Taàm nguyeân caùc vuï ly khai
trong lòch söû Kitoâ giaùo:
Giaùo Hoäi Chính Thoáng
Taàm nguyeân caùc vuï ly khai trong lòch söû Kitoâ giaùo: Giaùo Hoäi Chính Thoáng.
Trong caùc ngaøy töø ngaøy 18 tôùi 25 thaùng gieâng laø tuaàn caàu nguyeän cho hieäp nhaát caùc kitoâ höõu vôùi ñeà taøi "Ñöôïc môøi goïi ñeå loan baùo cho taát caû moïi ngöôøi caùc kyø coâng cuûa Chuùa". Nhaân dòp naøy kính môøi quyù vò cuøng chuùng toâi truy taàm nguoàn goác caùc vuï ly giaùo khieán cho Kitoâ giaùo bò chia reõ lôùn trong doøng lòch söû cuûa mình. Coù ba vuï ly giaùo traàm troïng nhaát: tröôùc heát laø vuï ly giaùo giöõa giaùo Hoäi Coâng Giaùo vaø Giaùo Hoäi Chính Thoáng naêm 1054, roài vuï ly giaùo cuûa Giaùo Hoäi Tin Laønh do Martin Luther khôûi xöôùng naêm 1517, vaø vuï ly khai cuûa Anh giaùo do vua Henry VIII quyeát ñònh naêm 1534.
Kitoâ giaùo ñaõ do Chuùa Kitoâ thaønh laäp taïi Palestina trong ba naêm rong ruoåi rao truyeàn Tin Möøng, xua tröø quyû döõ vaø chöõa laønh taät beänh. Chuùa Gieâsu ñaõ tuyeån choïn Ñoaøn Möôøi Hai Toâng Ñoà vaø caùc moân ñeä ñeå caùc vò coäng taùc vôùi Ngaøi, vaø truôùc khi veà Trôøi Ngaøi ñaõ truyeàn cho caùc vò "ra ñi laøm cho muoân daân trôû thaønh moân ñeä, laøm pheùp röûa cho hoï nhaân danh Chuùa Cha, Chuùa Con vaø Chuùa Thaùnh Thaàn, daäy baûo hoï tuaân giöõ moïi ñieàu Thaày ñaõ truyeàn cho anh em. Vaø ñaây Thaày ôû cuøng anh em moïi ngaøy cho ñeán taän theá" (Mt 2819-20). Sau khi nhaän ñöôïc Chuùa Thaùnh Thaàn trong ngaøy leã Nguõ Tuaàn, caùc vò baét ñaàu thi haønh söù meänh naøy, nhö keå trong chöông 2 saùch Toâng Ñoà Coâng Vuï. Töø ñoù Kitoâ giaùo baét ñaàu lan nhanh, khoâng chæ trong ñaát Palestina, nhöng caû trong nhieàu vuøng khaùc nöõa beân Tieåu AÙ, vaø lan sang caû Roma thuû ñoâ cuûa ñeá quoác. Naêm 313 sau khi hoaøng ñeá Costantino kyù saéc leänh Milano huûy boû baét ñaïo, Kitoâ giaùo baét ñaàu phaùt trieån maïnh vaø nhanh hôn. Naêm 330 hoaøng ñeá Costantino xaây thaønh phoá mang teân mình laø Costantinopoli vaø tuyeân boá noù laø thuû ñoâ thöù hai cuûa ñeá quoác vôùi töôùc hieäu laø "Roma môùi". Naêm 395 sau khi hoaøng ñeá Teodosio qua ñôøi, ñeá quoác Roma bò chia thaønh hai mieàn Ñoâng vaø Taây. Nhöng ngay trong caùc naêm cuoái cuøng cuûa Ñeá quoác, quyeàn bính chính trò, vaên hoùa vaø toân giaùo baét ñaàu ngaøy caøng di chuyeån sang phiaù Ñoâng. Theá roài khi Ñeá quoác beân Taây suïp ñoå naêm 476, Ñeá quoác beân Ñoâng vaø ñaëc bieät laø Costantinopoli ngaøy caøng chieám ñòa vò quan troïng. Söï chia reõ cuõng ngaøy caøng gia taêng, vì beân Taây noùi tieáng Latinh, trong khi beân Ñoâng noùi tieáng Hy laïp. Taát caû caùc yeáu toá naøy khieán naûy sinh ra 8 cuoäc ly khai trong 8 theá kyû giöõa Roma vaø Costantinopoli.
