Taàm nguyeân caùc vuï ly khai
trong lòch söû Kitoâ giaùo:
Cuoäc ly khai cuûa Giaùo Hoäi Tin Laønh
hay Giaùo Hoäi Caûi Caùch
Cuoäc ly khai cuûa Giaùo Hoäi Tin Laønh hay Giaùo Hoäi Caûi Caùch.
Trong lòch söû Kitoâ giaùo, ngoaøi caùc vuï chia reõ coù töø hoài theá kyû thöù IV cuoäc ly khai lôùn nhaát ñaàu tieân xaûy ra ngaøy 16 thaùng 7 naêm 1054, khi Giaùo Hoäi Taây Phöông vaø Giaùo Hoäi Ñoâng Phöông ra vaï tuyeät thoâng cho nhau Taây vaø bieán thaønh Giaùo Hoäi Coâng Giaùo vaø Giaùo Hoäi Chính Thoáng. Sau ñoù caùc bieán coá chính trò lòch söû nhö vuï caùc thaäp töï quaân coâng giaùo cuoäc vieãn chinh laàn thöù tö ñaùnh chieám thaønh Costantinopoli, cöôùp boùc vaø taøn saùt caùc kitoâ höõu chính thoáng naêm 1204, bieán coá Costantinopoli rôi vaøo tay quaân hoài cuûa ñeá quoác Ottoman Thoå Nhó Kyø naêm 1453 vaø cheá ñoä coäng saûn Lieân Xoâ thoáng trò Nga töø naêm 1917 vaø caùc nöôùc Ñoâng AÂu töø naêm 1944, ñaõ khieán cho Giaùo Hoäi Coâng Giaùo vaø Giaùo Hoäi Chính Thoáng ngaøy caøng xa nhau. Phaûi ñôïi cho tôùi sau Coâng Ñoàng Chung Vaticaêng II tình hình môùi ñöôïc caûi tieán vôùi phong traøo ñoái thoaïi ñaïi keát.
Cuoäc ly khai lôùn thöù hai xaûy ra hôn boán theá kyû sau vaøo naêm 1517 vôùi Phong traøo phaûn ñoái hay caûi caùch do Martin Luther khôûi xöôùng laøm naûy sinh ra caùc Giaùo Hoäi Tin Laønh hay Giaùo Hoäi Caûi Caùch. Martin Luther laø moät linh muïc doøng Augustino, ngöôøi Ñöùc, giaùo sö taïi phaân khoa thaàn hoïc Wittenberg.
Trong caùc naêm töø 1510 tôùi 1520 Martin Luther daäy Thaùnh Kinh: caùc Thaùnh Vònh, caùc thö göûi thaùnh Phaoloâ caùc giaùo ñoaøn Do thaùi, Roma vaø Galaùt. Giaùo sö xaùc tín raèng Giaùo Hoäi thoái naùt trong caùc ñöôøng loái cuûa mình vaø ñaõ ñaùnh maát ñi nhieàu chaân lyù chính cuûa Kitoâ giaùo. Ñieàu quan troïng nhaát laø vieäc coâng chính hoùa. Tín höõu chæ ñöôïc coâng chính hoùa nhôø ñöùc tin vaø ôn thaùnh Chuùa ban, chöù khoâng do coâng nghieäp cuûa mình. Coâng chính hoùa hoaøn toaøn laø coâng trình cuûa Thieân Chuùa. Kitoâ höõu nhaän ñöôïc söï coâng chính hoaøn toaøn töø beân ngoaøi; söï coâng chính khoâng chæ ñeán töø Chuùa Kitoâ, nhöng laø söï coâng chính cuûa Chuùa Kitoâ ñöôïc gaùn cho kitoâ höõu qua ñöùc tin. Do ñoù, chæ coù ñöùc tin môùi khieán cho tín höõu ñöôïc trôû neân coâng chính vaø chu toaøn luaät leä. Ñieåm ñaàu tieân vaø chính yeáu ñoù laø Ñöùc Gieâsu Kitoâ laø Thieân Chuùa vaø laø Chuùa ñaõ cheát cho toäi loãi chuùng ta, vaø ñaõ soáng laïi cho söï coâng chính hoaù cuûa chuùng ta (Rm 3,24-25). Chæ coù Ngaøi laø Chieân Con Thieân