5. Leã Gia Tieân Treân Ñöôøng Khai Phoùng
by Rev. Kim Ñònh, Vietnamese Philosopher
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
b. Voøng chaân trôøi khai phoùng hieän ñaïi
Phaùp:
Tröôùc heát laø Taây aâu vôùi ñaïi dieän quen thuoäc laø nöôùc Phaùp. Trieát ôû ñaây laø caûnh thaäp nhò söù quaùn (xin xem laïi moät vaøi baøi nhö Khuûng hoaûng, baøi töï trieát lyù tôùi Ñaïo hoïc trong taäp trieát lyù giaùo duïc, hoaëc baøi Ñòa khôûi trong taäp Nhaân Baûn). Toùm taét baáy nhieâu baøi chöùng minh caûnh luïc ñuïc caù ñoái baèng ñaàu, khoâng moät tay naøo ñaùng goïi laø trieát gia, maø toaøn laø trieát hoïc gia vôùi raát nhieàu khaùm phaù nho nhoû cuøng moät hai caùi taøi ngoaïi: vieát vaên hay, saûn xuaát tuoàng kòch, tieåu thuyeát coù haïng... nghóa laø nhöõng phöông tieän truyeàn baù nhöng noäi dung ñeå truyeàn baù laø caùi gì, vaán ñeà ñoù thieát yeáu nhaát thì laïi beâ boái hôn neân chaúng moân hoïc naøo chòu nghe theo trieát lyù caû. Maø khoâng coù trieát lyù ñeå theo thì cuoái cuøng khoa naøo cuõng laïc loõng. Chæ xin keå moät thí duï veà khoa xaõ hoäi hoïc, ñöôïc coi nhö moät khaùm phaù lôùn cuûa thôøi ñaïi thì theo oâng Gurvitch, cuoái cuøng laø "giuùp tay cho tö baûn hoaëc caùc toå chöùc quaûn trò boùc loät tieåu coâng chöùc, lao ñoäng, ngöôøi daân tieâu thuï baèng nhöõng theå cheá nguïy trang nhöng taøn aùc bieát maáy" (Vocation actuelle de la Sociologie PUF, t. II. p. 467). Ngoaøi coâng taùc ñoù ra, thì khoa xaõ hoäi hoïc vaãn bò khuûng hoaûng trieàn mieân töø moät traêm naêm nay, nghóa laø töø ngaøy coù xaõ hoäi hoïc.
Ñoù laø tröng ra moät khoa hoïc ñöôïc löu yù nhieàu ñeå thaáy haäu quaû laø chöa ñöa tôùi kính aùi con ngöôøi maø coøn noái tay cho giaëc ñeå boùc loät ñaïi chuùng. Chöa ñuû Trung laøm Thöù?
Myõ:
Myõ vôùi AÂu chaâu khoâng khaùc nhau laém, cuøng naèm trong theá giôùi töï do. Khaùc chuùt ñænh ôû oùc suøng thöôïng söï höõu hieäu nhö trieát thuyeát Pragmatisme chaúng haïn. Laáy moät thí duï ñaëc tröng laø khoa taâm lyù Ñieäu Boä cuûa Watson (Behaviorisme): Khoa naøy phaùt hieän do moät phaûn ñoäng choáng ñoái khoa taâm lyù noäi taâm beân AÂu Chaâu maø Watson cho laø chöa döùt khoaùt vôùi trieát hoïc, neân coøn nhaän coù löông taâm coù linh hoàn. Vì theá Watson ñöa ra moät neàn taâm lyù khoâng caàn coù linh hoàn hay löông taâm chi heát (Psychologie sans aâme, sans conscience), chæ caàn y cöù troïn veïn thaùi ñoä, treân cöû ñoäng vaø ñieäu boä (comportement) treân nhöõng phaûn ñaùp cuûa giaùc quan, cuûa yeáu toá coù theå ño löôøng, coù theå kieåm chöùng baèng traéc nghieäm, baèng thoáng keâ...
Nhôø traéc nghieäm ngöôøi ta coù theå khaùm phaù ra taøi naêng cuûa moãi ngöôøi ñeå höôùng daãn vaøo boä moân chuyeân bieät ñuùng choã. Ñaáy laø moät söï thaønh coâng ñaùng keå. Vaø vì theá ngöôøi ta thaáy xuaát hieän raát nhieàu loaïi traéc nghieäm noù giuùp cho vieäc tuyeån thôï chuyeân moân, phaân chia caùc haïng binh lính. Tuy vieäc ñoù moät ngöôøi tinh maét cuõng nhìn ra ñöôïc nhöng khi ñaët thaønh nhöõng loaïi traéc nghieäm thì noù trôû thaønh phöông phaùp cho raát nhieàu ngöôøi, tuy con maét khoâng tinh ñôøi cuõng nhaän ra maø coù phaàn khaùch quan hôn laø khaùc. Vaø ñoù laø caùi lôïi cuûa traéc nghieäm cuõng nhö cuûa caùc loaïi taâm lyù ñaët neàn treân ñieäu boä.
