5. Leã Gia Tieân Treân Ñöôøng Khai Phoùng
by Rev. Kim Ñònh, Vietnamese Philosopher
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
d. Leã gia tieân vôùi vaán ñeà phuï chuyeân
Moät trong nhöõng ñaëc tröng cuûa con ngöôøi hieän ñaïi laø choái boû moïi quyeàn bính vaø taát caû nhöõng gì coù daùng daáp tôùi quyeàn bính nhö oùc cha chuù. Ngöôøi ta hay noùi ñeán sö bôõ ngôõ cuûa giôùi chuû nhaân bò thôï thuyeàn aùc caûm, chính vì nhöõng vieäc hoï laøm ôn cho giôùi thôï thuyeàn nhö lieäu bieän choã cö truù vôùi caùc tieän nghi... Leõ ra giôùi thôï thuyeàn phaûi nhaän vôùi söï bieát ôn, theá maø taïi sao laïi aùc caûm? Caùc nhaø taâm lyù xaõ hoäi hoïc nhaän ra söï saên soùc cuûa chuû nhaân khoâng nhöõng bò coi nhö moät phöông theá cai trò baét thôï thuyeàn phaûi leä thuoäc vaøo chuû nhaân. Ngoaøi ra coøn moät lyù do saâu xa hôn ñoù laø söï saên soùc bao haøm yù coi thôï nhö khoâng ñuû oùc traùch nhieäm veà ñôøi soáng cuûa mình, ñeå phaûi coù ngöôøi khaùc ñöùng ra chòu traùch nhieäm thay cho... Ñoù laø lyù do saâu xa gaây ra loøng aùc caûm kia. Söï saên soùc ñoù coù leõ trong quaù khöù thì ñöôïc hoan ngheânh vì luùc ñoù coù taâm thöùc con ngöôøi chöa ñaït giai ñoaïn khaùt mong ñoäc laäp. Nhöng nay nhaân loaïi ñang ñi vaøo moät khuùc quanh lòch söû, ñeå tieán tôùi giai ñoaïn tröôûng thaønh, môû roäng ra nhieàu ngöôøi hôn, vì theá aùc caûm vôùi nhöõng loái ñoái xöû coi ngöôøi khaùc nhö vò thaønh nhaân. ÔÛ giai ñoaïn hieän ñaïi moãi ngöôøi ñeàu muoán ñöôïc xöû ñoái ngang haøng: vì theá maø coù söï khuûng hoaûng veà quyeàn bính xaûy ra khaép nôi, keå caû trong caùc toân giaùo, trong caùc tu hoäi laø nôi quyeàn bính töông ñoái ñöôïc ñaët vöõng nhaát. Noù chöùng toû moät söï bieán thieân raát quan troïng maø ngöôøi ta coù theå goïi laø giai ñoaïn tröôûng thaønh cuûa nhaân loaïi, giai ñoaïn maø caù nhaân ñaõ ñeàu traûi qua nay ñeán löôït toaøn theå nhaân loaïi ñang söûa soaïn traûi qua.
Moãi con ngöôøi thoaït sinh ra nhö con ñoû caàn söï saên soùc cuûa meï cha. Meï cha lo lieäu cho heát: con khoûi phaûi lo chi, vì cuõng khoâng theå lo ñöôïc neân khoâng phaûi chòu traùch nhieäm gì heát. Nhöng ñeán moät tuoåi naøo thì con caùi daàn daàn phaûi nhaän laáy traùch nhieäm vaø töø ñaáy môùi ñöôïc xöû nhö thaønh nhaân. Cho neân moät neàn giaùo duïc gia ñình maø truùng caùch thì khoâng nhöõng traùnh caûn ngaên, maø coøn phaûi taøi boài cho oùc töï laäp cuûa con caùi ñöôïc naûy nôû daàn daàn, ñeå ñeán tuoåi thaønh nhaân khi ñöùa treû ñi ra ñôøi khoâng ñeán noãi bò ngôõ ngaøng laém.