Chuùa, Ñaáng xoaù toäi traàn gian (Ga 1,29) vaø Thieân Chuùa ñaõ chaát leân Ngaøi toäi aùc cuûa chuùng ta (Is 53,6). Taát caû moïi ngöôøi ñeàu ñaõ phaïm toäi vaø ñöôïc neân coâng chính moät caùch töï do, maø khoâng coù caùc coâng vieäc laøm vaø coâng nghieäp cuûa mình, nhöng bôûi ôn thaùnh Chuùa, qua ôn cöùu ñoä nôi Chuùa Kitoâ Gieâsu, trong Maùu Ngaøi (Rm 3,23-25). Ñaây laø ñieàu phaûi tin. Noù khoâng ñöôïc chieám höõu hay giaät laáy ñöôïc bôûi baát cöù coâng vieäc, luaät leä hay coâng nghieäp naøo. Vì theá thaät roõ raøng vaø chaéc chaén laø chæ nieàm tin naøy khieán cho chuùng ta neân coâng chính. Vieäc taùi khaùm phaù ra Chuùa Kitoâ vaø ôn cöùu ñoä cuûa Ngaøi laø ñieåm ñaàu tieân trong hai ñieåm trôû thaønh neàn taûng cuûa söï Caûi Caùch cuøng vôùi Thaùnh Kinh vaø chæ coù Thaùnh Kinh. Martin Luther döïa treân ñieàu naøy ñeå chöûi ruûa choáng laïi vieäc buoân baùn aân xaù trong Giaùo Hoäi Coâng Giaùo thôøi ñoù.
Martin Luther khöôùc töø nhieàu giaùo huaán vaø thöïc haønh cuûa Giaùo Hoäi Coâng Giaùo thôøi Muoän Trung Coå. OÂng tin raèng söï cöùu roãi ñôøi sau laø ôn Thieân Chuùa ban nhöng khoâng cho tín höõu qua nieàm tin vaøo Chuùa Gieâsu Kitoâ, laø Ñaáng cöùu loaøi ngöôøi khoûi toäi loãi, chöù khoâng do caùc vieäc laøm hay coâng nghieäp cuûa con ngöôøi. Thaàn hoïc cuûa Martin Luther cuõng thaùch thöùc quyeàn bính vaø chöùc vuï cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng, baèng caùch khaúng ñònh raèng chæ coù Thaùnh Kinh laø nguoàn goác duy nhaát cuûa söï hieåu bieát ñöôïc Thieân Chuùa maïc khaûi. OÂng cuõng choáng laïi khuynh höôùng duy giaùo só, baèng caùch khaúng ñònh chöùc linh muïc thaùnh cuûa taát caû moïi kitoâ höõu.
Lyù côù cho caùc phaûn ñoái gay gaét cuûa Martin Luther laø vuï Johann Tetzel, tu só doøng Ña Minh vaø laø uyû vieân giaùo hoaøng ñaëc traùch vieäc ban caùc aân xaù, ñöôïc göûi sang Ñöùc ñeå baùn caùc aân xaù nhaèm laáy tieàn xaây caát ñeàn thôø thaùnh Pheâroâ taïi Roma. Thaàn hoïc coâng giaùo Roma tuyeân boá raèng ñöùc tin khoâng thoâi khoâng theå khieán cho con ngöôøi ñöôïc coâng chính; vieäc coâng chính hoùa chæ tuyø thuoäc ñöùc tin tích cöïc ñöôïc theå hieän trong tình baùc aùi vaø caùc vieäc laøm toát. Caùc lôïi ích cuûa vieäc laøm toát coù theå coù ñöôïc baèng caùch daâng cuùng tieàn baïc cho Giaùo Hoäi. Martin Luther khoâng tin tieàn baïc coù theå giaûi thoaùt con ngöôøi khoûi bò Thieân Chuùa tröøng phaït vì toäi loãi. OÂng ñeà nghò moät cuoäc thaûo luaän veà quyeàn naêng vaø söï voâ ích cuûa caùc aân xaù trong Luaän thuyeát 95 ñieåm coâng boá naêm 