Vieät Nho Coù Theå
Ñoùng Goùp Gì Cho Vaên Hoùa
Mai Ñaây Cuûa Nhaân Loaïi
by Rev. Kim Ñònh, Vietnamese Philosopher
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
1. Nho coäng theâm goác reã cuûa Vieät vaøo nöõa thì goïi laø Vieät Nho. Noùi ñeán Vieät Nho laø noùi ñeán lieân heä Vieät vôùi Taøu bò bieán ñoåi: Vieät Nam töø hoïc troø bieán ra ñaïi dieän nho ôû giai ñoaïn vaên hoùa; coøn Taøu ñaïi dieän Nho giai ñoaïn vaên minh. Caàn laøm saùng toû söï bieán ñoåi naøy vöøa ñeå traùnh hieåu laàm vöøa ñeå mang laïi ôn ích toái ña cho vaên hoùa nhaân loaïi.
Töø tröôùc tôùi nay Taøu ñöôïc coi laø chuû cuûa nho, cho caû vaên hoùa Ñoâng AÙ, vaø laø thaày cuûa maáy nöôùc chung quanh trong ñoù coù Vieät Nam. Vieät Nam hoïc vôùi thaày Taøu veà heát moïi söï: töø chöõ vieát, ñaïo nho cho ñeán caùch cai trò, binh bò, kinh teá, caû ñeán kieán truùc nöõa maø khoâng saùng taïo ñöôïc gì nhö Haøn, hay Nhaät. Nieàm tin ñoù coù ñuùng khoâng? Thöa coù ñuùng ñeán 100 phaàn traêm, nhöng chæ ñuùng ñeán Taàn Haùn töùc chung quanh theá kyû thöù 2 hay 3 BC, coøn treân nöõa thì traät, nhöng khoâng may ngöôøi ta ñaõ laàm ñem caùi nhìn sai laïc ñoù maø truøm leân thôøi kyø raát laâu daøi tröôùc maø ta seõ goïi laø thôøi vaên hoùa, coù theå laâu ñeán vaøi ba chuïc theá kyû roài. Ngaøy nay khaùm phaù ra goác Hoøa Bình cuûa vaên hoùa Taøu. Theá maø Hoøa Bình muoän nhaát cuõng laø 12,000 naêm, coøn sôùm nhaát quaõng 50,000 naêm.
2. Söï laàm laãn traàm troïng nhö vaäy khieán ngöôøi ta baùm vaøo coù giai ñoaïn vaên minh hieåu laø ñaõ keát tinh ñaõ thaønh chuû thuyeát thì coù laï chi laø sau Khoång Töû nho keå nhö thaát truyeàn; khoâng ai hieåu thaáu nho nöõa. Vì cho ñöôïc hieåu thaáu ñaùo moät neàn vaên hoùa naøo taát phaûi tìm hieåu töï luùc noù ñang hình thaønh môùi thaáy ñöôïc nhöõng caùi teá vi nhaát, môùi ñuû khaû naêng xaây döïng moät neàn trieát môùi töï ñoù. Haäu quaû laø caùc saùch bieân khaûo veà nho cho tôùi nay chöa quyeån naøo ñaùng goïi laø moät neàn trieát môùi tö nho, hôn keùm chæ laø nhöõng giaûi nghóa roäng heïp coù khaùc nhau nhöng chöa ñuû söùc ñaùp öùng lôøi môøi cuûa hoäi nghò trieát hoïc hoaøn caàu 1949 ôû Honolulu ñeà nghò ñem trieát nho ra laøm nhaïc tröôûng chæ huy cuoäc thoáng nhaát hoøa aâm nhaân loaïi thôøi môùi, "vì Khoång Töû coù chaân treân caû hai taøu: caû taøu theá söï laãn taøu taâm linh". Ñoù laø moät ñeà nghò raát chính xaùc noù laøm vinh döï ngay cho neàn trieát hoaøn caàu tuy baát löïc nhöng coøn ñuû saùng suoát nhìn ra chæ coù Khoång Töû môùi cung öùng noåi neàn moùng cho moät neàn chu tri môùi, moät neàn trieát lyù nhaân sinh hôïp caûm quan thôøi ñaïi. Nhöng khoâng may suoát 40 naêm ñaõ traûi qua maø khoâng moät hoïc giaû naøo (sinologist) ñöa ra ñöôïc moät neàn trieát ñaùp öùng nhu yeáu khaån caáp cuûa nhaân loaïi, moät neàn trieát caàn thieát cho vaän heä sinh töû cuûa toaøn caàu.