Ngöôïc laïi neáu coù söï caûn trôû thì baáy giôø thöôøng xaûy ra oùc gheùt boû gia ñình, coi gia ñình nhö tuø nguïc neân muoán thoaùt ly nhö ñöùa con phung phaù boû nhaø cha ñeå phieâu löu vaøo cuoäc ñôøi gioù buïi ñeå ñaùp öùng cho loøng ham ñoäc laäp kia. Phong traøo du ñaõng ñang buøng noå khaêp nôi coù theå giaûi nghóa moät phaàn do ñoù. Con ngöôøi neáu ñöôïc cha meï nuoâng chieàu, khoâng phaûi mang maûy may traùch nhieäm, tha hoà keùo daøi taâm traïng haøi nhi (mentaliteù pouponnieøre) thì coù theå hö, hoaëc cuøng laém chæ neân ñöôïc nhöõng ñöùa con ngoan ngoaõn, nhö mì, yeáu ôùt, muï maãm... deã thaát baïi trong tröôøng ñôøi. Khoâng baèng nhöõng ngöôøi ngay töø nhoû phaûi traûi qua nhieàu giai ñoaïn khoù khaên maø sau neân nhöõng tay kinh doanh, thao löôïc laø vì phaûi töï löïc caùnh sinh neân sôùm coù dòp baét buoäc phaûi thao luyeän oùc traùch nhieäm, nhö Freud chaúng haïn vì nhaø ngheøo maø nhaân ñoù oùc traùch nhieäm ñöôïc vun töôùi raát maïnh.
Ñoù laø baøn trong tæ xích caù nhaân gia ñình cho deã nhìn bao quaùt, coøn chính vaán ñeà noù roäng hôn, môû ra taän khaép xaõ hoäi, ñaët laïi vaán ñeà quyeàn bính noùi chung, chöù khoâng rieâng gì quyeàn bính cha meï maø thoâi.
Sôû dó tröôùc ñaây vì söï toå chöùc ñôøi soáng coâng coäng ñoøi moãi caù nhaân phaûi hy sinh moät soá quyeàn lôïi thì quyeàn bính môùi coù ñuû khaû naêng thieát laäp ñôøi soáng taäp theå vöõng maïnh laø ñieàu thieát yeáu ñeå baûo ñaûm yeân vui haïnh phuùc cho caùc thaønh phaàn. Ñoù laø ñieàu taát nhieân, neân ngöôøi xöa saün saøng hy sinh quyeàn lôïi cho chính quyeàn. Söï hy sinh ñoù coøn deã daøng hôn khi taâm thöùc con ngöôøi chöa tieán trieån ñuû ñeå caân nhaéc.
Ngaøy nay con ngöôøi ñaõ ñaït khaû naêng ñuû söùc nhaän ra söï phaûn boäi cuûa haàu heát quyeàn bính xöa: thay vì phuïc vuï thaønh phaàn xaõ hoäi thì laïi döïa treân quyeàn bính ñeå boùc loät, nhieàu khi töôùc ñoaït caû ñeán nhöõng quyeàn lôïi baát khaû nhöôïng cuûa ngöôøi daân maø khoâng coù gì buø ñaép laïi. Theá laø daân chuùng daàn daàn nghi kî roài phaûn ñoái, roài chaùn chöôøng maát heát tin töôûng, cho neân nhöõng kieán taïo ñaët neàn treân quyeàn bính thay phieân nhau raïn nöùt roài suïp ñoå. Giuùp tay vaøo vieäc xoâ ñoå quyeàn bính laø khoa phaân taâm. Khoa naøy khi ñi saâu vaøo taâm khaûm con ngöôøi thì khaùm phaù ra "quyeàn bính thaùi quùa" laøm toån thöông ñeán "nhaân caùch toaøn veïn" cuûa con ngöôøi. Chính noù ñaõ laø moät trong nhöõng duyeân côù gaây neân beänh thaàn kinh heä (neùvrose) (Psychologie de l'Inconscient de Jung P. 79, 116,117...).
Ñoù laø ñaïi löôïc vaøi ba lyù do giaûi thích taïi sao ñang coù caùc cuoäc phaù moïi quyeàn bính töø trong gia ñình lan ra tôùi xaõ hoäi, khaép ñoù ñaây chuùng ta ñeàu thaáy vaán ñeà khuûng hoaûng quyeàn bính cuõng nhö söï tuyeân döông oùc töï do cho ñeán neàn moùng caên ñeå (liberteù radicale kieåu Sartre laø moät thí duï). Hoï ñaû phaù gia ñình, leä tuïc, toân giaùo nhöng cho tôùi nay hoï chöa tìm ra ñöôïc giaûi phaùp tích cöïc. Vì khoâng phaûi boû gia ñình ñi laø khai phoùng, traùi laïi caùc nhaø taâm lyù nhaän thaáy raèng: ñöùa moà coâi khoâng cha khoâng meï cuõng bò nhöõng beänh thieáu soùt sinh lyù y nhö ñöùa treû bò moät quyeàn bính quaù ñaùng cuûa ngöôøi cha "l'Orphelin tel que le comprend la psychologie moderne souffre de carences vitales aussi graves que celui qui a eu un peøre excessif". Pourquoi des Professeurs, Gisdorf. Payot 1963, p. 164.