1517. Ngaøy 31 thaùng 10 naêm 1517 Luther vieát thö cho Ñöùc Cha Albrecht, Toång giaùm muïc Mainz vaø Magdeburg, phaûn ñoái vieäc baùn caùc aân xaù, keøm theo moät baûn "Tranh luaän cuûa Martin Luther veà quyeàn löïc vaø hieäu quûa caùc aân xaù", ñöôïc bieát tôùi nhö 95 luaän thuyeát. Caùc luaän thuyeát naøy khoâng coù yù ñoái ñaàu vôùi Giaùo Hoäi, nhöng chæ nhö laø moät tranh luaän choáng laïi caùc thöïc haønh trong Giaùo Hoäi thôøi ñoù vôùi gioïng ñieäu tìm hieåu hôn laø giaùo thuyeát. Tuy nhieân, cuõng coù nhieàu luaän thuyeát coù gioïng ñieäu thaùch thöùc chaúng haïn luaän thuyeát 86 hoûi: "Taïi sao Ñöùc Giaùo Hoaøng coù cuûa caûi giaàu sang lôùn hôn ngöôøi giaàu nhaát laø oâng Crassus, laïi xaây vöông cung thaùnh ñöôøng thaùnh Pheâroâ vôùi tieàn cuûa ngöôøi ngheøo thay vì vôùi tieàn cuûa chính mình?".
Martin Luther phaûn baùc caâu noùi thaùi quaù ñöôïc gaùn cho tu só Johann Tetzel: "Vöøa khi ñoàng tieàn keâu vang trong hoøm quyeân, laø linh hoàn trong luyeän nguïc nhaûy leân thieân ñaøng". OÂng nhaán maïnh raèng vì chæ coù Thieân Chuùa môùi coù quyeàn tha toäi, nhöõng ngöôøi yeâu saùch raèng caùc aân xaù tha moïi hình phaït cho nhöõng ngöôøi mua vaø ban cho hoï ôn cöùu roãi laø sai laàm. Kitoâ höõu khoâng ñöôïc nôùi loûng vieäc theo Chuùa Kitoâ vì caùc baûo ñaûm giaû ñoái aáy.
Ñöùc Cha Albrecht ñaõ khoâng traû lôøi thö chöùa ñöïng 95 luaän thuyeát cuûa Martin Luther, nhöng duyeät xeùt vaø coi chuùng laø laïc giaùo, roài vaøo thaùng 12 naêm 1517 göûi chuùng veà Roma. Lyù do laø vì Ñöùc Cha caàn tieàn töø vieäc baùn aân xaù ñeå thanh toaùn cho xong vieäc Ñöùc Giaùo Hoaøng cho pheùp Ngaøi chieám höôûng lôïi töùc cuûa hôn moät giaùo phaän. Ñöùc Giaùo Hoaøng cuõng nhuùng tay vaøo vuï naøy, vì phaân nöûa soá tieàn baùn aân xaù ñöôïc göûi veà xaây ñeàn thôø thaùnh Pheâroâ.
Chöa tôùi thaùng gieâng naêm 1518 baïn höõu cuûa Luther ñaõ dòch 95 luaän thuyeát ra tieáng Ñöùc, cho in vaø phaân phaùt khaép nôi khieán cho cuoäc tranh luaän trôû thaønh noåi tieáng haøng ñaàu thôøi ñoù. Chæ trong voøng hai tuaàn taøi lieäu ñöôïc phoå bieán khaép nöôùc Ñöùc, vaø trong voøng hai thaùng noù ñaõ lan sang toaøn AÂu chaâu, tôùi Phaùp, Anh vaø Italia ñaàu naêm 1519. Caùc sinh vieân tuoán ñeán Wittenberg ñeå nghe Luther giaûng daäy. Luther cho in cuoán chuù giaûi thö göûi giaùo ñoaøn Galaùt, vaø Caùc Thaùnh Vinh. Vaø naêm 1520 cho in ba taùc phaåm noåi tieáng nhaát: "Cho giôùi quyeàn quyù kitoâ cuûa quoác gia Ñöùc"; "Veà tình traïng bò giam caàm beân Babilonia cuûa Giaùo Hoäi"; "Veà söï töï do cuûa kitoâ höõu."