3. Nhaân loaïi hieän nhö ñang ñi treân con taøu thieáu la kinh, khoâng bieát höôùng ñeán beán bôø naøo. Taát caû moïi nieàm tin, moïi ñöùc lyù ñeàu ñang suy thoaùi maïnh. Neáu khoâng mau mau tìm ra ñöôïc ñöôøng loái môùi ñeå cöùu vaõn thì theá giôùi naøy taát seõ ñi ñeán bôø vöïc thaúm. Chính trong yù ñoù maø coù söï caàn phaûi xeùt laïi moái lieân heä giöõa Taøu vaø Vieät ñeå tìm ra loái thoaùt cho söï beá taéc kia, chöù khoâng phaûi vì nieàm haõnh dieän quoác gia heïp hoøi nhö coù theå bò hieåu laàm theá. Vaäy ñieàu caàn phaûi xeùt tröôùc heát laø hoûi nöôùc Taøu laø chi? khôûi ñaàu töø thôøi naøo. Haàu heát caùc hoïc giaû ñeàu noùi: Taøu chæ laø moät thöïc theå vaên hoùa, töùc nöôùc Taøu coù laø do ñaïo nho vaø chöõ nho, neáu khoâng coù nho thì nöôùc Taøu nay chaéc chaén ñaõ nhö AÂu Chaâu goàm ít gì chung quanh möôi nöôùc vôùi tieáng noùi khaùc nhau vôùi phong tuïc dò bieät. Thieát töôûng khoâng moät hoïc giaû naøo caûi chính ñieàu treân. Ñeán chính ngay nhöõng taùc giaû Taøu nhö oâng Ngoâ Kinh Huøng coøn chöùng minh laø Taøu khoâng coù caû ñeán chuûng toäc: khoâng laø Hoa, khoâng laø Haï, khoâng laø Haùn. Teân Taøu nay laø teân cuûa nöôùc Taàn (thaønh ra Chine, China Heritage 110).
4. Vaäy Taøu laø gì? Thöa laø phaàn tieán boä nhaát cuûa Vieät theo nghóa Vieät laø toaøn daân thoå tröôùc xöa quen goïi laø Moâng Coå, nay xin goïi laø Vieät (ñoïc chuù thích baøi 2) maø ngaønh noåi nhaát laø Di. Chöõ Di theo nghóa heïp laø rôï mieàn ñoâng. Theo nghóa trung bình laø Ngoâ Vieät. theo nghóa roäng xöa laø Töù Di coù nghóa nhö Baùch Vieät töùc laø toaøn theå daân thoå tröôùc Ñoâng AÙ. Coù theå noùi theá naøy: ngöôøi Taøu laø daân thoå tröôùc nhöng ñaõ tieán leân Di tröôùc roài ra Taøu sau. Vaø khi ñaõ tieán leân Taøu (loái nhaø Chu) thì khoâng nhöõng queân goác maø coøn khinh khi ruoàng boû goác, cho laø Man Di laø rôï moïi. Vì söï ñoaïn tuyeät ñoù neân trong cuoäc quang phuïc nho phaûi tìm moät chi khaùc ñaïi dieän cho ñaïi toäc ôû thôøi vaên hoùa ñeå noùi leân tieáng noùi trung thöïc cuûa ñaïi toäc. Thieát töôûng chi ñoù khoâng ñaâu hôn laø Vieät Nam. Vieät Nam ñaïi dieän nho ôû ñôït vaên hoùa, coøn Taøu ñaïi dieän ôû ñôït vaên minh khi hieåu vaên minh laø thôøi ñaõ phaùt trieån ñaâu ra ñaáy, coù theå noùi laø thôøi ñang hình thaønh môùi vöôn leân chöa kòp saép xeáp nhöng ñaày oùc saùng taïo. Chính vôùi yù ñoù maø ta neân ñoùn nhaän nhöõng thaùm quaät môùi nhaát veà nguoàn goác vaên minh Taøu ñöôïc noùi tôùi trong hoäi nghò veà vaên minh Taøu hoïp ôû Berkeley naêm 1981 ñaõ coâng boá trong quyeån "The Origins of Chinese Civ. Berkeley 1983" (seõ vieát taét Origins). Xin tröng vaøi caâu laøm maãu:
a. Nghieân cöùu veà Vieät coù theå doïi nhieàu tia saùng vaøo nguoàn vaên minh taøu (Origins, p. 148).
b. Vaên hoùa baét ñaàu ôû Ñaïi Vaán Khaåu (Sôn Ñoâng) vaø ôû Ñaïi Boân Khanh (Ñaøi Loan) ñeàu phaùt nguyeân töø vaên hoùa Hoøa Bình (Origins 579).
c. Taøu do Vieät. Vaên hoùa Hoøa Bình lan leân tôùi taän toäc Thöông. (Origins 223). Ñoù laø nhöõng chöùng töø caäp nhaät hoùa ñeàu noùi Taøu do Vieät toäc.
