tröïc tuaàn. Trong laõnh vöïc phuïng vuï, chuû tuaàn laø vò linh muïc chuû söï thaùnh leã vaø kinh thaàn vuï suoát moät tuaàn leã trong coäng ñoaøn tu só hay linh muïc. Trong caùc coäng ñoaøn khoâng phaûi laø tö giaùo, vò chuû tuaàn chuû söï caùc nhieäm vuï chính trong giôø kinh thaàn vuï suoát moät tuaàn: xöôùng vaø keát thuùc kinh nguyeän. Caùc vò tröïc tuaàn khaùc phaûi ñoïc caùc baøi ñoïc ngaén, xöôùng caùc baøi haùt,v.v...
Chuùa Nhaät
(= Dimanche)
Trong tieáng La-tinh, dies dominicus nghóa laø ngaøy cuûa Chuùa. Moïi ngöôøi ñeàu bieát ñeán vieäc ngaøy Chuùa nhaät. Ñoái vôùi caùc taùc giaû saùch Tin möøng, Chuùa nhaät laø ngaøy thöù nhaát trong tuaàn, trong khi ñoái vôùi ngöôøi Do Thaùi, ngaøy sa-baùt laø ngaøy thöù baûy vaø laø ngaøy cuoái cuøng (Mt 28,1; Mc 16,2.9; Lc 24,1; Ga 20,1.19; 1Cr 16,2), cho neân ngaøy Chuùa nhaät ñöôïc goïi laø Ngaøy cuûa Chuùa (Kh 1,10), vì ñoù laø ngaøy Chuùa soáng laïi: "Ñaây laø ngaøy Chuùa ñaõ döïng neân, ta haõy vui möøng vaø hoan hæ trong ngaøy ñoù!" (Tv 117, 24). Noái keát vôùi nhöõng laàn Chuùa Ki-toâ hieän ra vaøo chieàu ngaøy Phuïc sinh (Ga 20,26), vaø cuõng noái keát vôùi nhöõng böõa aên maø Chuùa Phuïc sinh duøng vôùi caùc moân ñeä (Lc 24,30.41-43), caùc Ki-toâ höõu ñaàu tieân ñaõ hoïp nhau ñeå cöû haønh leã Taï ôn vaøo buoåi chieàu Chuùa nhaät (Cv 20,7tt).
Ñeå cöû haønh bieán coá Phuïc sinh cho toát hôn, ngöôøi ta ñi ñeán choã taäp hoïp vaøo saùng Chuùa nhaät, vaø chuaån bò buoåi cöû haønh naøy baèng moät ñeâm canh thöùc. Nhö vaäy, ngöôøi ta ñaõ ñem laïi yù nghóa cho ngaøy ngöôøi ngoaïi giaùo goïi laø ngaøy Maët trôøi (tieáng Ñöùc: sontag; tieáng Anh: Sunday) vaø laø ngaøy thöù hai trong tuaàn leã vuõ truï (ngaøy Thoå tinh, Maët trôøi, Maët traêng, Hoûa tinh, Thuûy tinh, Moäc tinh vaø Kim tinh). Ngaøy Chuùa nhaät laø ngaøy maët trôøi, vì ñoù laø ngaøy Chuùa Ki-toâ, Maët trôøi coâng chính ñích thöïc (Ml 3,20) ñaõ choãi daäy sau giaác nguû cuûa söï cheát cöùu ñoä.
Trong nhaõn quan Ki-toâ giaùo, vì laø ngaøy thöù nhaát trong tuaàn, töùc laø ngaøy nguoàn goác cuûa moïi sinh hoaït Ki-toâ giaùo, neân ngaøy Chuùa nhaät cuõng laø ngaøy thöù 8, moät chuû ñeà quan troïng trong bieåu töôïng caùc con soá: noù gôïi leân caùi ôû beân kia thôøi gian, gôïi leân caùi vónh cöûu maø Chuùa Ki-toâ phuïc sinh ñaõ böôùc vaøo, caùi beán bôø nôi Ngöôøi ñang chôø ñôïi chuùng ta (xc. Ga 21,4tt). Vöøa laø khôûi ñieåm vöøa laø ñích ñieåm, ngaøy Chuùa nhaät laø trung taâm cuûa chu kyø phuïng vuï haøng tuaàn, cuõng nhö thaùnh leã laø trung taâm cuûa chu kyø haèng ngaøy, vaø leã Phuïc sinh laø trung taâm cuûa chu kyø haèng naêm. Vì laø ngaøy goác vaø ngaøy cao ñieåm, ngaøy Chuùa nhaät laø ngaøy hoaøn haûo nhaát cho taäp hoïp Ki-toâ höõu ñeå cöû haønh leã Taï ôn: cöû haønh ngaøy naøy baèng vieäc tham döï thaùnh leã Chuùa nhaät, ñoù laø nhu caàu thieát yeáu cuûa moïi Ki-toâ höõu. Ñeå toû loøng tri aân vì cuoäc soáng môùi do Chuùa Ki-toâ phuïc sinh ñem laïi, trong suoát ngaøy naøy, ngöôøi ta tham gia nhöõng hoaït ñoäng mang daáu aán cuûa söï döõ taëng vaø daáu aán cuûa nieàm vui.