Chuùng ta caàn ghi coâng cuõng nhö caàn mong chôø thaáy thöïc hieän ôû nöôùc ta. Tuy nhieân nhöõng phöông phaùp ñoù khoâng vöôït leân cao laém nhö khi phaûi tuyeån löïa nhöõng caùn boä cao caáp, caùc trieát hoïc gia thí duï, hoaëc nhöõng moân ñoøi moät loaïi khaû naêng teá vi maø khoâng moät thöù traéc nghieäm naøo coù theå doø la ra ñöôïc. Traéc nghieäm thöôøng khoâng vöôït quaù ñöôïc taàm möùc gaàn maïch vaø caûm suùc (activiteùs sensorielles et motrices) nhö taøi mau leï, chaéc chaén, taøi maét tình, nhaäy caûm, söùc maïnh gaân thòt, söùc chòu ñöïng (laâu meät) vaø söï beùn nhaïy cuûa phaûn ñaùp tính (reùflexe). Nhöng neáu vöôït leân xa hôn ñeå ño löôøng caû ñeán caùi teá vi linh thieâng cuûa con ngöôøi thì khoâng nhöõng deã thaát baïi maø coøn laâm vaøo nhöõng beänh sinh traéc nghieäm (testomaine et quantophreùnie) nhö oâng Sorokin toá caùo, vaø seõ ñöa ñeán nhöõng thaùi ñoä baát töông dung trong giôùi taâm lyù hoïc nhö nhaän xeùt cuûa nhaø taâm lyù Charles Baudouin "incroyable intoleùrance chez" "les psychologues" (de l'Instinct aø l'esprit 280). Ñoù laø tröng thöû ra moät hai khía caïnh noåi nhaát beân Myõ veà taâm lyù, ñeå thaáy raèng chöa "chí trung thì cuõng thieáu chí hoøa". Cho neân Hieäp chuûng quoác coù ñuû phöông tieän toái taân ñeå laõnh ñaïo theá giôùi töï do veà kinh teá vaø chính trò, nhöng chöa thaønh coâng kieán thieát ñöôïc moät neàn ñaïo thuaät ñeå höôùng daãn vaên hoùa cho theá giôùi töï do.
Nga:
Noùi ñeán Nga ngöôøi ta nghó ngay ñeán nhaø sinh lyù hoïc Pavlov ñöôïc giaûi thöôûng Nobel 1904 nhaân moät coâng trình nghieân cöùu veà tieâu hoùa. Naêm 1921 môùi thaät laø danh vang khaép theá giôùi vôùi thuyeát lyù veà nhöõng "phaûn ñaùp coù ñieàu kieän", reùflexes conditionneùs treân caùc con vaät.
Neáu ta ñaët tröôùc con choù moät mieáng thòt thì choù seõ nhoû daõi, ñoù laø phaûn ñaùp voâ ñieàu kieän.
Baây giôø ta laïi theâm moät daáu kích ñoäng môùi ñi keøm mieáng thòt thí duï rung chuoâng (hoaëc ñoát ñeøn), thì luùc ñoù tieáng chuoâng seõ goïi laø daáu hieäu (signal). Ta cöù thöû ñi thöû laïi nhieàu laàn heã coù thòt thì laïi coù chuoâng rung cho tôùi moät soá laàn naøo ñoù 30, 40, 50, tuøy con, thì khoûi caàn thòt, chæ rung chuoâng choù cuõng chaûy daõi: söï chaûy daõi naøy goïi laø phaûn ñaùp coù ñieàu kieän.