Thaät ra, ngay trong caùc theá kyû ñaàu ñaõ xaûy ra caùc chia reõ giöõa caùc kitoâ höõu. Naêm 451 sau Coâng Ñoàng Chung Calcedonia ñaõ xaûy ra söï chia reõ ñaàu tieân, bôûi vì vaøi Giaùo Hoäi Ñoâng Phöông khoâng chaáp nhaän caùc keát luaän cuûa Coâng Ñoàng naøy. Theá laø naûy sinh ra caùc Giaùo Hoäi Ñoâng Phöông Coå goàm Giaùo Hoäi Siroâ chính thoáng Siria, Giaùo Hoäi Assirroâ hay Caldea beân Ba Tö, töùc Iran ngaøy nay, Giaùo Hoäi Siroâ chính thoáng beân AÁn Ñoä, Giaùo Hoäi Armeni beân Armenia, Giaùo Hoäi Copte beân Ai Caäp vaø Giaùo Hoäi Etiopi beân Etiopia.
Naêm 691-692 Giaùo Hoäi Bisantin cöû haønh Coâng Ñoàng Trullano ñöa ra 102 khoaûn luaät vaø thöïc hieän moät cuoäc caûi caùch, nhöng khoâng ñöôïc Giaùo Hoäi Taây Phöông chaáp nhaän. Leã Giaùng Sinh naêm 800 khi hoaøng ñeá Carlomagno, vua ngöôøi Franc beân Phaùp töø naêm 768 vaø vua ngöôøi Longobardi beân Italia töø naêm 774, ñöôïc Ñöùc Giaùo Hoaøng Leo III ñoäi trieàu thieân ñaêng quang hoaøng ñeá cuûa Ñeá Quoác Thaùnh Roma trong ñeàn thôø thaùnh Pheâroâ, thì Ñoâng Phöông maát daàn quyeàn toái thöôïng beânh vöïc Kitoâ giaùo cuûa mình, vaø nhöôøng choã cho Taây Phöông. Vaøo khoaûng naêm 1000 caùc hieåu laàm ngaøy caøng trôû neân saâu ñaäm, ñeán ñoä Ñöùc Giaùo Hoaøng Leo X ñaõ phaûi göûi moät phaùi ñoaøn sang Costantinopoli ñeå taùi laäp caùc lieân laïc giöõa Giaùo Hoäi Roma vaø Giaùo Hoäi Ñoâng Phöông. Phaùi ñoaøn Roma do Ñöùc Hoàng Y Umberto da Silva Candida höôùng daãn. Nhöng trong thöïc teá cuoäc gaëp gôõ giöõa caùc söù boä cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng vaø Ñöùc Thöôïng Phuï Costantinopoli Michele Cerulario, ñaõ coù caùc hieäu quaû traùi nghòch daãn ñöa tôùi thaát baïi.
Ngaøy 16 thaùng 7 naêm 1054 hai phaùi ñoaøn Roma vaø Costanttinopoli ra vaï tuyeät thoâng cho nhau. Theá laø xaûy ra cuoäc chia reõ lôùn nhaát trong lòch söû cuûa Kitoâ giaùo. Keå töø ñoù Kitoâ giaùo chia thaønh hai nhaùnh: Giaùo Hoäi Coâng Giaùo, töùc ñaïi ñoàng, beân Taây Phöông vaø Giaùo Hoäi Chính Thoáng, töùc trung thaønh vôùi giaùo lyù ñích thaät, beân Ñoâng Phöông.