Chuùa Thaùnh Thaàn
(= Esprit Saint)
Trong tieáng La-tinh, Spiritus coù nghóa laø hôi thôû. Thaàn Khí Thieân Chuùa, söùc maïnh cuûa Thieân Chuùa, nguoàn maïch söï soáng (St 1,2) ñöôïc Cöïu öôùc goïi baèng caùc töø: Gioù, Hôi thôû, Laø nguyeân lyù laøm sinh ñoäng, Thaàn Khí thoåi vaøo muõi con ngöôøi moät Nguoàn Soáng, nghóa laø moät hôi thôû ñem laïi söï soáng hoaøn toaøn tuøy thuoäc vaøo Thieân Chuùa. Nhö vaäy, moïi sinh vaät ñöôïc soáng ñoäng nhôø Thaàn Khí Thieân Chuùa (xc. Tv 103,29-30). Tuy nhieân, nhöõng ngöôøi Thieân Chuùa trao cho söù vuï ñaëc bieät coøn ñöôïc Thaàn Khí chieám höõu caùch saâu xa hôn nöõa: caùc thuû laõnh, vua, tö teá vaø ngoân söù (St 41,38; Ds 24,30; Tl 3,10; 1Sm 10,10-12; 16,13-14). Nhaát laø Thaàn Khí chieám höõu Ñaáng Meâ-si-a (Is 11,2), nhaèm laøm cho toaøn theå Daân Giao öôùc ñöôïc neân sinh ñoäng. Vì baát trung, daân aáy khoâng coøn khaû naêng daâng leân Thieân Chuùa vieäc thôø phöôïng trong Thaàn Khí nöõa (xc. Ed 37; Tv 49 vaø 50).
Ñöùc Gieâ-su chính laø Ñaáng Meâ-si-a, ñöôïc thuï thai trong cung loøng Ñöùc Trinh nöõ Ma-ri-a nhôø taùc ñoäng cuûa Chuùa Thaùnh Thaàn, Ngöôøi ñöôïc ñaày baûy hoàng aân cuûa Thaàn Khí, Ñaáng ñaõ ngöï xuoáng vaø ôû laïi vôùi Ngöôøi (Ga 1,33), Ngöôøi ban phaùt thaàn khí voâ ngaàn voâ haïn (Ga 3,34), vaø hoaøn traû thaàn khí vaøo giôø Ngöôøi ñöôïc toân vinh treân thaäp giaù (7,39; 19,30). Thaàn Khí xuaát khoûi Ñöùc Gieâsu khi Ngöôøi taét hôi, thoåi treân cac Toâng ñoà vaøo chieàu ngaøy Phuïc sinh, ñoå traøn nhö côn gioù maõnh lieät, döôùi hình löôõi löûa, vaøo ngaøy leã Nguõ tuaàn. Thaàn Khí khai sinh ra Hoäi thaùnh, sau khi ñaõ laøm cho Ñöùc Gieâ-su ñaàu thai vaø ñaõ taùc ñoäng Ngöôøi trong suoát ñôøi hoaït ñoäng (Lc 4,1-18; 10,21). Thaàn Khí coøn tieáp tuïc coâng trình cuûa Ngöôøi trong theá giôùi vaø hoaøn thaønh vieäc thaùnh hoùa (kinh Taï ôn IV): Thaàn Khí lieân keát vôùi nöôùc vaø maùu (Thaùnh taåy vaø Thaùnh Theå) ñeå laøm chöùng cho Ñöùc Ki-toâ, ñöa caùc tín höõu vaøo ñôøi soáng cuûa Chuùa Con khi keâu leân: "AÙp-ba, Cha ôi!" (Ga 19, 34; 1Ga 5,6-8; Ga 4,6; Rm 8,15).