5. Xin coi ñaây chæ laø vaøi tröng daãn maãu thay cho haøng ngaøn tang chöùng khaùc ñaõ thu löôïm qua haøng traêm saùch nghieân cöùu caùch nghieâm tuùc ñeå khoûi quaáy raày ñoäc giaû phaûi ñoïc theâm nhieàu tröng daãn khaùc. Chæ caàn toùm löôïc raèng taát caû caùc chöùng töø ñoù ñeàu ñöa ñeán keát luaän chung laø Taøu cuøng moät chuûng toäc, cuøng vaên hoùa vôùi ñaïi chuûng Vieät, vaø môùi taùch ra töø toäc Thöông (Hoaøng Ñeá do Ñaïo Laõo ñaët ra sau. Need. I 189). Coøn toäc Haï thì khoâng tìm ñöôïc aán tích naøo trong khaûo coå, caû ñoà ñoàng laãn boác töû. Noùi ñuùng ra thì Taøu môùi coù töï Ban Canh (1401-1373 BC) nhöng ngoaøi vaøi thoùi tuïc rieâng (côø Baïch hoå, ñi xe ngöïa) thì vaên hoùa hoaøn toaøn laø Di, caû ñeán baø Giaûn Ñòch sinh ra toäc Thöông cuøng sinh ñeû theo loái Di laø "nuoát tröùng chim" Troáng quaân.
Nhö vaäy caùc toå tröôùc gaëp trong saùch ñöôïc cho laø Taøu vöøa traùi khoaùy lòch söû (anachronisme) vöøa maâu thuaãn, thí duï Nghieâu Thuaán môùi coù trong söû sau Khoång Töû, Phuïc Hi, Nöõ Oa, Thaàn Noâng toaøn laø ngöôøi Di, Phuïc Hi cuõng goïi laø thanh tinh: roàng xanh (roàng laø Di). Nöõ Oa ñaàu ngöôøi mình raén (Di). Thaàn Noâng cao 8 thöôùc 7 taác töùc tröø 5 thì ra soá 2-3 cuûa Di vì theá khoâng ñöôïc nhaéc ñeán trong Kinh Thö, chæ môùi ñöôïc ñöa vaøo sau theo moät loái rieâng: caøng coå thì caøng ñöôïc ñöa vaøo muoän thí duï Baøn Coå laâu nhaát vì môû ñaàu lòch söû toaøn vuøng thì môùi ñöôïc ñöa vaøo ñôøi Tam Quoác do Töû Chænh trong quyeån "Tam Nguõ Löôïc Kyû". Baøn laø hoï ñöùng ñaàu ngöôøi Vieät Ñoâng (Origins 459). Theo löu truyeàn thì moà maû coøn ñaâu ñoù treân röøng nuùi Quaûng Ñoâng. Vaäy Baøn Coå laø toå hoï khai quoác Vieät Nam 2879 BC. Baøng cuõng ñoïc laø Baønh laø Baøn laø Ban, Man, Maân, Moân, Mana, Maõ Laõi, Mongol... ñeàu töï Baøn Coå maø ra, chæ coù caùch ñoïc laø khaùc. Ñaây môùi laø lieân heä teân chöù neáu keå ñeán lieân heä vaên hoùa thì toaøn coõi Ñoâng AÙ khoâng ñaâu ra khoûi ñaïi chuûng Vieät.
6. Taùch ra khoûi ñaïi chuûng thì Taøu khaùc gì? Thöa ra vaên minh töùc coù nhieàu tö töôûng khuùc chieát, ñöa ra nhieàu ñieåm maïch laïc, laøm cho ra minh nhieân coù lyù luaän. Coøn vaên hoùa khoâng coù tö töôûng, chæ coù maáy lyù luaän. Coøn vaên hoùa khoâng coù tö töôûng, chæ coù maáy yù löïc noøng coát neân phaùc toá, töï nhieân: con ngöôøi gaàn vôùi thieân naêng hôn, ñöôïc höôûng nhieàu töï do hôn neân veà ñaøng nhaân caùch ñöùc ñoä thì cao hôn vaên minh. Coù theå duøng caâu saùch Trung Dung (caâu 20 vaø 21) ñeå taû vaên minh vaên hoùa. Vaên hoùa laø thaønh giaû. Vaên minh laø thaønh chi giaû.
"Thaønh giaû thieân chi ñaïo daõ, baát mieãn nhi truùng, baát tö nhi ñaéc. Trung Dung truùng ñaïo: thaùnh nhaân daõ. Thaønh chi giaû nhaân chi ñaïo daõ: traïch thieän nhi coá chaáp chi: baùc hoïc chi, quaûng vaán chi, thaän tö chi, minh bieän chi, ñoác haønh chi".
Töï thaønh minh vò chi Tính - vaên hoùa.
Töï minh thaønh vò chi Giaùo - vaên minh...
Vaên minh öa ôû tænh thaønh nhieàu hôn (tænh laø civis neân sinh ra tieáng civilization) thieân veà buoân baùn vaø coâng ngheä. Veà ñaøng trí thöùc thì nhaän thöùc roõ hôn veà söï vaät neân coù yù nieäm xaùc ñònh hôn, goïi teân leân nhieàu ñieàu maø vaên hoùa môùi chæ thò lôø môø baèng hình töôïng, thí duï Vieät Nam laøm baùnh giaày baùnh chöng, thì Taøu noùi "Thieân vieân ñòa phöông: yù töôûng nhö nhau nhöng Taøu noùi baèng lôøi. Vieät laøm leã "Thaønh Ñinh" vôùi caùc cuoäc chaïy thi: thi chaïy, thi vaät, laøm leã nhaäp cuoäc v.v... coøn Taøu laø gia quan vôùi nhöõng lôøi daën doø kyõ löôõng. Vieät thôø toå tieân coøn Taøu laø gia tieân ñaët baøi vò theo vò trí nguõ haønh... Tieán trình naøy keát tinh baèng kinh saùch Taøu laø Töù Thö, Nguõ Kinh. Vieät thuoäc giai ñoaïn chöa thaønh vaên, neân khoâng coù saùch, hay goïi laø thôøi "kinh voâ töï".