Trong ba naêm trôøi Ñöùc Giaùo Hoaøng Leo X huy ñoäng haøng loaït caùc thaàn hoïc gia giaùo hoaøng vaø caùc phaùi vieân choáng laïi Luther. Tröôùc heát thaàn hoïc gia doøng Ña Minh Sylvester Mazzolini soaïn baûn phuùc thaûo tröôøng hôïp laïc giaùo choáng laïi Luther, maø Ñöùc Leo X cho goïi veà Roma. Nhöng hoaøng töû Frederick III vuøng Sassonia thuyeát phuïc Ñöùc Giaùo Hoaøng cho ñieàu tra Luther taïi Augsburg, laø nôi hoaøng ñeá hoïp hoäi nghò. Thaùng 10 naêm 1518 taïi Augsburg trong vuï hoûi cung cuûa Ñöùc Hoàng Y Cajetan ñaëc söù cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng, Luther tuyeân boá oâng khoâng coi chöùc Giaùo Hoaøng laø phaàn cuûa Giaùo Hoäi trong Thaùnh Kinh, bôûi vì giaûi thích lòch söû cuûa lôøi tieân tri trong Thaùnh Kinh keát luaän raèng chöùc Giaùo Hoaøng laø Phaûn Kitoâ. Theá laø caùc lôøi tieân tri lieân quan tôûi teân Phaûn Kitoâ trôû thaønh trung taâm caùc cuoäc tranh caõi. Cuoäc khaûo cung bieán thaønh cuoäc ñaáu la heùt giöõa hai beân. Vieäc ñoái ñaàu vôùi Giaùo Hoäi khieán Luther trôû thaønh keû thuø cuûa Giaùo Hoaøng. Ban ñaàu Ñöùc Hoàng Y Cajetan ra leänh baét giöõ, neáu Luther khoâng coâng khai thu hoài caùc yù kieán cuûa oâng. Nhöng ban ñeâm Luther troán khoûi thaønh Augsburg. Thaùng gieâng naêm 1519 taïi Altenburg vuøng Sassonia Ñöùc Söù Thaàn Toaø Thaùnh Karl von Miltitz aùp duïng phöông phaùp hoøa dòu hôn, Luther ñoàng yù vaøi nhöôïng boä vì Ñöùc Hoàng Y coù baø con vôùi hoaøng töû Frederick, ñoàng thôøi höùa seõ im laëng, neáu phía choáng ñoái cuõng thinh laëng. Tuy nhieân, thaàn hoïc gia Joahann Eck nhaát ñònh ñöa giaùo thuyeát cuûa Luther ra dieãn ñaøn coâng khai. Thaùng 6 naêm 1519 Johann Eck toå chöùc cuoäc tranh luaän vôùi Andreas Karlstadt, baïn cuûa Luther, taïi Leipzig vaø môøi Luther leân tieáng. Khaúng ñònh taùo baïo nhaát cuûa Luther trong cuoäc tranh luaän ñoù laø vaên baûn Phuùc AÂm thaùnh Maùttheâu chöông 16 caâu 18 khoâng ban cho caùc Giaùo Hoaøng quyeàn giaûi thích Thaùnh Kinh vaø vì theá caùc Giaùo Hoaøng cuõng nhö caùc Coâng Ñoàng cuûa Giaùo Hoäi cuõng sai laàm. Thaàn hoïc gia Eck coi Luther laø moät ngöôøi laïc giaùo, vaø töø ñoù nhaát quyeát ñaùnh haï Luther.
Ngaøy 15 thaùng 6 naêm 1520 Ñöùc Giaùo Hoaøng Leo X coâng boá saéc chæ "Exsurge Domine" caûnh caùo ra vaï tuyeät thoâng, neáu Luther khoâng thu hoài 41 khaúng ñònh khoûi caùc buùt tích cuûa mình, bao goàm caû 95 luaän thuyeát, noäi trong voøng 60 ngaøy. Muøa thu naêm aáy Johann Eck coâng boá saéc chæ taïi Meissen vaø caùc thaønh phoá khaùc beân Ñöùc. Ñöùc Söù Thaàn Karl von Miltitz thöû laøm moâi giôùi cho moät giaûi phaùp, nhöng ngaøy muøng 10 thaùng 12 naêm 1520 Luther coâng khai ñoát saéc chæ vaø caùc saéc leänh khaùc cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng taïi Wittenberg. Tröôùc ñoù vaøo thaùng 10 naêm 1520 Luther ñaõ göûi cho Ñöùc Giaùo Hoaøng moät aán baûn cuoán "Veà söï töï do cuûa Kitoâ höõu". Haäu quaû laø ngaøy muøng 3 thaùng gieâng naêm 1521 Ñöùc Giaùo Hoaøng Leo X coâng boá saéc chæ "Decet Romanum Pontificem" ra vaï tuyeät thoâng cho Luther.
