Vieäc suøng kính Meï Maria
thôøi Trung Coå
Vieäc suøng kính Meï Maria thôøi Trung Coå.
Vatican (Vat. 10-08-2016) - Trong lòch söû ñeá quoác Roma ngöôøi ta ghi nhaän söï taùch rôøi giöõa ñeá quoác Roma Ñoâng phöông goïi laø ñeá quoác Bisantin vaø ñeá quoác Roma Taây phöông. Töø Bisantin phaùt xuaát töø teân goïi Bisansio laø teân cuõ cuûa thaønh phoá Costantinopoli do hoaøng ñeá Costantino thaønh laäp vaø laø thuû ñoâ cuûa Roma môùi. Caùc nhaø nghieân cöùu vaø söû gia khoâng thoáng nhaát vôùi nhau veà thôøi ñieåm baét ñaàu goïi ñeá quoác Bisantin. Kieåu noùi ñeá quoác Roma Ñoâng phöông ñaõ baét ñaàu phoå bieán döôùi thôøi hoaøng ñeá Valente vaø ñeá quoác Bisantin coù neàn vaên hoùa tieáng Hy Laïp, taùch rôøi khoûi ñeá quoác Roma Taây phöông coù neàn vaên hoùa haàu nhö trieät ñeå Latinh. Coù hoïc giaû cho raèng ñeá quoác Bisantin baét ñaàu sau khi hoaøng ñeá Teodosio I qua ñôøi naêm 395, vaø hai ñeá quoác hoaøn toaøn taùch rôøi nhau. Nhieàu ngöôøi khaùc cho raèng noù baét ñaàu naêm 330 khi hoaøng ñeá Costantino khaùnh thaønh Costantinopoli laø thaønh Roma môùi. Nhieàu vò khaùc ñeà nghò naêm 476 laø naêm chaám döùt ñeá quoác Roma Taây phöông. Coù vò ñeà nghò naêm 565 laø naêm hoaøng ñeá Giustiniano, hoaøng ñeá sau cuøng cuûa tieáng Latinh, qua ñôøi. Vaøi söû gia laïi cho raèng ñeá quoác Bisantin baét ñaàu sau khi hoaøng ñeá Eraclito leân ngoâi vaø thay ñoåi caùc cô caáu cuûa ñeá quoác. Thaät ra, ít nhaát cho tôùi theá kyû thöù VII nhieàu ngöôøi vaãn duøng caû hai töø Roma vaø Bisantin ñeå goïi ñeá quoác Ñoâng Phöông. Sau moät cuoäc khuûng hoaûng daøi ñeá quoác Bisantin ñaõ bò caùc thaäp töï quaân taøn phaù naêm 1204. Noù ñöôïc taùi laäp vaøo naêm 1261, nhöng ngöng hieän höõu vaøo naêm 1453, khi ñaïo binh ñeá quoác Ottoman cuûa Thoå Nhó Kyø do Mohammad II ñaùnh chieám Costantinopoli.
Vôùi bieán coá taùch rôøi töø töø cuûa ñeá quoác ñoâng phöông khoûi theá giôùi taây phöông vieäc suøng kính Meï Maria cuõng chòu moät söï chuyeån bieán khaùc trong Giaùo Hoäi Bisantin vaø trong Giaùo Hoäi taây phöông.
Beân Ñoâng Phöông khung caûnh lòch söû xaõ hoäi vaø vaên hoùa oån ñònh trong nhieàu theá kyû. Vieäc chuù yù tôùi Ñöùc Maria gaén lieàn vôùi nhieäm vuï cuûa Meï trong vieäc nhaäp theå vaø luoân luoân bò ñieàu kieän hoùa bôûi kieåu töông quan ñöôïc gaùn cho Meï ñoái vôùi Chuùa Gieâsu Con Meï. Khuynh höôùng EÂpheâxoâ mieâu taû Meï vôùi moät loaïi haøo quang sieâu vieät vaø thaàn linh hoùa. Trong khi khuynh höôùng Calcedonia ñeà cao moái daây noái keát Meï vôùi con ngöôøi cuûa Ñaáng Cöùu Theá, laø Ñaáng ñaõ nhaän laáy hình haøi cuûa ngöôøi toâi tôù trong caùc ñieàu kieän haï mình vaø khieâm nhöôøng. Trong caû hai tröôøng hôïp töông quan ñaëc bieät caù nhaân cuûa Meï vôùi Con Thieân Chuùa luoân khích leä tín höõu chaïy ñeán khaån caàu Meï baàu cöû cho hoï.
