18. Neùt Ñaëc Tröng
Cuûa Vaên Hoùa Vieät Nho
by Rev. Kim Ñònh, Vietnamese Philosopher
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Neùt ñaëc tröng cuûa vaên hoùa Vieät Nho bieåu loä qua caùi boïc traêm tröùng vaø nhöõng con soá. Tröôùc heát haõy baøn veà söï laëp ñi laëp laïi caâu truyeän ñeû ra traêm tröùng noùi leân neùt ñaëc tröng laø tinh thaàn coâng theå (esprit communautaire) noåi baät hôn beân AÂu Taây, nôi maø anh Ca-in ghen tî neân gieát em laø A-bel, anh E-sau tranh giaønh vôùi em laø Jacob, v.v... noùi leân oùc caù nhaân, tranh ñaáu ñeå sinh toàn. Caû hai tinh thaàn (coâng theå vaø caù nhaân) ñeàu hieän dieän khaép nôi gaây neân nhieàu saéc thaùi do möùc ñoä giao thoa vaø lieàu löôïng cuûa moãi yeáu toá. Vì laø hai yeáu toá quan troïng khoâng theå thieáu trong neàn vaên minh naøo, nhöng söï khaùc bieät laø do lieàu löôïng. Thí duï Vieät Nho ñaët quan troïng neân coâng theå ba laàn coøn caù nhaân hai laàn. Ngöôïc laïi Taây AÂu caù nhaân boán, coâng theå moät, neân ta goïi vaên minh hoï laø caù nhaân; coøn ta laø coâng theå. Luùc aáy caùi boïc AÂu Cô trôû neân moät tieâu ñieåm raát quí cho chuùng ta khi nhìn vaøo doøng söû meänh nöôùc nhaø, bieát ngay laø noù thuoäc loaïi vaên minh toân troïng coäng ñoàng, coâng theå vaø ñaõ hieän thöïc vaøo caùi laøng Vieät Nam. Tinh thaàn coâng theå ñoù laïi ñi vôùi caây vaø chim. Neáu xem thöôøng seõ tröôït qua, nhöng khi theo cô caáu thì ta bieát caây thuoäc haønh moäc noùi leân vaên minh noâng nghieäp. Trong neàn vaên minh naøy ñaøn baø ñoùng vai troø quan troïng neáu khoâng hôn thì cuõng chaúng keùm ñaøn oâng, ñieàu ñoù noùi leân tính chaát maãu heä, maãu toäc voán gaén lieàn vôùi vaên minh noâng nghieäp maø ta coù theå thaáy trong caây chu ñoàng (chu laø baø chu). Rieâng nöôùc ta thì tính chaát ñoù ñöôïc bieåu thò baèng Tieân, vaø tröôùc nöõa laø chim. Vì theá chim vaø tieân hay xuaát hieän trong caùc truyeän huyeàn söû cuûa ta. Ñoù laø moät neàn vaên hoùa seõ gaëp ñoái thuû laø du muïc bieåu thò baèng haønh thuûy vaø kim vôùi hai soá 1 vaø 4, noùi leân tính chaát phuï heä, voâ bieán vaø hay ñi vôùi Hoa toäc.
Ta haõy baét ñaàu baèng tuïc leä cuûa daân gian hay ñem nhöõng bình voâi heát xaøi hay nhöõng ñaàu rau söùt meû boû döôùi goác caây ña ôû ñaàu laøng. Tuïc ñoù coù nghóa chi chaêng? Caâu hoûi naøy taát nhieân khoâng ñöôïc ñaët ra thôøi duy lyù vì chæ coi ñoù laø dò ñoan, tin raèng ñoà duøng laâu ngaøy coù hôi höôùng coù theå thaønh yeâu... Nhöng neáu muoán theo loái cô caáu thì phaûi tìm ra yù nghóa, hay ít nöõa laø lyù do nguyeân khôûi cuûa nhöõng tuïc leä kia. Taïi sao tuïc leä ñoù coù ôû ñaây maø khoâng nôi khaùc? Taïi sao laïi ñöa ñeán nieàm tin dò ñoan noï? Lyù giaûi caàn phaûi coù neàn moùng haún hoi, vì neáu khoâng thì chuùng ta seõ rôi vaøo taät ñöa "yù kieán" ra thì chaúng coù giaù trò gì.