Noäi vuï cuõng ñöôïc ñöa ra tröôùc chính quyeàn ñôøi. Ngaøy 18 thaùng 4 naêm 1521 Luther ñöôïc leänh trình dieän tröôùc Hoäi nghò cuûa Ñeá quoác thaønh Roma, do hoaøng ñeá Carlo V trieäu taäp vaø chuû söï taïi thaønh phoá Worms treân soâng Rhein trong caùc ngaøy töø 28 thaùng gieâng cho tôùi 25 thaùng ba naêm 1521. Johann Eck ñaïi dieän cho Ñeá quoác leân tieáng nhö phuï taù cuûa Ñöùc Toång Giaùm Muïc Trier giôùi thieäu Luther vôùi caùc baûn buùt tích cuûa Luther treân baøn, vaø hoûi ñaây coù phaûi laø caùc saùch vôû taøi lieäu cuûa oâng khoâng, vaø oâng coù beânh vöïc caùc noäi dung cuûa chuùng khoâng. Luther nhaän ñoù laø caùc taùc phaåm cuûa mình, nhöng xin coù thôøi gian suy nghó ñeå traû lôøi caâu hoûi thöù hai. Sau khi caàu nguyeän vaø thaêm doø yù kieán cuûa baïn beø, ngaøy hoâm sau Luther traû lôøi: "Tröø phi toâi xaùc tín bôûi chöùng taù cuûa Thaùnh Kinh hay bôûi lyù trí roõ raøng, vì toâi khoâng tin töôûng nôi Giaùo Hoaøng cuõng nhö caùc coâng ñoàng, bôûi nhö ñaõ bieát roõ laø hoï thöôøng sai laàm vaø maâu thuaãn, toâi bò boù buoäc bôûi Thaùnh Kinh toâi ñaõ trích daãn vaø löông taâm toâi bò Lôøi Chuùa baét giöõ. Toâi khoâng theå vaø khoâng muoán thu hoài baát cöù ñieàu gì, vì choáng laïi löông taâm thì khoâng thaän troïng vaø khoâng ñuùng. Xin Chuùa giuùp toâi. Amen."
Trong hôn naêm ngaøy sau ñoù ñaõ coù caùc cuoäc hoïp ñeå ñònh ñoaït soá phaän cuûa Luther. Hoaøng ñeá Carlo V ñöa ra vaên baûn chung keát Chæ duï Worms ngaøy 25 thaùng 5 naêm 1521, tuyeân boá Luther ngoaøi voøng phaùp luaät, caám caùc buùt tích cuûa oâng, vaø ra leänh baét giöõ Luther. "Chuùng toâi muoán baét vaø tröøng phaït oâng nhö laø keû laïc giaùo maø ai cuõng bieát". Taát caû nhöõng ai cho ñoà aên thöùc uoáng hay chöùa chaáp Luther laø moät toäi phaïm, vaø ai gieát Luther thì khoâng bò luaät phaùp tröøng trò.
Hoaøng töû Frederick daøn xeáp ñeå Luther bieán maát nhö theå bò baét coùc vaø ñöa oâng tôùi aån naùu taïi Wartburg. Taïi ñaây Luther dòch Thaùnh Kinh Taân Öôùc ra tieáng Ñöùc. Töø ñoù Luther vieát nhieàu khaûo luaän chæ trích vieäc kieám tìm caùc aân xaù vaø ñi haønh höông cuõng nhö nhieàu ñieåm giaùo lyù: nhö tö töôûng coi thaùnh leã laø hieán teá laø toân thôø ngaãu töôïng; khöôùc töø vieäc baét buoäc xöng toäi, khuyeán khích vieäc xöng toäi vaø giaûi toäi rieâng tö, vì moïi kitoâ höõu ñeàu laø ngöôøi giaûi toäi; caùc ñan só vaø tu só coù theå beû gaãy lôøi khaán maø khoâng coù toäi gì, vì caùc lôøi khaán laø baát hôïp phaùp vaø laø coá gaéng voâ ích ñeå ñöôïc cöùu roãi; teân Phaûn kitoâ laø quyeàn bính giaùo hoaøng vv...