Coù hai lyù do chính daãn tôùi söï chia reõ naøy: thöù nhaát laø vaán ñeà "Quyeàn toái thöôïng cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng" vaø thöù hai laø töø "Filioque" theâm vaøo Kinh Tin Kính Niceno-Costantinopoli. Trong hai Coâng Ñoàng Chung Nicea naêm 325 vaø Costantinopoli naêm 381 Giaùo Hoäi ñaõ ñöa coâng thöùc Kinh Tin Kinh. Coâng Ñoàng Chung thöù ba nhoùm taïi EÂpheâxoâ ñaõ thieát ñònh raèng Kinh Tin Kính khoâng theå ñöôïc thay ñoåi nöõa. Taïi Toledo beân Taây Ban Nha, töùc beân Taây Phöông, vaøo naêm 587 caùc kitoâ höõu ñaõ theâm vaøo töø "Filioque" ñeå aùm chæ raèng Chuùa Thaùnh Thaàn bôûi Ñöùc Chuùa Cha vaø Ñöùc Chuùa Con maø ra, vaø ñöôïc phuïng thôø vaø toân vinh cuøng vôùi Ñöùc Chuùa Cha vaø Ñöùc Chuùa Con. Muïc ñích cuûa vieäc theâm vaøo naøy laø ñeå choáng laïi laïc thuyeát cuûa Ario laø ñan só, Giaùm Muïc vaø thaàn hoïc gia, soáng giöõa caùc naêm 256-336, cho raèng baûn tính thieân chuùa cuûa Chuùa Con thaáp hôn baûn tính thieân Chuùa cuûa Thieân Chuùa Cha, vaø vì theá ñaõ coù moät thôøi trong ñoù Ngoâi Lôøi cuûa Thieân Chuùa ñaõ khoâng hieän höõu, vaø vì vaäy ñaõ ñöôïc taïo döïng sau ñoù. Chæ vaøo naêm 1014 töø naøy môùi ñöôïc duøng trong Kinh Tin Kính vaø chæ vaøo naêm 1274 trong Coâng Ñoàng Lyon noù môùi ñöôïc chính thöùc ñöa vaøo trong Kinh Tin Kính.
Lieân quan tôùi "quyeàn toái thöôïng cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng, ngöôøi keá vò Thaùnh Pheâroâ, caùc vaên baûn phuùc aâm cho thaáy roõ raøng toâng ñoà Pheâroâ ñaõ coù moät vai troø haøng ñaàu so vôùi möôøi moät toâng ñoà khaùc. Sau khi Chuùa Gieâsu veà Trôøi caùc toâng ñoà ñaõ höôùng tôùi Pheâroâ ñeå coù moät höôùng daãn trong vaøi thôøi ñieåm quan troïng.
Tröôùc khi qua ñôøi caùc toâng ñoà ñaõ choïn caùc ngöôøi keá vò laø caùc Giaùm Muïc. Trong taát caû caùc Giaùm Muïc, ngöôøi keá vò toâng ñoà Pheâroâ ñaõ tieáp tuïc coù quyeàn bính cao hôn vaø ñöôïc goïi laø Giaùo Hoaøng ñeå phaân bieät vôùi caùc Giaùm Muïc khaùc. Nhö theá Giaùo Hoaøng laø thuû laõnh cuûa Giaùo Hoäi, vì laø ngöôøi keá vò toâng ñoà Pheâroâ. Ñoái vôùi caùc kitoâ höõu ñoâng phöông trong thôøi gian tröôùc khi xaûy ra vuï ly khai lôùn, Ñöùc Giaùo Hoaøng ñaõ khoâng ñöôïc coi laø ñaàu cuûa toaøn theå Giaùo Hoäi, keå caû Giaùo Hoäi Ñoâng Phöông. Ñoái vôùi hoï, neáu phaûi coù moät vò laõnh ñaïo, thì vò ñoù phaûi laø Ñöùc Thöôïng Phuï cuûa thaønh phoá quan troïng nhaát, nôi hoaøng ñeá sinh soáng, töùc laø Ñöùc Thöôïng Phuï Costantinopoli. Vì theá hoï cho vieäc Ñöùc Giaùo Hoaøng ñoøi coù quyeàn treân 4 toaø Thöôïng