Beân Taây Phöông, traùi laïi, chuùng ta coù moät xaõ hoäi chòu aûnh höôûng saâu ñaäm cuûa caùc thay ñoåi saâu roäng. Caùc ñieàu kieän xaõ hoäi baát an, caùc nguy hieåm, caùc cuoäc chieán do naïn xaâm laêng gaây ra cuõng nhö tieán trình thuaàn hoùa caùc daân rôï töø phiaù ñeá quoác Roma vaø vieäc hoäi nhaäp cuûa caùc daân naøy vaøo taâm thöùc vaø neàn vaên minh coå ñieån, taïo thuaän tieän cho loøng suøng moä caùc nhaân vaät maïnh meõ thaønh coâng trong vieäc chieám höõu ñöôïc moät vò theá öu tieân vaø coù uy tín trong xaõ hoäi. Ñoái nghòch vôùi hieän töôïng töï khaúng ñònh naøy cuûa caùc nhaân vaät maïnh meõ trong nghóa duy caù nhaân laø ña soá ñaùm ñoâng voâ danh, nhöng laø nhöõng ngöôøi ñaàu tieân caàn baûo veä caùc quyeàn cô baûn cuûa hoï.
Tinh traïng naøy cuõng phaûn aùnh trong cuoäc soáng cuûa Giaùo Hoäi, trong ñoù caùc töông quan giöõa haøng giaùo phaåm vaø giaùo daân cuõng tieán trieån trong nghóa duy caù nhaân. Giaùo daân ngaøy caøng ít coi mình laø caùc chi theå soáng ñoäng vaø tích cöïc cuûa Giaùo Hoäi vôùi nhieäm vuï vaø traùch nhieäm rieâng cuûa mình, vaø hoï höôùng tôùi choã aån naáp sau traùch nhieäm taäp theå cuûa cô caáu, vaø coi mình laø nhöõng keû thuoäc quyeàn ñôn sô. Caùc chuû chaên vaø caùc thöøa taùc vieân phuïng töï, thay vì laø nhöõng ngöôøi phuïc vuï daân Thieân Chuùa, thì laïi töï giôùi thieäu mình nhö caùc laõnh tuï. Trong boái caûnh ñoù ngöôøi ta ñaùnh maát ñi yù thöùc baûn chaát hieàn maãu cuûa Giaùo Hoäi vaø coi Giaùo Hoäi nhö moät xaõ hoäi phaåm traät nhieàu hôn.
Töø ñoù naûy sinh ra moät khuynh höôùng roõ raøng laáy Ñöùc Maria thay theá cho Giaùo Hoäi, tình hieàn maãu cuûa Ñöùc Trinh Nöõ thay theá cho tình hieàn maãu cuûa Giaùo Hoäi. Vaø theá laø ngöôøi ta phoå bieán moät loøng toân suøng Meï Maria vôùi caùc saéc thaùi ñaëc bieät cuûa yù thöùc thôøi trung coå. Noùi chung ngöôøi ta ghi nhaän moät khuynh höôùng caù nhaân chuû nghóa trong vieäc thöïc haønh cuoäc soáng kitoâ, coi caùc giaù trò caù nhaân nhö caùc giaù trò tuyeät ñoái. Moät caùch coù yù nghóa ngöôøi ta cuõng giaûi thích caùc chaân lyù ñöùc tin theo chieàu höôùng daäy luaân lyù, vaø ñaùnh giaù luaân lyù ñaïo ñöùc cao haønh ñoäng cuûa con ngöôøi, ñöôïc xem xeùt trong caùc khía caïnh caù nhaân cuûa noù. YÙ nieäm veà maàu nhieäm cöùu chuoäc ñöôïc hieåu theo khuynh höôùng duy caù nhaân chuû nghóa, vaø caùc vaán ñeà ñaët ra cho kitoâ höõu trong caùc töông quan cuûa hoï vôùi Thieân Chuùa vaø vôùi ngöôøi khaùc ñöôïc giaûi quyeát trong loái tieáp caän hoaøn toaøn coù tính caùch thaân maät taâm tình.