7. Noùi nhö vaäy thì vaên hoùa cao hôn vaên minh caàn phaûi ñi ñeán vaên minh? Thöa raèng vaên minh laø phaàn vieäc cuûa con ngöôøi lyù trí, maø lyù trí laø cô naêng ban cho con ngöôøi ñeå con ngöôøi tham döï vôùi trôøi ñaát trong cuoäc tieán hoùa cuûa mình. Thuù vaät khoâng coù lyù trí neân suoát ñôøi cöù töï nhieân khoâng laàm loãi. Con ngöôøi traùi laïi laàm loãi raát nhieàu vaø chæ tieán ñöôïc qua laàm loãi, vaø tieán trong coõi nhaân vi chöù laøm sao maø baèng ñöôïc vôùi thieân naêng, nhöng con ngöôøi hôn con vaät ôû choã coù phaàn töï laøm ra ñeå ñoùng goùp, coøn laàm loãi laø taïi pha lyù trí vôùi tieàm thöùc taâm linh khoâng ñuùng ñoä. Ñuùng ñoä laø khi lyù trí "soi" tieàm thöùc maø khoâng phaù tieàm thöùc (cuõng goïi laø thieân naêng) neân tieàm thöùc vaãn caøng laøm ích cho con ngöôøi, giuùp con ngöôøi ñaït haïnh phuùc thí duï bình saûn vaø töï do. Nôi naøo khoâng ñaït thì coù cheá ñoä noâ leä, maéc nhieàu chieán tranh vôùi caùc cheânh leäch. Vaäy maø ít nôi ñaït ñöôïc quaân thieân ñoù (celeste equilibre). AÁn Ñoä cho tôùi nay chöa giaûi thoaùt ñöôïc lyù trí ra khoûi toân giaùo neân khi Upanishad khaùm phaù ra chaân lyù neàn taûng tatvam asi thì thaày troø phaûi ñöa nhau vaøo röøng maø noùi nhoû vaøo tai, khoâng thì bò vôùi caùc nhaø tö teá. Lyù do vì AÁn Ñoä ôû mieàn nhieät ñôùi: caùi noùng uoáng heát sinh löïc, neân nhöõng hoaït ñoäng trí oùc cao hôn phaûi chuyeån sang Taøu. Coøn AÂu Chaâu thì môùi ñaït "töï do thoaùt khoûi maø chöa coù töï do tích cöïc (freedom from not yet freedom to). Trong caùc trieát gia treân theá giôùi chæ thaáy coù Khoång laø ñaït ñoä quaân thieân theo lieàu löôïng vaøi ba: lyù trí 2, taâm linh 3.
8. Ñeán ñaây ta coù theå hoûi neáu khoâng coù Vieät toäc thì lieäu oâng coù ñaït ñöôïc ñoä quaân thieân ñoù chaêng. Coù leõ khoâng vì ngoaøi khu vöïc Vieät khoâng thaáy ñöôïc ngöôøi naøo. Tuy nhieân ta cuõng caàn hoûi laïi, laø neáu khoâng coù Khoång Töû thì lieäu neàn Minh Trieát Vieät coù thaønh töïu ñöôïc nhö Khoång Giaùo chaêng. Khoù noùi! Chæ bieát raèng sau Khoång Töû caû caùi mieàn Ñoâng AÙ chöa coù ngöôøi naøo noái tieáp ñöôïc söï nghieäp oâng. Söï nghieäp ôû taïi laäp moät tæ leä quaân bình giöõa lyù trí vaø thieân naêng: (tæ leä "vaøi ba" hay laø lyù trí 2, thieân naêng 3), cuõng goïi laø "quaân thieân" (celeste equilibrium). Ngoaøi oâng ra thì trong caùc vò coù ghi cheùp laïi trong saùch vôû chöa coù ngöôøi naøo keå caû Ñoâng laãn Taây, caû kim laãn coå. OÂng Speiser ñaõ coù lyù khen Khoång Töû khi ñi tìm ñaïo coù coâng bieát quay veà Phöông Nam. Daàu sao thì oâng Howord Smith coù lyù ñeå noùi "Khoång Töû laø moùn quaø to nhaát ban cho loaøi ngöôøi" oâng xöùng ñaùng ñöôïc coi laø gaïch noái giöõa Vieät vaø Nho. Sau oâng, nho bò nghieâng sang lyù trí ñeán 30 phaàn traêm. Vì Laõo Trang cöù naèng naëc ñoøi trôû veà phaùc toá, cho ñoù môùi laø Ñaïi Ñaïo raèng "Ñaïi ñaïo maát nhaân nghóa xuaát", maø khoâng