Phuï khaùc laø khoâng ñuùng. Töôûng cuõng neân ghi nhaän raèng vaøo thôøi hai Giaùo Hoäi Ñoâng Taây ra vaï tuyeät thoâng cho nhau, Ñöùc Giaùo Hoaøng Leo III ñaõ qua ñôøi, quyeàn bính cuûa Ñöùc Hoàng Y Umberto, ñaëc söù cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng cuõng suy giaûm, vaø vì theá ñaõ khoâng theå ra vaï tuyeät thoâng cho Ñöùc Thöôïng Phuï Cerulario. Hôn nöõa ñaõ khoâng coù Coâng Ñoàng Chung naøo ñaõ ra vaï tuyeät thoâng cho Giaùo Hoäi kia. Nhieàu Giaùo Hoäi Ñoâng Phöông khaúng ñònh raèng hoï vaãn hieäp thoâng vôùi Giaùo Hoäi Taây Phöông, maëc duø caùc Giaùo Hoäi naøy khoâng laø thaønh phaàn cuûa Giaùo Hoäi Chính Thoáng. Caùc bieán coá tieáp theo nhö caùc caùc cuoäc thaäp töï chinh laïi caøng laøm cho Ñoâng vaø Taây xa nhau hôn nöõa. Ñaëc bieät cuoäc thaäp töï chinh naêm 1204 ñaõ gia taêng söï chia reõ naøy giöõa hai beân, vì caùc binh só thaäp töï quaân coâng giaùo ñaõ ñaùnh chieám thaønh Costantinopoli, cöôùp boùc vaø taøn saùt caùc kitoâ höõu chính thoáng. Sau cuøng bieán coá Costantinopoli rôi vaøo tay quaân hoài Ottoman Thoå Nhó Kyø naêm 1453 ñaõ khoâng cho pheùp caùc cuoäc tieáp caän giöõa Roma vaø Costantinopoli, nghóa laø giöõa caùc tín höõu coâng giaùo vaø caùc tín höõu chính thoáng. Vì theá baét ñaàu töø theá kyû XV hai Giaùo Hoäi ngaøy caøng xa rôøi nhau hôn.
Theá roài töø naêm 1917 trôû ñi, vaø noùi chung töø naêm 1944, cheá ñoä coäng saûn Lieân Xoâ ñaõ khieán cho caùc Giaùo Hoäi chính thoáng cuûa Nga vaø cuûa vuøng Taây AÂu chaâu phaûi soáng döôùi söï kìm keïp vaø bò ñieàu kieän hoùa traàm troïng. Söï kieän naøy xem ra ñaõ khieán cho ngöôøi ra nghó raèng ñoâng phöông ñaõ trôû thaønh voâ thaàn, vaø ñaõ khieán cho Giaùo Hoäi Coâng Giaùo coi ñoâng phöông laø ñaát truyeàn giaùo, ñeán ñoä naêm 1992 caùc Thöôïng Phuï nhoùm hoïp taïi Costantinopoli ñaõ phaûn ñoái choáng laïi caùc hoaït ñoäng truyeàn giaùo, cho raèng Giaùo Hoäi Coâng Giaùo tìm chieâu duï tín ñoà gaây thieät haïi cho loä trình hoaø giaûi caùc kitoâ höõu ñoâng phöông vaø caùc kitoâ höõu taây phöông.
Söï kieän ñoù laø cho tôùi nay Giaùo Hoäi Taây Phöông vaø Giaùo Hoäi Ñoâng Phöông vaãn coøn chia reõ vaø moãi Giaùo Hoäi töï ñònh nghóa laø "Giaùo Hoäi duy nhaát, thaùnh thieän, coâng giaùo vaø toâng truyeàn". Ñieàu naøy gôïi yù raèng vôùi cuoäc Ly giaùo chính phía beân kia ñaõ boû Giaùo Hoäi ñích thaät. Do ñoù caùc tín höõu coâng giaùo goïi cuoäc Ly giaùo laø "Cuoäc ly giaùo lôùn cuûa Ñoâng Phöông", trong khi caùc tín höõu chính thoáng thì noùi ñoù laø "Cuoäc Ly giaùo cuûa ngöôøi Latinh".