Trong moät baàu khí toân giaùo loaïi naøy Ñöùc Trinh Nöõ bò caùc tín höõu loâi keùo vaøo trong moät töông quan duy caù nhaân chuû nghóa raát maïnh meõ. Nhöng hình aûnh cuûa Meï khoâng phaûi laø hình aûnh cuûa moät baø meï khieâm nhöôøng, vaâng phuïc vaø phuïng söï, bôûi vì ôn thaùnh ngoaïi thöôøng vaø caùc ñaëc suûng nôi Meï khoâng ñöôïc coi nhö laø caùc ôn nhaän ñöôïc ñeå phuïc vuï daân Chuùa, nhöng nhö laø moät phaàn thöôûng caù nhaân, hieäu quaû cuûa caùc töông quan duy nhaát vaø ñaëc tuyeån cuûa Meï vôùi Chuùa. Töông ñöông vôùi vieäc taùn tuïng haøng giaùo phaåm laø vieäc taùn tuïng Ñöùc Trinh Nöõ. Ngöôøi ta ñeà cao söï cao caû, phaåm giaù, söï thaùnh thieän vaø quyeàn naêng cuûa Meï. Nhö laø Meï Chuùa Kitoâ, Thuû Laõnh Giaùo Hoäi, Meï Maria coù moät quyeàn bính thöïc thuï rieâng vaø coù uy tín treân tín höõu, thuoäc thaân mình vaø laø chi theå cuûa Chuùa Kitoâ.
Tuy nhieân, vò theá cao caû trong ñoù Ñöùc Trinh Nöõ ñöôïc ñaët leân khoâng gaây haïi cho khaû theå caùc töông quan caù nhaân vôùi Meï. Tín höõu caûm thaáy caàn caùc göông maãu haønh xöû toân giaùo, vaø hoï tìm thaáy chuùng nôi Ñöùc Meï vaø caùc Thaùnh. Sö chuù yù cuûa hoï di chuyeån töø vieäc coi vai troø cuûa Meï trong bieán coá nhaäp theå sang vieäc chieâm ngöôõng maàu nhieäm söï tham döï cuûa Meï vaøo hieán teá cöùu chuoäc cuûa Chuùa Kitoâ, coù nghóa laø di chuyeån töø Nagiareùt leân Nuùi Soï. Vaøo theá kyû XII loøng ñaïo ñöùc kitoâ thích suy gaãm veà söï hieän dieän cuûa Meï döôùi chaân thaäp giaù, vaø gaùn cho Meï vieäc daâng moät hieán teá rieâng vaø ñích thaät leân Thieân Chuùa Cha vónh cöûu, laø Ñaáng ñaët Meï beân caïnh Chuùa Con trong vò theá cuûa moät vò trung gian ôn cöùu ñoä. Vì theá Meï ít ñöôïc coi nhö Meï Chuùa Cöùu Theá nhöng ñöôïc coi nhö laø Ngöôøi coäng taùc vôùi Chuùa. Ñieàu naøy giaûi thích lyù do vieäc chuù yù tôùi caùc ñaëc aân cuûa Meï, caùc ñieàu lieân quan tôùi con ngöôøi cuûa Meï vaø caùc khung caûnh cuûa cuoäc ñôøi Meï.