suy raèng Ñaïi ñaïo maát khoâng do ngöôøi ñöa nhaân nghóa ra maø do thôøi theá. Ñaâu cuõng vaäy. Ñaïi ñaïo ñeàu maát chæ coù thuù vaät caây coû laø khoâng maát ñaïi ñaïo, chöù heã laø con ngöôøi thì ñeàu maát Ñaïi Ñaïo. Vì coù maát Ñaïi Ñaïo thì con ngöôøi môùi coù dòp ñoùng goùp phaàn mình khi ñöa lyù trí vaøo. Coù theå noùi xeùt veà ñaøng Minh Trieát hay Ñaïi Ñaïo thì con boø vôùi thaùnh trieát ngang nhau, hai ñaøng cuøng moät ñoä tinh thaàn vaø thaùnh thieän ngang baèng, chæ khaùc laø nôi con boø (hay thuù vaät naøo cuõng theá) thì hoaøn toaøn phaùc toá, voâ thöùc, coøn nôi thaùnh trieát thì coù yù thöùc. Quaõng caùch giöõa con boø vaø nhaø thaùnh trieát chính laø con ñöôøng nhaän thöùc cuõng goïi ñöôïc laø tieán trình nhaân caùch hoùa hay caù theå hoùa (process of hominization or of individualization). Vaø ñoù laø con ñöôøng tieán hoùa cuûa chung con ngöôøi noù ôû taïi ñem yù thöùc soi vaøo vuøng tieàm thöùc, laøm cho ñoâi beân giao thoa vôùi nhau. Laøm sao cho caû hai beân ñeàu cuøng laøm vieäc thì goïi laø ñaéc ñaïo. Neáu lyù trí yù thöùc ñoùng goùp beân döôùi soá 2 thì ra dò ñoan tín nhaûm goïi laø duy thieân hay duy taâm. Neáu lyù trí vöôït quaù soá 2 thì ra duy lyù vôùi chuû thuyeát, vôùi yù heä Ñaïi Ñaïo cuõng maát luoân goïi laø duy ñòa (duy vaät).
9. Rieâng nho thì ñöa ra nhaân nghóa töông ñoái gaàn ñöôïc quaân thieân (2-3) hôn heát. Ñaønh raèng nhaân nghóa khoâng theå naøo so ñöôïc vôùi Ñaïi Ñaïo, nhöng trong ñôït vaên minh thì khoâng giaûi phaùp naøo baèng nhaân nghóa caû, vì taâm thöùc con ngöôøi ñaõ nhieãm nhieàu lyù trí khoâng coøn ñuû trình ñoä phaùc toá maø ñoùn nhaän Ñaïi Ñaïo. Lyù trí ñaõ leân ñeán quaù ñoä hai thì phaûi coù caùi thang nôùi roäng hôn môùi öùng hôïp. Haõy taïm ví trieát lyù nhö caùi thang ñeå con ngöôøi leo leân saân thöôïng Ñaïi Ñaïo. Lyù trí con ngöôøi tieán trieån moãi ñôøi moãi khaùc neân moãi ñôøi phaûi coù caùi thang khaùc, caùi neàn trieát lyù môùi khaùc tuy xuaát töï cuøng moät goác cuõ. Ví nhö caây traùi moãi muøa phaûi nôû moät loaït hoa traùi khaùc. Heát muøa thì hoa traùi ruïng, coù coøn cuõng thoái khoâng aên ñöôïc nöõa. Sang naêm phaûi moät muøa môùi. Vieät Ñaïo laø moät muøa hoa traùi cöïc kyø sum seâ. Nhöng ñeán ñôøi Xuaân Thu thì trieát lyù heát xaøi. Laïi phaûi ñaët ra moät neàn trieát lyù môùi vaø Khoång Töû ñaõ thaønh töïu trong vieäc naøy. Ñeán nay lyù trí ñaõ phaùt trieån hôn nhieàu thì laïi phaûi coù moät neàn trieát lyù môùi khaùc maø chuùng ta coøn ñang chôø. Ñoù laø ñieàu giaûi nghóa taïi sao nho luùc naøy caàn phaûi theâm chieàu kích trieát vaøo caùi hoïc. Chæ nghieân cöùu suoâng khoâng coøn ñuû nöõa.
10. Trong khi chôø ñôïi ta thöû leân soá ít neùt beân ngoaøi phaân bieät vaên hoùa vôùi vaên minh vì ñieàu naøy vöøa kieän chöùng söï vuï laø Vieät thuoäc giai ñoaïn vaên hoùa khaùc Taøu ôû giai ñoaïn vaên minh, vöøa cuõng giuùp vaøo vieäc ñoùn nhaän hoaëc laøm ra neàn trieát môùi.