Vì theá tuy caàn phaûi "gieát cha" noùi theo Freud (le meurtre du peøre), nhöng phaûi "gieát" theá naøo ñeå roài coù theå trôû neân "baïn" cuûa cha, töùc laø laøm theá naøo ñeå vun troàng oùc traùch nhieäm maø neàn moùng gia ñình vaãn coøn, laøm theá naøo ñeå coù theå tieáp tuïc yeâu kính cha meï, maø con caùi khi ñeán tuoåi vaãn ñöôïc töï laäp, töï mình mang laáy traùch nhieäm cuûa mình, cuûa vaän maïng mình, nghóa laø ñeå ñeán löôït mình coù theå laøm meï, laøm cha, töùc laø daùm laõnh traùch nhieäm. Vaø ñoù laø vaán ñeà. Ñaáy laø thöû phaùc hoïa ra moät hai khía caïnh cuûa moät vaán ñeà soâi boûng ñang ñaët ra cho nhaân loaïi, cho nhöõng ngöôøi naém quyeàn bính ôû moïi caáp töø chính phuû ñeán gia ñình, trong toân giaùo cuõng nhö xaõ hoäi: thôøi ñaïi laáy quyeàn bính laøm neàn taûng ñang rung chuyeån. taâm thöùc con ngöôøi khôûi ñaàu ñoøi phaûi ñeå caù nhaân chòu laáy traùch nhieäm, phaûi giaûi phoùng. Ñoù laø moät ñieåm hôïp thôøi. Vaán ñeà chæ coøn laø vieäc laøm sôùm muoän maø thoâi. Tuy nhieân caùi khoù khaên then choát naèm trong choã phaûi giaûi phoùng caùch naøo cho xaõ hoäi khoâng tan raõ, gia ñình khoûi ñoå vôõ. Thuyeát Coäng saûn khôûi höùng töï nhaän ñònh tình traïng vong thaân cuûa con ngöôøi, neân nhaèm höôùng giaûi phoùng con ngöôøi khoûi heát moïi raøng buoäc, ñeå ñöôïc töï do nhö con caù tung taêng trong bieån caû khoâng bò haïn cuïc vaøo moät giôùi moác cuûa gia ñình cuûa tuïc leä, cuûa xaõ hoäi, quoác gia, neân höùa heïn moät xaõ hoäi voâ chính quyeàn, voâ toå quoác, voâ toân giaùo... ñeå söï giaûi phoùng ñöôïc troïn veïn, ñeå cho töï do ñöôïc hoaøn toaøn. Tuy nhieân ñoù chæ laø döï phoùng suoâng, trong thöïc teá chæ laø thay ñoåi quyeàn bính teä hôn nöõa thay vaøo nhöõng quyeàn bính nhaân ñaïo baèng tình thöông, quyeàn bính cuûa chính quyeàn nhaân ñaïo baèng quyeàn bính ñoäc toân. Quyeàn bính cuûa meï cha loùt baèng tình thöông, quyeàn bính cuûa chính quyeàn xöa coøn chuù troïng ñeán nhaân phaåm töï do cuûa con ngöôøi. Chí nhö quyeàn bính cuûa cheá ñoä Coäng saûn laø quyeàn bính tuyeät ñoái, caù nhaân coøn ñaùng keå chi vôùi noù nöõa, cho neân keå laø giaät luøi, khi so vôùi caùc loaïi quyeàn bính lay chuyeån.
Ngöôïc laïi beân theá giôùi töï do thì cuõng chæ môùi coù phaàn phaù ñoå laø ñaùng keå, coøn nhö phaàn tích cöïc vaãn chöa ñöa ra ñöôïc moät chuû ñaïo ñuû giaù trò ñeå höôùng daãn thay theá vaøo quyeàn bính xöa. Vì theá chuùng ta laïi phaûi trôû veà vôùi leã gia tieân, vaø vaán ñeà ñaàu tieân laø hoûi raèng leã gia tieân coù phaûi laø moät caùi gì khoùa ñöôøng tieán boä cuûa chuùng ta chaêng?