Sau ñaây laø caùc neùt chính yeáu dieãn taû baûn chaát cuûa Giaùo Hoäi Coâng Giaùo: Caùc ñieåm quy chieáu cuûa Giaùo Hoäi laø Thaùnh Kinh, Truyeàn Thoáng, trung thaønh vôùi caùc leã nghi, vieäc toân kính Ñöùc Maria vaø caùc Thaùnh, vaø Huaán quyeàn cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng dieãn taû quyeàn toái thöôïng cuûa thaùnh Pheâroâ, quyeàn giaùo huaán cuûa caùc Giaùm Muïc vaø caùc linh muïc. Giaùo Hoäi coù caùc coäng ñoaøn tu só, caùc ñan só vaø giaùo daân nam nöõ. Haøng giaùo só vaø tu só soáng ñoäc thaân. Coù Baåy bí tích: Röûa Toäi, Thaùnh Theå, Theâm Söùc, Giaûi Toäi hay Hoaø Giaûi, Truyeàn chöùc thaùnh, Hoân Phoái vaø Xöùc daàu beänh nhaân. Tín höõu coâng giaùo tin vaø suøng kính Ñöùc Maria nhö laø Meï Thieân Chuùa. Leã nghi phuïng vuï laø Thaùnh Leã ngaøy thöôøng vaø leã troïng. Tham döï leã troïng laø ñieàu luaät, quy chieáu Möôøi Ñieàu Raên daäy thaùnh hoùa caùc ngaøy leã. Trong Thaùnh leã vieäc thaùnh hoùa hay truyeàn Pheùp baùnh vaø röôïu ñöôïc cöû haønh tröôùc tín höõu, vaø baùnh thaùnh laø baùnh khoâng men. Phuïng vuï ñöôïc taát caû moïi tín höõu tham döï tích cöïc. Caùc nhaø thôø coù nhieàu aûnh tuôïng vaø hình veõ dieãn taû caùc chuyeän Thaùnh Kinh, Ñöùc Meï vaø caùc Thaùnh.
Vaø sau ñaây laø caùc ñaëc thaùi cuûa Giaùo Hoäi Chính Thoáng. Caùc ñieåm quy chieáu cuûa Giaùo Hoäi laø Thaùnh Kinh, Truyeàn Thoáng, trung thaønh vôùi caùc leã nghi, vieäc toân kính Ñöùc Maria vaø caùc Thaùnh. Thaùnh coâng ñoàng quy tuï caùc Thöôïng phuï vaø caùc Giaùm Muïc. Caùc linh muïc coù quyeàn laäp gia ñình, nhöng khoâng ñöôïc laøm Giaùm Muïc. Caùc linh muïc naøo muoán laøm Giaùm Muïc phaûi soáng ñoäc thaân. Caùc coäng ñoaøn ñan só raát ñoâng ñaûo vaø quan troïng, caùc vò khoâng ñöôïc laäp gia ñình. Giaùo Hoäi Chính Thoáng cuõng coù 7 bí tích nhö Giaùo Hoäi Coâng Giaùo. Tín höõu cuõng tin vaø suøng kính Ñöùc Maria nhö Meï Thieân Chuùa. Thaùnh leã chæ ñöôïc cöû haønh ngaøy Chuùa Nhaät vaø khoâng coù luaät buoäc tham döï. Leã nghi thaùnh theå raát daøi vaø phöùc taïp. Trong thaùnh leã vieäc truyeàn pheùp ñöôïc thöïc thi sau moät böùc maøn, gioáng nhö caùc tö teá do thaùi khi hoï caàu nguyeän tröôùc Hoøm Bia Giao Öôùc. Baùnh duøng laø baùnh coù men thöôøng. Caùc nhaø thôø chính thoáng coù caùc aûnh Icone veõ treân goã.
Nhö theá ñaâu laø nhöõng khaùc bieät chính giöõa Giaùo Hoäi Coâng Giaùo vaø Giaùo Hoäi Chính Thoáng?.