Vaäy tröôùc heát ta haõy xeùt chöõ Vieät chöõ con quaêng vaø chöõ chaân chim. Con quaêng chæ roàng, chaân chim ñaïi dieän cho chim tieân, caû hai coøn naëng tính töôïng hình, chöa ñaït ñoä töôïng yù baèng chöõ leä (chöõ nho nay noù khuùc chieát hôn chöõ con quaêng nhieàu). Vì xem moät chöõ ñoïc leân teân söï vaät lieàn raát ñích xaùc. Nhö vaäy vôùi chöõ leä nho ñaõ böôùc leân moät böôùc cao hôn vaên hoùa veà ñaøng xaùc ñònh, nhöng veà ñaøng töï do thì maát ñi moät ít. Roõ nhaát laø trong vieäc cöôùi hoûi: vaên minh baét phaûi coù mai moái, coù leã nghi, ñuû thöù... coøn thôøi Vieät thì töï do quaàn hoân, roài baïn löõ hoân, neáu khoâng thì loái troáng quaân: coâ caäu naøo yeâu nhau thì töï do laáy nhau. Ñaây laø choã khaùc noåi baät vaø bao caâu noùi cuûa Vöông trieàu cheâ Man Di khoâng coù ñaïo leã gì raùo, caàn phaûi "ñöùc hoùa"... thì ñeán 90 phaàn traêm laø baét theo mai moái, leã nghi röôøm ra cöôùi hoûi, chöù veà ñöùc hoùa thì vöông trieàu keùm Man Di nhieàu "ñöùc hoùa" sao noåi.
Coøn nhieàu caùi baøy ñaët coù tính caùch xa xæ do "giaàu coù sinh leã nghóa", daân khoâng ñuû tieàn cuûa maø theo thì hoï cho laø "leã baát haï thöù daân" v.v...
11. Toùm laïi vaên minh coù toå chöùc hôn, maø toå chöùc thì khoâng gì ngaët baèng du muïc quen soáng thaønh ñoaøn luõ, khoâng daønh choã cho caù nhaân phaùt trieån, nhaát laø khi naêng ñi chieám ñoaït, neân phaûi ñeà cao tuø tröôûng, ñeà cao quaân ñoäi vaø luaät hình. Hoïc giaû Creel ñaõ leân soå maáy khoaûn do nhaø Chu ñöa vaøo nho nhö sau:
(1) Chöùc thieân töû.
(2) Quaân ñoäi chuyeân nghieäp.
(3) Toâng phaùp cha truyeàn con noái (tröôûng nam).
(4) Luaät hình.
(5) Hoaïn quan (caám daân khoâng ñöôïc daâm duïc, coøn vua thì thaû daøn coù caû ngaøn cung phi).
Noùi chung vôùi vaên minh thì du muïc hay phuï heä laán aùt maãu heä, troïng voõ hôn vaên, ñaày boùc loät, xaõ hoäi chia giai caáp, nhöng may maén cho Ñoâng AÙ vì nho quaù maïnh trong daân gian neân du muïc chæ laán ñöôïc ñoä 30 phaàn traêm coøn ñeán 70 phaàn traêm vaãn laø nho. So vôùi vaên minh du muïc thì maãu heä maát troïn, daân chuùng bò ñaøn aùp neân khoâng döï cuøng moät vaên hoùa nhö quí toäc. Khi Roâma bò xaâm chieám thì lieàn tan vôõ, coøn Taøu bò xaâm chieám bao laàn ñaõ khoâng tan raõ, coøn quay laïi caûi hoùa keû xaâm laêng. Khaùc nhau theá laø nhôø coù daân vaãn ñi theo vaên hoùa coù nguyeân lyù meï baùm saùt töøng böôùc.
12. (1) Vaøi daáu beân ngoaøi khaùc. Chu Dòch ñoåi thöù töï khoân caøn ra Caøn Khoân töùc cho döông ñi tröôùc aâm: ñaët voõ tröôùc vaên. Khi Khoång Töû sang nöôùc Toáng (con chaùu Thöông AÂn) thì coøn gaëp ñaïo "khoân caøn" töùc nguyeân lyù meï (khoân) tröôùc nguyeân lyù cha (caøn) theo ñuùng thöù töï aâm tröôùc döông.
(2) Nguõ luaân Taøu: vua toâi, cha con, choàng vôï (ñöïc röïa)...
Nguõ luaân Vieät: vôï choàng, cha con, vua toâi. Daân chuû troïn veïn, daân tröôùc vua, vôï tröôùc choàng: laydies first ngay töø ñoù.
(3) Nhaø Taøu maùi khoâng cong maø chæ cong ôû giao ñaàu, coøn hoài vaên thì loaïi gaõy khuùc chöõ chi, töùc ñaõ ít nhieàu nghieâng veà soá 4 vuoâng. Vieät thì cong toaøn maùi nhö troáng ñoàng, hoài vaên cuõng cong nhö bieán töø Baéc Sôn ra chöõ S, nghóa laø neùt cong to hôn vaø giöõ ñeán chi tieát laø thay hoài vaên baèng chöû S ngaû ~.