Keå töø khi Ñöùc Gieâ-su leân trôøi, Thaàn Khí khoâng ngöøng ñöôïc gôûi ñeán cho Hoäi thaùnh, qua Chuùa Cha vaø Chuùa Con: Thaàn Khí nhieäm xuaát bôûi Chuùa Con (caùc tín höõu Ñoâng phöông khoâng noùi Thaàn Khí nhieäm xuaát bôûi Chuùa Con; hoï boû chöõ filioque cuûa caùc tín höõu Taây phöông trong kinh Tin Kính Coâng ñoàng Ni-xeâ-a Coâng-taêng-ti-noáp, theá kyû X).
Caùc tín höõu ñöôïc dìm vaøo trong Thaàn Khí khi chòu Thaùnh taåy (Ga 3,4-8); chính Ngöôøi ñoùng daáu aán leân hoï khi hoï chòu Theâm Söùc. Laø Ñaáng baøu chöõa, Ngöôøi ôû beân caùc tín höõu (Ga 14,16-26; 16,7); Ngöôøi ñöôïc keâu caàu ngöï xuoáng treân teá phaåm trong thaùnh leã, khi ñoïc kinh caàu xin Thaùnh Thaàn. Qua trung gian taùc vuï cuûa linh muïc, nhöõng ngöôøi ñaõ ñöôïc Ngöôøi thaùnh hieán (xc. Truyeàn chöùc), Ngöôøi hoaøn taát leã töôûng nieäm vieäc cöùu chuoäc, töùc leã Taï ôn (Ga 14,26). Trong moïi bí tích, chính Ngöôøi haønh ñoäng, chính Ngöôøi laïi laø Ñaáng ñöôïc ban taëng: Ngöôøi vöøa laø taùc nhaân ñeä nhaát laïi vöøa laø hieäu quaû toái haäu (res tantum; xc. Bí tích).
Laø moái daây lieân keát Chuùa Cha vaø Chuùa Con, Thaàn Khí ôû trong chính maàu nhieäm ñôøi soáng Ba Ngoâi: Ngöôøi laø con soâng tuoân chaûy nöôùc tröôøng sinh, töø ngai Thieân Chuùa vaø Con Chieân (Kh 22,1); vì xuaát phaùt töø thieân ñöôøng ñích thöïc laø söï soáng cuûa Chuùa Ba Ngoâi, ngöôøi töôùi ñaãm Caây ban söï soáng (Thaùnh giaù) vaø trôû thaønh nguyeân lyù baûn chaát phong phuù rieâng cuûa Thieân Chuùa; vôùi nhöõng doøng keânh laø caùc ñoäng taùc phuïng vuï (xc. St 2,10; Kh 22,2). Chuùa Cha vaø Chuùa Con ñeán vôùi chuùng ta nhôø hieäu quaû cuûa Tình Yeâu giöõa Cha vaø Con, cuûa Hôi thôû do loøng yeâu meán giöõa Cha vaø Con. Thaàn Khí laø Hoàng aân tuyeät haûo, laø Ñaáng hoaøn thaønh Coâng trình Thieân Chuùa. Khi ñoùn nhaän Thaàn Khí nghóa töû, chuùng ta ñöôïc sinh ra bôûi Chuùa Cha gioáng nhö Chuùa Con, vaø coù theå keâu leân "Cha ôi" cuøng vôùi Chuùa Con. Laø hình thöùc coâ ñoïng toaøn theå ñôøi soáng Ki-toâ höõu, phuïng vuï giuùp chuùng ta ñoùn nhaän vaø hoaøn traû Thaàn Khí. Phuïng vuï hoâm nay laø baûo chöùng cho vónh cöûu, laø söï trao ñoåi yeâu thöông giöõa Chuùa Cha vaø Chuùa Con trong Thaùnh Thaàn. Nhö vaäy, Thaàn Khí, moät caùch naøo ñoù, laø Trung gian toái haäu cuû phuïng vuï trong vinh quang (xc. Tö teá).