Lieân quan tôùi quyeàn toái thöôïng cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng, Giaùo Hoäi Coâng Giaùo döïa treân vieäc keá vò thaùnh Pheâroâ vaø tin vaøo quyeàn naøy cuûa ngöôøi keá vò thaùnh nhaân. Giaùo Hoäi Chính thoâng khoâng chaáp nhaän söï kieän naøy. Moãi Giaùo Hoäi Chính Thoáng töï quaûn trò mình. Lieân quan tôùi quyeàn khoâng theå sai laàm cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng Giaùo Hoäi Coâng Giaùo chaáp nhaän khi Ñöùc Giaùo Hoaøng tuyeân boá caùc tín ñieàu. Giaùo Hoäi Chính thoáng khoâng chaáp nhaän quyeàn naøy. Lieân quan tôùi töø "Filioque" Giaùo Hoäi Coâng Giaùo ñaõ theâm vaøo Kinh Tin Kính trong Coâng Ñoàng Toledo naêm 587. Trong Kinh Tin Kính cuøa Giaùo Hoäi Chính Thoáng khoâng coù töø "Filioque". Ngoân ngöõ söû duïng trong phuïng vuï cuûa Giaùo Hoäi Coâng Giaùo laø tieáng Latinh hay caùc tieáng baûn xöù. Giaùo Hoäi Chính Thoáng duøng tieáng Hy Laïp trong phuïng vuï. Trong Giaùo Hoäi Coâng Giaùo haøng giaùo só baét buoäc phaûi soáng ñoäc thaân. Trong Giaùo Hoäi Chính Thoáng caùc linh muïc ñöôïc quyeàn laäp gia ñình, ngoaïi tröø caùc Giaùm Muïc vaø caùc ñan só phaûi soáng ñoäc thaân. Giaùo Hoäi Coâng Giaùo khoâng chaäp nhaän ly dò. Giaùo Hoäi Chính Thoáng chaáp nhaän ly dò. Caùc linh muïc coâng giaùo coù theå ñeå raâu, caùc linh muïc chính thoáng thöôøng ñeå raâu daøi. Trong caùc nhaø thôø coâng giaùo coù caùc töôïng aûnh thaùnh vaø hình veõ, trong caùc nhaø thôø chính thoáng chæ coù caùc icone, töùc caùc hình veõ treân goã laø caùc cöûa soå môû leân trôøi. Giaùo Hoäi Coâng Giaùo coù tín ñieàu Ñöùc Maria voâ nhieãm nguyeân toäi vaø Ñöùc Meï hoàn xaùc leân Trôøi, Giaùo Hoäi Chính Thoáng khoâng chaáp nhaän hai tín dieàu naøy. Giaùo Hoäi Coâng Giaùo thöøa nhaän coù Luyeän nguïc, Giaùo Hoäi Chính Thoáng khoâng thöøa nhaän Luyeän nguïc. Giaùo Hoäi Coâng Giaùo coù taát caû 21 Coâng Ñoàng. Giaùo Hoäi Chính Thoáng chæ coù 7 Coâng Ñoàng ñaàu tieân. Giaùo Hoäi Coâng Giaùo cöû haønh Thaùnh Theå vôùi baùnh khoâng men, Giaùo Hoäi Chính Thoáng cöû haønh Thaùnh Theå vôùi baùnh mì, töùc baùnh coù men.
Töôûng cuõng neân ghi nhaän raèng ngay töø tröôùc vuï ly khai naêm 1054 caùc Giaùo Hoäi Ñoâng Phöông ñaõ khoâng thöøa nhaän quyeàn toái thöôïng cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng, ngöôøi keá vò thaùnh Pheâroâ, töø "Filioque" trong Kinh Tin Kính, Luyeän nguïc trong giaùo lyù vaø baùnh khoâng men trong vieäc cöû haønh Thaùnh Leã.
Moãi giaùo hoäi chính thoáng töï quaûn goàm Coâng Nghò caùc Giaùm Muïc do moät thöôïng phuï laõnh ñaïo cuûa moät Giaùo Hoäi quan troïng chuû söï. Caùc Giaùo Hoäi Chính Thoáng chính goàm Giaùo Hoäi Chính Thoáng Costantinopoli vôùi Ñöùc Thöôïng Phuï laø thuû laõnh danh döï cuûa Chính Thoáng giaùo toaøn theá giôùi, Giaùo Hoäi Chính Thoáng Alesandira, Hy laïp, Rumania, Serbia, Nga vaø Bulgaria.
Linh Tieán Khaûi
(Radio Vatican 17-01-2016)