Veà vaán ñeà naøy, neân phaân bieät hai khía caïnh song song vôùi hai ñôït leã gia tieân. Neáu leã gia tieân coù ñôït baùi vaät vaø ñôït Vaên Toå thì xaõ hoäi cuõng xaây treân phuï quyeàn ñi vôùi baùi vaät, vaø cuõng coù giaûi phoùng khoûi phuï quyeàn ñi vôùi ñôït Vaên Toå. Trong thöïc teá hai ñôït leã gia tieân ít phaân bieät, thì trong neàn moùng xaõ hoäi cuõng khoâng phaân ranh roõ raøng giöõa phuï quyeàn hay vöông quyeàn vaø söï töï chuû cuûa moãi con ngöôøi. Noùi chung ra thì yeáu toá quyeàn bính ñaõ laán aùt trong xaõ hoäi coå truyeàn khaùc phöông cuõng nhö trong caùc xaõ hoäi coå truyeàn khaùc vaäy... Tuy nhieân coù moät phaàn tuy raát nhoû nhöng ñaùng keå vì ñaõ ñöôïc thieát laäp thaønh nguyeân lyù trong trieát hoïc hay Ñaïo hoïc, laïi ñöôïc kieän chöùng baèng theå cheá nhö leã gia quan ñeå nhìn nhaän neàn ñoäc laäp cuûa moãi con ngöôøi, thì ñoù laø ñieåm ñaëc tröng cuûa ñôït Vaên Toå. Neáu nhö luùc tröôùc ít ñöôïc aùp duïng laø vì baáy giôø nhaân loaïi noùi chung coøn ñang trong giai ñoaïn leä thuoäc quyeàn bính. Ñeán nay giai ñoaïn quyeàn bính ñang chaám döùt, thì chính laø luùc thuaän lôïi ñeå chuùng ta phaùt trieån ñôït Vaên Toå: nghóa laø tuyeân döông söï töï chuû ñoäc laäp cuûa con ngöôøi. Cho neân xeùt ra trong nguyeân lyù khoâng coù chi ngaên trôû, coøn neáu trong xaõ hoäi chöa aùp duïng heát thì ñoù thuoäc phaïm vi chính trò vaø xaõ hoäi maø thoâi, chí nhö trong trieát lyù ñaõ thieát laäp xong, laïi coù theå cheá ñeå cuï theå hoùa höôùng daãn nhö chuùng ta nhaän ra trong leã gia quan laø leã tuyeân döông oùc ñoäc laäp vaø töï chuû cuûa con ngöôøi, khoâng nhöõng trong xaõ hoäi maø caû treân tæ xích vuõ truï: nghóa laø giuùp cho con ngöôøi ñaït ñoä töï chuû töï laäp cao nhaát: khoâng chòu cho moät theá löïc naøo ñaøn aùp: "uy vuõ baát naêng khuaát", khoâng ñeå loøng bò sai söû bôûi ngoaïi vaät: "phuù quyù baát naêng daâm, baàn tieän baát naêng di... thöû chi vò ñaïi tröôïng phu". (Xem baøi gia quan trong Cöûa Khoång).