Chuùc Tuïng (Thaùnh ca)
(= Benedictus)
Ñaây laø nhöõng chöõ ñaàu trong baøi ca cuûa oâng Da-ca-ri-a (Lc 1,67-68) trong leã nghi caét bì cho ngöôøi con cuûa oâng laø Gioan Taåy Giaû (1,59tt): "Chuùc tuïng Ñöùc Chuùa laø Thieân Chuùa Israel..." Laø moät haønh vi taï ôn tröôùc söï xuaát hieän cuûa Ñaáng Messia, kinh Chuùc Tuïng taùn döông loøng nhaân töø cuûa Thieân Chuùa, Ñaáng vaãn "nhôù laïi Giao Öôùc cuûa Ngöôøi" (c. 72: xc. Töôûng nhôù). Moãi ngaøy, Hoäi Thaùnh laëp laïi baøi ca naøy vaøo giôø Kinh Saùng, luùc vaàng hoàng xuaát hieän ôû phía Ñoâng (c. 78). Nhö vaäy, Hoäi Thaùnh saün saøng ñeå nhaän bieát thôøi giôø ñöôïc Chuùa vieáng thaêm (Lc 19,44: xc. 1,68.70) vaø höôûng duøng quyeàn naêng cöùu ñoä maø Thieân Chuùa ngöøng saém saün (c. 69) heát moïi ngaøy trong suoát cuoäc ñôøi (c. 73). Kinh Chuùc Tuïng laø giaây phuùt long troïng nhaát cuûa giôø kinh Ca Ngôïi.
Chuyeån Caàu
(= Intercession)
Tieáng Latinh Intercedere nghóa laø can thieäp vaøo, ñaët mình vaøo giöõa. Phuïng vuï laøm cho toaøn theå Hoäi Thaùnh tham döï vaøo chöùc tö teá cuûa Ñöùc Kitoâ, Ñaáng Trung Gian duy nhaát giöõa Thieân Chuùa vaø loaøi ngöôøi. Nhö vaäy, phuïng vuï laø thôøi ñieåm ñaëc bieät thuaän tieän ñeå chuyeån caàu, nghóa laø caàu nguyeän cho taát caû moïi ngöôøi. Trong kinh Taï Ôn, chuyeån caàu laø caùc coâng thöùc ñeå daâng leân Thieân Chuùa taát caû caùc tín höõu vaø heát moïi ngöôøi, coøn soáng hay ñaõ qua ñôøi, nhôø söï chuyeån caàu cuûa caùc thaùnh. Cuoái giôø Kinh Saùng vaø Kinh Chieàu cuõng coù nhöõng lôøi caàu (xc. Lôøi Nguyeän coäng ñoàng).
Chuoâng
(= Cloche)
Ngaøy nay chuùng ta khoâng bieát ñöôïc nguoàn goác vieäc söû duïng caùc chuoâng nhoû laøm hieäu baùo, trong laõnh vöïc ñôøi cuõng nhö ñaïo. Trong caùc nghi thöùc thaùnh, chuoâng nhoû coù hai chöùc naêng: xua ñuoåi taø thaàn, vaø gôïi cho coäng ñoaøn ñang cöû haønh phuïng vuï nhôù laïi nhöõng kyû nieäm ñeïp ñeõ veà Thieân Chuùa cuûa mình (xc. Xh 28,33-35; Hc 45,9). Nhôø nhöõng tieáng luïc laïc gaén ôû phaåm phuïc vò thöôïng teá, Ñöùc Giaveâ vaø Daân Ngöôøi nhôù laïi Giao Öôùc: caû hai cuøng nhôù laïi moái lieân heä ñaõ ñöôïc kyù keát.
Vaøo thôøi ñaàu cuûa Kitoâ giaùo, chieâng, phaùch, chuoâng, keøn, moõ ñöôïc söû duïng ñeå laøm hieäu trieäu taäp cöû haønh phuïng vuï. Vaøo thôøi bình an trieàu Coâng-taêng--ti-noâ, caùc coäng ñoaøn phaùt trieån ñoâng ñaûo, caùc sinh hoaït trong caùc ñan vieän trôû neân phong phuù, thì caàn coù nhöõng hieäu baùo lôùn hôn. Do ñoù, baét ñaàu coù chuoâng lôùn, ít laø vaøo ñaàu theá kyû VI. Teân goïi chung laø signum (daáu hieäu, hieäu baùo), coøn töø clocca coù leõ do töø clog trong tieáng Ai-len, laø moät quaû chuoâng naëng caùc nhaø truyeàn giaùo thöôøng söû duïng vaø töø klochoân trong tieáng Ñöùc coå coù nghóa laø voã, goõ (theá kyû VIII).
Töø theá kyû VIII, baét ñaàu coù nghi thöùc röûa toäi chuoâng. Tieáng chuoâng laø tieáng caùc thieân thaàn xua ñuoåi taø thaàn, vaø keâu goïi caùc tín höõu ñeán cöû haønh phuïng vuï; chuoâng coù ñòa vò cao quyù, vaø caàn ñöôïc chuùc laønh moät caùch long troïng. Ñöùc Giaùm Muïc ñònh moät ngaøy thanh taåy caùc chuoâng, moãi chuoâng ñöôïc xöùc boán laàn, xoâng höông moät laàn. Cuoái buoåi leã, ngöôøi keùo chuoâng ngaân nga vang trôøi.