Moät thaùi ñoä nhö theá coù theå daãn tôùi caùc bieåu loä söï toø moø quaù ñaùng trong vieäc ñieàu tra cuoäc soáng, hoaït ñoäng, caùc tö töôûng, caùc xaùc tín vaø caùc taâm tình cuûa Meï. Ngheä thuaät vaø neàn vaên chöông toân giaùo thôøi ñoù cho thaáy ngöôøi ta ñaõ deã rôi vaøo caùm doã naøy chöøng naøo! Ngheä thuaät thaùnh maãu theá kyû thöù XIII tröng baày Ñöùc Maria nhö caùc göông maët thieáu nöõ aên maëc thanh lòch vaø bieát ñieäu theo trang phuïc thôøi ñoù; hay caùc hình veõ trình baày moät caùch theâ thaûm moät Ñöùc Trinh Nöõ ñöùng döôùi chaân thaäp giaù, tan naùt vì khoå ñau vaø saép ngaát xæu. Caùc saùch ñaïo ñöùc, caùc saùch baøi giaûng vaø thaàn hoïc ñaët vaán naïn lieân quan tôùi caùc ñaëc thaùi dieän maïo cuûa Ñöùc Meï, cuõng nhö caùc phaûn öùng taâm lyù vaø caûm xuùc cuûa Meï.
Ngoaøi ra, caùc tín höõu kitoâ thôøi ñoù khaån caàu Meï Maria nhö laø Ñaáng cöùu chöõa hoï trong caùc khoán khoù cuûa cuoäc soáng, nhaát laø trong noã löïc baûo ñaûm ôn cöùu roãi ñôøi ñôøi cho hoï, laø vaán ñeà neàn taûng cuûa con ngöôøi thôøi trung coå. Trung thaønh vôùi Chuùa Gieâsu trong caùc ngaøy ñen toái nhaát cuûa cuoäc khoå naïn vaø caùi cheát cuûa Ngöôøi duy moät mình Meï Maria laø Giaùo Hoäi trong caùc ngaøy saàu thöông aáy. Vì theá daáy leân nôi caùc tín höõu baûn naêng ñaët ñeå Ñöùc Trinh Nöõ trong moät vò theá cao hôn vò theá cuûa Giaùo Hoäi; haàu nhö giöõa trôøi vaø ñaát, giöõa Giaùo Hoäi vaø Chuùa Kitoâ, saün saøng baàu cöû vaø laøm trung gian cho chuùng ta, theo giaùo thuyeát cuûa thaùnh Beânañoâ. Keát quûa laø Meï xuaát hieän nhö moät baø meï tinh thaàn ñích thaät cuûa caùc tín höõu, nhö laø meï cuûa loøng xoùt thöông, söï cöùu giuùp cuûa kitoâ höõu, taát caû laø caùc töôùc hieäu öa thích cuûa neàn tu ñöùc ñan vieän Cluny.
Nhö theá so saùnh vôùi thôøi cuûa caùc Giaùo Phuï vieãn töôïng ñaõ thay ñoåi. Meï Maria khoâng coøn ñöôïc nhìn trong söï hieän dieän cuûa Meï beân caïnh Chuùa Kitoâ treân traàn gian, nhöng beân caïnh Chuùa Kitoâ treân thieân quoác, nôi Meï hoaït ñoäng cho chuùng ta; khoâng phaûi qua caùc can thieäp cuûa Meï vaøo cuoäc soáng cuûa Chuùa Gieâsu, nhöng trong hoaït ñoäng cuûa Meï trong cuoäc soáng cuûa Giaùo Hoäi; khoâng phaûi nhö laø Meï cuûa Thieân Chuùa nhöng nhö laø Meï cuûa loaøi ngöôøi. Yeáu toá kitoâ hoïc lieân tuïc hieän dieän trong yù thöùc cuûa kitoâ höõu, maëc duø ít yù thöùc hôn veà töông quan giöõa Ñöùc Maria vaø Chuùa Kitoâ vaät lyù caùc kitoâ höõu nhìn töông quan giöõa Ñöùc Maria vaø Giaùo Hoäi döôùi aùnh saùng cuûa yù nieäm naøy, nhö laø thaân mình maàu nhieäm cuûa Chuùa.
Linh Tieán Khaûi
(Radio Vatican)