Vaäy döïa treân maáy sôû ñaéc cuûa cô caáu ñaõ nhaéc treân laø ta coù theå suy luaän nhö sau: Tröôùc heát laø Baùch Vieät thuoäc vaên minh noâng nghieäp. Noâng nghieäp vôùi thaûo moäc laø moät. Trong caùc moäc thì caây ña ñöôïc chuù yù vì noù moïc ra caû traêm reã neân ñaõ ñöôïc duøng ñeå chæ Baùch Vieät cuõng nhö ñeå chæ söï baùm chaët vaøo ñaát laøm neân söï beàn vöõng, v.v... Coøn bình voâi töôïng tröng cho söùc hoøa hôïp ñöôïc ñaët noåi trong caâu truyeän traàu cau ñeå hoøa hôïp nhöõng yeáu toá khaùc bieät nhö ñaù voâi vôùi thaûo moäc... Vì theá ca dao noùi "mieáng raàu laø ñaàu caâu truyeän" thì caâu truyeän ñaây phaûi hieåu saâu hai taàng yù nghóa, tröôùc laø truyeän trai gaùi, cöôùi hoûi vôï choàng, sau laø tuyeän ñaïo lyù. Vì ñaïo quaân töû khôûi thuyû töø ñaïo vôï choàng, maø ñaïo vôï choàng ñöôïc khai maïc baèng mieáng traàu.
Baây gôø muoán xem ñaïo ñoù nhö theá naøo thì seõ nhaän ra laø ñaïo tam taøi: trong mieáng traàu coù caây coù nöôùc coù ñaù, bieåu töôïng cho tam taøi. Vì tam taøi laø neàn taûng neân noù phaûi hieän dieän khaép nôi nhaát laø trong ba ñaàu rau. Ba ñaàu rau laø bieán theå töï caùi noài Tam Bieân cuûa Vieâm Vieät (xem Vieät Lyù). Caû hai ñeàu laø bieåu hieäu cuûa Tam Taøi ñaõ ñöôïc bình daân hoùa ñeå thaåm thaáu vaøo vieäc toái heä troïng laø aên. (Daân dó thöïc vi tieân). Daân laáy vieäc aên laøm böôùc ñaàu, böôùc neàn taûng, vì laø neàn taûng neân caàn ñöôïc ñaïo lyù höôùng daãn. Ñaïo lyù ñoù laø Tam Taøi.
Ñaëc tröng cuûa Tam Taøi laø vò trí cao caû cuûa con ngöôøi ñöôïc xeáp ngang vôùi trôøi cuøng ñaát. AÙp duïng vaøo cô naêng con ngöôøi maø noùi thì thieân, ñòa, nhaân chính laø yù, tình, chí, lyù; hay laø lyù söï, söï vaät chæ ñòa, coøn tình laø tình ngöôøi, vì ñaõ ñeà cao ngöôøi neân Ñoâng Phöông cuõng ñeà cao tình, beân treân caû lyù. Vôùi Vieät Nho thì "tình thaâm nhi vaên minh" chöù lyù thaâm thì chæ laø baát chính. Ngaïn ngöõ Taây coù caâu summum jus summa injuria nghóa laø quyeàn lôïi cuøng cöïc (lyù) thì cuõng laø baát coâng cuøng cöïc: thí duï quyeàn tö saûn tuyeät ñoái ñaõ gaây neân baát coâng tuyeät ñoái ñaày phaàn lôùn con ngöôøi vaøo cheá ñoä noâ leä. Vì theá caâu summun jus summa injura raát chí lyù.