Theo truyeàn thoáng, ngöôøi ta ngöng keùo chuoâng töø thaùnh leã ngaøy thöù Naêm Tuaàn Thaùnh ñeán leã Phuïc Sinh: ñoù laø daáu hieäu Hoäi Thaùnh chòu tang. Daân gian cho raèng nhöõng ngaøy ñoù caùc chuoâng ñeàu trôû veà Roâma.
Chö Thaùnh
(= Toussaint)
Theo lòch söû, leã troïng kính caùc thaùnh coù leõ gaén lieàn vôùi vieäc cung hieán ñeàn Pantheùon coå xöa taïi Roâma, do Ñöùc Boânifacioâ IV cöû haønh vaøo ñaàu theá kyû VII. Luùc ñaàu, ñeàn Pantheùon ñöôïc daâng hieán cho chö thaàn, giôø ñöôïc daâng hieán cho Ñöùc Maria vaø caùc vò töû ñaïo; sau naøy theâm caùc vò hieån tu. Ngaøy kyû nieäm giaùp naêm cung hieán ñeàn Pantheùon, cuõng laø leã Caùc Thaùnh, ban ñaàu ñöôïc aán ñònh vaøo 13 thaùng 5. Ñeán naêm 835, dôøi vaøo 1 thaùng 11.
Leã Caùc Thaùnh lieân keát Hoäi Thaùnh löõ haønh vôùi nieàm haïnh phuùc cuûa Hoäi Thaùnh treân trôøi: vieäc möøng leã naøy khoâng chæ nhaém ñeán taát caû caùc vò thaùnh ñaõ ñöôïc toân phong (xc. Thaùnh nhaân) töùc laø nhöõng vò ñaõ ñöôïc Hoäi Thaùnh duøng thaåm quyeàn cuûa mình maø quaû quyeát laø ñang soáng trong vinh quang cuûa Chuùa, nhöng cuõng coøn höôûng ñeán taát caû nhöõng vò thöïc söï ñang soáng trong haïnh phuùc vôùi Chuùa. Cuõng nhö leã cung hieán, leã Caùc Thaùnh cho ta thöôûng neám tröôùc phuïng vuï vónh cöûu ñang khôûi ñaàu nôi phuïng vuï traàn gian (PV soá 8).
Chöû Ñoû
(= Rubrique)
Do tính töø ruber trong tieáng latinh coù nghóa laø maøu ñoû. Chöõ ñoû laø phaàn in baèng möïc ñoû trong caùc saùch phuïng vuï. Ñoù khoâng phaûi laø baûn vaên phuïng vuï, nhöng laø nhöõng qui ñònh caùch thöùc cöû haønh phuïng vuï. Nhöõng ngöôøi baùm saùt chöû ñoû laø nhöõng ngöôøi chæ chuù troïng ñeán leà luaät trong vieäc cöû haønh hôn laø quan taâm ñeán yù nghóa saâu xa cuûa caùc chöùc naêng phuïng vuï.
Chöông
(= Chapitre)
Tieáng Latinh Capitudum do töø goác Caput coù nghóa laø ñaàu, Capitulum laø moät phaàn cuûa moät chöông trong saùch leà luaät ñoïc moãi ngaøy taïi caùc ñan vieän hay kinh só hoäi. Do ñoù capitulum ñöôïc duøng ñeå chæ caùc kinh só hay caùc ñan só nghe caùc baøi ñoïc noùi treân, veà sau duøng ñeå chæ caên phoøng hoï ngoài nghe ñoïc saùch.
Hoäi ñoàng vöông cung thaùnh ñöôøng laø ñoaøn kinh só chính thöùc, coù nhieäm vuï thay maët giaùo phaän ñeå cöû haønh phuïng vuï cuûa Hoäi Thaùnh, goàm thaùnh leã vaø caùc giôø kinh phuïng vuï. Moät toå chöùc nhö theá noùi leân nieàm xaùc tín raèng kinh nguyeän phuïng vuï coù vai troø öu tieân trong ñôøi soáng muïc vuï cuûa giaùo phaän.
Chöôûng Nghi
(= Ceùreùmonaire)
Laø ngöôøi phuï traùch toå chöùc vaø troâng coi vieäc thi haønh caùc nghi leã phuïng vuï. Vò chöôûng nghi maëc aùo traéng daøi hoaëc aùo caùc pheùp.