13. Veà ngheä thuaät thì Vieät laø zero hoaøn toaøn baét chöôùc Taøu khoâng saùng taïo ñöôïc gì. Ñoù laø xeùt veà vaên minh. Haøn vaø Nhaät coøn coù caùi gì rieâng chöù Vieät thì haàu khoâng vì vaøi lyù do rieâng:
(1) nöôùc nhoû beân caïnh nöôùc quaù lôùn, phaûi coáng thôï gioûi töï 40 ñeán 60 ngöôøi; nhöõng ngöôøi gioûi khoâng daùm loä ra sôï bò xung coâng coáng Taøu.
(2) thöù ñeán vì naèm trong nhieät ñôùi noùng nhö ñoát thieâu ruïi moïi sinh löïc saùng taïo. Nhöng coøn leã chính chöa ai ñeå yù ñeán laø Haøn, Nhaät, coøn coù quí phaùi vaø taêng löõ neân coù ngheä thuaät taùch rôøi, tuy nhieân khoâng nhieàu baèng nhöõng nôi coù kim töï thaùp, coù ziggurat coù Pantheon...
Vì cuoái cuøng ngöôøi ta nhaän ra raèng ngheä thuaät moïc leân treân 3 caùi laàm chí töû cuûa loaøi ngöôøi: thaàn quyeàn, quaân quyeàn, quí quyeàn; nôi naøo coù maët moät trong ba thöù ñoù thì ngheä thuaät bieät laäp cao. Vì Vieät Nam thoaùt ba tai hoïa ñoù neân khoâng coù ngheä thuaät naèm trong vaät duïng (keát hôïp oùc thaåm myõ vôùi thöïc duïng). Do ñoù xeùt chung thì Vieät coøn giöõ ñöôïc cuûa ñaïi toäc maáy ñieåm hôn Taøu sau:
(1) Ñòa vò ñaøn baø Vieät cao hôn, nhö ñaøn baø trong Kinh Thi töï do hôn sau naøy. Baø teá leã (baø ñoàng) caùc oâng maõi sau môùi ñöôïc nhaän vaøo "ñoàng teá" roài thöøa thaéng xoâng leân chieám luoân.
(2) Bình saûn giöõ ñöôïc nhieàu hôn: thöôøng quaù baùn ruoäng laø coâng ñieàn chæ coù thôøi thöïc daân Phaùp gom ruoäng vaøo maáy ñoàn ñieàn lôùn thì soá taù ñieàn môùi theâm nhieàu, chöù coøn noùi chung thì laø coâng ñieàn vaãn noåi hôn tö ñieàn neân ngoaøi baéc coù nôi ñeán 98 phaàn traêm ngöôøi caøy coù ruoäng.
(3) Khoâng coù vuï choân ngöôøi soáng theo ngöôøi cheát nhö beân Taøu noùi coù vua choân theo haøng traêm ngöôøi. Taàn Thuûy Hoaøng choân 3,000 cung phi theo.
(4) Töï trò xaõ thoân cao hôn. Beân Taøu thöôøng bò moät doøng hoï ñoäc chieám, chöù ôû Vieät Nam thì baát kyø ai ñeán 50 tuoåi ñeàu ñöôïc vaøo hoäi ñoàng kyø muïc...
14. Xuyùt xoaùt ñoù laø baûng veõ laïi nhöõng daáu phaân bieät Vieät vôùi Taøu noù cho ta thaáy moät baûng nhaát laõm veà nho caû vaên hoùa laãn vaên minh. Noù cho thaáy vaên minh hôn vaên hoùa moät soá ñieåm nhöng keùm moät soá khaùc, nhaát laø noù giuùp nhìn roõ giaù trò cuûa nho giaùo coù theå coù trong thôøi ñang tôùi nhö theá naøo, vaø nay caùc hoïc gia coøn bò vöôùng maéc nhöõng gì caàn ñöôïc giaûi toûa. Noù cuõng laøm thay ñoåi caùi nhìn veà lieân heä Taøu vôùi caùc nöôùc chung quanh ra sao. Vôùi caùi nhìn môùi thì Taøu khoâng coøn laø chuû ñoäc nhaát cuûa nho nhöng khoâng coøn bò coi laø oâng khoång loà chuyeân moân ñaøn aùp haøng xoùm, neân haøng xoùm raát deø daët ñeå khoûi noùi laø sôï vaø gheùt, roài ñaâm ra gheùt laây caû nho giaùo coi nhö laø caùi gì cuûa Taøu. Ñoù laø caùi nhìn raát baát lôïi cho caû Taøu laãn chung quanh, caû veà chính trò laãn vaên hoùa nhaát laø vaên hoùa. Traùi laïi vôùi caùi nhìn môùi thì Taøu xuaát hieän nhö ngöôøi anh caû trong ñaïi gia ñình vaên hoùa, moät neàn vaên hoùa ñaõ môû roäng theânh thang sang taän Myõ Chaâu, Phi Chaâu, AÂu Chaâu vaø laïi nhaän ra söù meänh ñang chôø caû gia ñình.