Tieác raèng Taây Phöông ñaõ bieát theá maø laïi ñi vun töôùi lyù boû beâ tình. Vieät Nho thì traùi laïi vun töôùi tình neân khoâng thôø chaân lyù trô troïi, maø thôø luoân caû chaân tình cuõng nhö chaân taâm. Do ñoù ñeå cho tình lan toûa tôùi caû nhöõng vaät quanh mình theo tinh thaàn toaøn theå (thieân ñòa vaïn vaät nhaát theå). Vaäy neân caùc vaät ñaõ duøng laâu ngaøy nhö bình voâi, ñaàu rau... ñaõ coù tình naøo ñoù vôùi ngöôøi khoâng nôõ vaát ñi maø neân cho veà goác toå, y nhö heát moïi con ngöôøi ñöôïc quy tuï chung quanh baøi vò vaên toå, laø baøi vò chung cho moïi toå ñaõ xuaát khoûi caù theå tính cuûa mình ñeå ñöôïc trôû veà vôùi khoái toå sieâu danh thì söï vaät cuõng theá. Nhaân sao vaät vaäy, ít ra cuõng laø ñeå coù dòp vun töôùi moái tình cuûa mình. Cho neân ñoái vôùi nhöõng vaät ñaõ cuøng mình (hoaït ñoäng) laâu ngaøy nay ñeán luùc baét ñaàu ñaéc duïng thì con ngöôøi coù tình cuõng khoâng nôõ boû ñaày ñoïa laø ñöa veà goác toå... Ñaïi ñeå ñoù laø moät lyù giaûi tuy chæ ñaït ñoä caùi nhieân (vì laø nhaân vaên khoâng theå ñi xa hôn) nhöng coù neàn taûng. Neàn taûng ñoù laø trieát lyù Tam Taøi bao truøm khaép baàu trôøi vaên hoùa Vieät Nho neân noù laø moät thöù "maïch laïc noäi taïi" caàn ñeå khi ta döïa vaøo ñoù maø lyù giaûi thì coù nhieàu may maén tìm ra yù nghóa cuûa hieän töôïng.
Baây giôø xin laáy moät thí duï khaùc cuõng raát ñaëc tröng cuûa Vieät Nho, ñoù laø nhöõng tích thoå thaàn giao thieäp vôùi Ngoïc Hoaøng roài laïi Dieâm Vöông... chuùng noùi leân vai troø con ngöôøi raát lôùn lao, vì Thoå Thaàn chaúng qua laø nhöõng ngöôøi nhö ai maø laïi giao thieäp vôùi Trôøi (Ngoïc Hoaøng) vôùi Ñaát (Dieâm Vöông) thì laø ñieàu khoâng theå töôûng töôïng ñöôïc trong caùc neàn vaên hoùa khaùc do ñoù maø coù nhöõng loái haønh söû coi trôøi baèng vung:
Doc ngang naøo bieát treân ñaàu coù ai
Hoaëc nhöõng caâu ca dao kieåu:
Baéc
thang leân hoûi oâng Trôøi,
Baét baø nguyeät laõo ñaùnh möôøi caøng tay.
Ñaùnh roài laïi troùi vaøo caây,
Hoûi baø nguyeät laõo ñaàu daây tô hoàng.
Nhöõng thaùi ñoä ñoù maø keå ôû nôi khaùc deã bò leân aùn laø phaïm thöôïng. Theá nhöng vôùi Vieät Nho thì nhöõng truyeän treân chæ laø minh hoïa caâu ñònh nghóa con ngöôøi nhö laø caùi ñöùc cuûa trôøi cuøng ñaát, laø nôi quæ thaàn hoäi tuï: "nhôn giaû kyø thieân ñòa chi ñöùc, quæ thaàn chi hoäi" töùc laø ngang vôùi trôøi cuøng ñaát vaäy.
Ñoù laø vaøi thí duï noùi leân baàu khí vaên hoùa Tam Taøi, Trôøi Ñaát, Ngöôøi laøm neân nhaát theå. Chính caùi Nhaát Theå ñöa ñeán khung nguõ haønh, nôi maø phöông höôùng, saéc maøu, soá ñoä coù lieân heä neàn taûng ñem laïi cho cô caáu Vieät Nho moät khuoân maët ñaëc bieät khoâng ñaâu coù.