Baïn cuûa Luther Andrreas Karkstadt ñöôïc moät cöïu tu só Agostino laø Gabriel Zwilling khôûi xöôùng moät phong traøo caûi caùch trieät ñeå, quaù khích, vöôït quaù moïi döï tính cuûa Luther. Noù laøm naûy sinh ra caùc vuï loän xoän, bao goàm caû vuï noåi loaïn cuûa caùc tu só doøng thaùnh Agostino Augsburg choáng laïi tu vieän tröôûng, ñaäp phaù caùc töôïng aûnh trong caùc nhaø thôø, vaø toá caùo caùc quan toøa...
Naêm 1525 Luther laáy Katharna von Bora, moät trong soá 12 nöõ tu Xitoâ thuoäc tu vieän Nimbschen, maø oâng ñaõ giuùp troán khoûi tu vieän naêm 1523. Trong caùc naêm 1525-1529 Luther thieát laäp vaø cuûng coá caùc cô caáu cuûa Giaùo Hoäi môùi, vieát saùch giaùo lyù nhoû cho tín höõu, saùch giaùo lyù lôùn cho caùc muïc sö, saùng taùc thaùnh nhaïc... Giaùo Hoäi Tin Laønh, hay Giaùo Hoäi Caûi Caùch naûy sinh töø ñoù, lan nhanh taïi Ñöùc vaø nhieàu nöôùc AÂu chaâu trong ñoù coù Thuïy só vôùi caùc hoaït ñoäng cuûa Calvin vaø Zwingli.
Sau ñaây laø caùc neùt chính yeáu cuûa Giaùo Hoäi Tin laønh hay Caûi caùch:
- Thöù nhaát, caùc ñieåm tham chieáu laø: söï coâng chính hoaù cuûa ñöùc tin, chæ caàn ñöùc tin laø ñuû cho ôn cöùu roãi; chæ coù Thaùnh Kinh. Vì theá Giaùo Hoäi Tin Laønh khöôùc töø quyeàn cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng. Moãi ngöôøi coù theå ñoïc vaø giaûi thích Thaùnh Kinh.
- Thöù hai, khoâng coù haøng giaùo só, chæ coù caùc höôùng daãn vieân tinh thaàn goïi laø caùc muïc sö.
- Thöù ba, chæ coù hai bí tích: Röûa Toäi vaø Thaùnh Theå. Tuy Luther vaãn tin vaøo söï hieän dieän thaät cuûa Chuùa Gieâsu trong bí tích, nhöng caùc ñoà ñeä cuûa oâng khoâng tin. Thaùnh leã chæ laø leã nghi töôûng nieäm böõa tieäc chieàu cuûa Chuùa, baùnh vaø röôïu ñöôïc laøm pheùp khoâng phaûi laø Mình vaø Maùu Chuùa Kitoâ, nhöng chæ laø baùnh vaø röôïu thoâi.
- Thöù tö, leã nghi phuïng vuï Chuùa Nhaät döïa treân caùc baøi ñoïc thaùnh kinh ñöôïc muïc sö giaûi thích.
- Thöù naêm, caùc tín höõu tin laønh cuõng tuyeân xöng ñöùc tin vôùi Kinh Tin Kính.
- Thöù saùu, hoï khoâng toân suøng Ñöùc Maria vaø khoâng coi Ñöùc Maria laø meï Thieân Chuùa. Hoï cuõng khoâng suøng kính caùc Thaùnh vaø trong caùc nhaø thôø tin laønh khoâng coù caùc aûnh töôïng.
Hieän nay Giaùo Hoäi Tin Laønh chia thaønh nhieàu nhaùnh khaùc nhau vaø bao goàm haøng ngaøn giaùo phaùi töï trò.
Linh Tieán Khaûi
(Radio Vatican 21-01-2016)