Trong Xuaân Thu taû truyeån coù keå tích ngöôøi con kia ñaõ khoâng vaâng meänh leänh cha di chuùc phaûi choân theo nöõ tì yeâu quí nhaát. Theá maø ñaõ khoâng bò phaït laïi ñöôïc hoàn thieâng cuûa cha ngöôøi nöõ tì linh öùng bang trôï... Ñoù laø ñeà cao oùc ñoäc laäp cuûa con, cuõng nhö ñaët noåi giaù trò nhaân baûn: moät loái kín ñaùo cuûa vaên Xuaân Thu. Chuùng ta phaûi coâng nhaän raèng leã gia quan coøn haïn heïp trong giôùi thöôïng löu, nhöng ñoù chæ laø taâm thöùc con ngöôøi cuûa caùc xaõ hoäi xöa, cuõng nhö do nhöõng ñieàu kieän kinh teá coå thôøi baát kyø ôû ñaâu cuõng raát eo heïp. Ngaøy nay cô khí tieán boä, toaøn daân coù theå höôûng nhôø nhöõng ñieàu thuaän lôïi tieän nghi cuõng nhö hoïc thöùc môû mang thì chính laø cô hoäi thuaän tieän ñeå môû roäng phaïm vi leã gia quan. Vì trong nguyeân lyù tuyeät khoâng coù ñieàu chi caûn trôû: leã gia tieân tuyeân döông loøng tin aân hieáu thaûo meï cha, leã gia quan ñeà cao oùc töï laäp töï chuû cuûa con caùi ñeå vun töôùi cho ñöùc "cung kyû": töï troïng mình, laøm cho mình trôû thaønh ñoäc laäp, töï chuû, xöùng ñaùng laø ñaïi tröôïng phu. Maø ñaïi hôn heát laø khoâng döïa vaøo ñaâu, nhöng tìm thaáy nôi mình ñuû lyù do toàn taïi. Leã gia tieân chuû kính söï teá töï chính laø ñeå toû loøng toân kính: "Teá töï kinh" L.N. XIX. 1. Kính laø ñöùc ñaàu tieân ñoái vôùi tha nhaân toû loøng toân troïng nhaân phaåm nôi tha nhaân, töùc laø neàn moùng gaây an bình trong xaõ hoäi. Vì ai ai baát cöù thaáy ñöôïc toân kính cuõng thaáy thoûa maõn ñöôïc nguyeän voïng saâu thaúm nôi loøng. Neân kính laø ñaàu moái hoùa laïc an vui. Luaän ngöõ noùi: "Tu kyû dó kính. Tu kyû dó an nhôn. Tu kyû dó an baù taùnh" Tu thaân mình baèng loøng kính toân ngöôøi. Coù nhö theá thì tu thaân cuõng laø con ñöôøng an hoøa vôùi tha nhaân vôùi baù taùnh. Do ñoù ngöôøi quaân töû phaûi "haønh ñoác kính": heát loøng môû mang ñöùc kính trong mình. L.N. XV. 5, vaø trong Kinh Leã hay noùi "kính chi chí hó" Töùc laø khen leã gia tieân laø moät tröôøng daïy ñöùc kính toân ñeán theá laø cuøng cöïc. Xeùt veà phöông dieän naøy thì leã gia tieân quaû khoâng coù chi phaûn tinh thaàn thôøi ñaïi. Vì ngaøy nay khi con ngöôøi yù thöùc ñöôïc nhaân phaåm cuûa mình, muoán ñöôïc xöû nhö ngöôøi tröôûng thaønh töùc laø ñöôïc kính toân thì leã gia tieân ñaõ daïy kính toân roài, neân ñaõ khoâng laø caùi ñaø ngaên caûn tieán böôùc cuûa nhaân caùch maø coøn nhö ñoùn tröôùc nhu caàu cuûa thôøi ñaïi: nhu caàu ñöôïc kính toân. Chính nhôø ñöùc kính toân ñoù maø neàn nhaân baûn Vieãn ñoâng vaãn saûn xuaát ra nhieàu quaân töû, töùc laø nhöõng ngöôøi coù nhaân caùch cao ñoä. Ngöôøi Vieät nhaän leã gia tieân ngay töø ngaøy khai quoác maø lyù töôûng con daân trong moïi giai ñoaïn vaãn laø "trai huøng gaùi ñaûm", nghóa laø nhöõng ngöôøi khoâng sôï traùch nhieäm, töø vieäc nhaø ñeán vieäc nöôùc, töø gaùi Tröng Trieäu veà sau ñeán Leâ Lôïi, Quang Trung, Nguyeãn Thaùi Hoïc khoâng luùc naøo nöôùc Vieät thieáu nhöõng baäc can tröôøng daùm soáng daùm cheát. Ngöôøi Phaùp ñaõ khoâng nhìn ra choã ñoù (nhö oâng Paul Mus nhaän xeùt trang 192 vaø raûi raùc) cho raèng daân Vieät Nam chæ bieát tuaân theo quyeàn bính, neân ñaõ ñöa ra moät hieán phaùp naëng oùc cha chuù, vaø do ñoù laø lyù do thaûm baïi trong vieäc taùi chieám Vieät Nam.
Toùm laïi caû trong lyù thuyeát cuõng nhö trong thöïc haønh, leã gia tieân cuõng nhö chöõ hieáu ñaõ khoâng bao giôø laø trôû löïc lôùn chaén böôùc cuûa con ngöôøi.
Saigoøn ngaøy 25/03/1967
Rev. Löông Kim Ñònh