15. Söù maïng ñoù laø hôïp nhau goùp coâng vôùi toaøn theå nhaân loaïi ñeå kieán taïo moät neàn vaên hoùa môùi, moät neàn vaên hoùa hôïp caûm quan thôøi ñaïi, moät caûm quan ñaõ lyù trí hoùa ñeán ñoä khoâng coøn theå chaáp nhaän caùi gì voâ neàn taûng taâm lyù hay lyù trí, vôùi moät taâm thöùc môû roäng ñöôïc chæ thò baèng caùc ngaønh taân nhaân vaên: uyeân taâm, cô caáu, vi theå... neân cuõng mong muoán moät neàn chu tri toaøn dieän, ñeå kieán thieát ñöôïc neàn huynh ñeä phoå bieán. Trong vieäc naøy thì ngöôøi Ñoâng AÙ tuy coù ñöôïc thöøa höôûng neàn Minh Trieát cha oâng nhöng ñaõ maát yù thöùc, caàn moät neàn trieát lyù môùi giuùp cho. Maø noùi ñeán thì ngöôøi Ñoâng AÙ raát keùm, chaéc vì laâu ngaøy ñi loái tröïc thò, loái naøy laøm cho ngöôøi theo gioûi veà ngheä thuaät, nhö ngöôøi Taøu thì veà ñoà ñoàng, ñoà söù, tranh thuûy maïc... khoâng ai hôn ñöôïc, nhöng veà ñaøng trieát thì baát löïc toû töôøng cuõng cuøng haïng vôùi Do Thaùi, Roma, Arab keùm trieát maø noåi veà thöïc teá vaäy. AÂu Myõ thì veà trieát baát ñòch: coù theå laø do trieát coå ñieån khoâng ñaït Minh Trieát töùc khoâng hoäi nhaäp ñöôïc hai thaùi cöïc vôùi nhau neân vaán ñeà naøo cuõng maéc maâu thuaãn traàm troïng baét ngöôøi hoïc phaûi suy tö raùo rieát, laâu ngaøy laøm cho cô naêng suy tö phaùt trieån ñeán tuyeät ñoä, ñi heát con ñöôøng dieãn dòch vôùi bieát bao nhaän xeùt raát chí lyù ôn ích cho cuoäc ñi "töï minh tôùi thaønh" trôû neân dung dò. Baây giôø ñem aùp duïng taøi naêng ñoù vaøo "goác reã Vieät Trieát" thì nhaân loaïi chaéc chaén seõ coù ñöôïc moät neàn trieát lyù gaén lieàn vôùi Minh Trieát ñeå ñi vaøo naêm 2000 thieát laäp tình huynh ñeä phoå bieán. Ñoù chính laø ñieàu mong öôùc cuûa toaøn theå nhaân loaïi, nhöng cho tôùi nay noù chæ xuaát hieän nhö moät mô öôùc khoâng töôûng, khoâng laøm sao keát tinh noåi, laø vì noù chöa gaëp ñöôïc moät ñöôøng loái cuï theå naøo.
16. Thieát töôûng ñöôøng loái cuï theå ñoù ñaõ hieän hình leân lôø môø trong döï phoùng cuûa Vieät nho, vì noù gom ñöôïc ba ñieàu kieän thuaän lôïi töø tröôùc tôùi nay chöa ñaâu coù. Tröôùc heát laø Nho ñöôïc caùc ñænh cao trí tueä nhìn ra coù khaû naêng tieàm aån laøm ñöôïc theá nhö ñaõ noùi veà Honolulu 1949 khi choïn Khoång Töû laøm nhaïc tröôûng cho cuoäc thoáng nhaát hoøa aâm nhaân loaïi.
Thöù ñeán söï phaêng laàn ra goác reã cuûa Nho cuõng laø moät thuaän lôïi noäi taïi ñích thöïc hôn giuùp raát nhieàu cho vieäc kieán taïo moät neàn trieát môùi caàn thieát cho giai ñoaïn môùi.
Thöù ba laø bieân cöông cuûa Vieät roäng voâ cuøng lan toûa khaép theá giôùi: AÙ, Myõ, Phi, caû AÂu Chaâu thôøi caùc ñaïi maãu nhö Demeter, haàu nhö khoâng soùt ai ngoaøi voøng, neân vieäc quang phuïc goác reã Vieät Trieát cuõng keå ñöôïc nhö laø quang phuïc goác reã cuûa loaøi ngöôøi töùc ñaõ coù saün tính caùch phoå bieán ôû trong roài. Nhö vaäy chæ coøn thöïc hieän nöõa laø chuùng ta seõ coù moät tình huynh ñeä phoå bieán: boán beå moät nhaø. Ñoù: ôn ích cuûa caùi nhìn môùi: nhìn qua cô caáu cuûa Nho toaøn dieän caû vaên minh laãn vaên hoùa laø nhö vaäy.