Ñoù laø khaùm phaù cuûa Pavlov. Thaät ra khoâng coù chi môùi laém vì ngöôøi ra ñaõ duøng laâu roài trong vieäc aùp taäp (dressage) caùc gioáng vaät. Nhöng caùi coâng cuûa Pavlov laø heä thoáng hoùa. Nhôø söï heä thoáng hoùa ñoù maø ngöôøi ta coù theå ñaåy thí nghieäm xa hôn. Thí duï khi nhaän ra phaûn ñaùp ñieàu kieän khoâng nhöõng coù theå gaây ra ñöôïc thuù vò, bieåu loä baèng chaûy nöôùc daõi, maø cuõng coù coâng hieäu laø kìm giöõ laïi, neùn xuoáng söï ñau ñôùn. Thí duï cho luoàng ñieän chaïy qua choù thì ñaùng leõ ra noù ñau, keâu roáng leân, nhöng lieàn sau cuù ñaùnh thì ñaët ngay tröôùc maét noù moät mieáng thòt raát ngon vôùi tieáng chuoâng. Khi naøo phaûn ñaùp ñieàu kieän ñaõ sôû ñaéc, thì luùc ñoù ñaùnh choù, maø choù vaãn sung söôùng vì coù thòt coù chuoâng. Ñeán moät luùc naøo khi söï luyeän taäp ñaõ thuaàn thuïc thì khoûi caàn thòt maø chæ caàn chuoâng. Ñaùnh xong laø rung chuoâng vaø choù seõ sung söôùng ngay: nöôùc daõi laïi chaûy ra, maëc daàu vöøa bò ñaùnh raát ñau. ta goïi ñoù laø "phaàn ñaùp kìm" (reflexe d'inhibition): phaûn ñaùp kìm khoù luyeän laém vöøa laâu vöøa ít thaønh coâng, vì coù con khi vöøa thaáy nhaø thí nghieäm ñeán, ñaõ noân möûa, coù con laïi coøn suûa, hoaëc döõ hôn nöõa saùp laïi caén. Tuy nhieân vôùi nhöõng con hieàn thì cuõng coù thaønh coâng tuy soá bò beänh kinh giaät khaù nhieàu.
Ñoù laø löôïc thuaät laïi raát ñôn giaûn thuyeát "phaûn ñaùp theo ñieàu kieän" maø ngöôøi ta ñang aùp duïng vaøo nhöõng vieäc ñeû khoâng ñau, cai thuoác phieän hay röôïu v.v... Vaø nhaát laø ngöôøi ta aùp duïng vaøo chính trò: ñem nhöõng danh töø raát ñeïp vaãn ñi keøm theo moät thuù vò naøo ñoù thí duï chöõ "ñöôïc" thöôøng ñi vôùi ñöôïc moät caùi gì nhö thi ñöôïc, ñöôïc leân chöùc, ñöôïc thöôûng v.v... Nhö theá chöõ "ñöôïc" trôû thaønh daáu hieäu cuûa caùi gì thuù vò. Nay neáu baét laøm moät vieäc gì khoù chòu nhö ñoùng thueá, ñi daân coâng... thì ñoù laø nhöõng cuù ñau neân ngöôøi ta duøng phaûn ñaùp kìm ñau baèng goïi laø ñöôïc: ñöôïc ñi daân coâng, ñöôïc ñoùng thueá v.v... Ngöôøi ta cuõng coù theå taïo cho chöõ ñöôïc moät noäi dung thieát thöïc, thí duï tröôùc khi toá khoå moät phu noâng thì tuyeân boá laø haén khoâng "ñöôïc" ñoùng thueá, neân bò khai tröø...
Hoaëc khi haønh quyeát moät ngöôøi naøo xong thì "saéc leänh" aân xaù môùi tôùi. Khi tuyeân ñoïc baûn aân xaù, nhaø chính trò nhaèm gaây phaûn ñaùp kìm ñau ñoái vôùi nhöõng ngöôøi thaân coøn soáng cuûa naïn nhaân.
Sau khi baét laøm nhöõng coâng vieäc cöïc nhoïc, hy sinh quaù côõ, thi ñua saûn xuaát cuøng cöïc, thì chính quyeàn gaây "phaûn ñaùp kìm ñau" baèng noùi veà töông lai huy hoaøng, trong ñoù moïi ngöôøi seõ ñöôïc soáng haïnh phuùc ñaày ñuû...
Tuy nhieân noùi chung ra thì coâng hieäu cuõng raát haõn höõu, khoâng phaûi vì khaùm phaù cuûa Pavlov voâ giaù trò, nhöng chæ vì ngöôøi khoâng phaûi laø choù, theá thoâi...
Do ñoù beân caùc nöôc Coäng saõn soá ngöôøi bò beänh naõo thaàn kinh (neùvroseù) gia taêng raát nhieàu, keå caû caùc caáp treân, vì baàu khí ñaày maùnh lôùi, lo sôï bò khai tröø, bò haát caúng, nghi kî. Thaønh ra phaûn ñaùp khoâng kìm noåi vaø maàm moáng tan raõ moãi ngaøy choàng chaát theâm leân neân coâng an phaûi giaêng buûa voøng trong voøng ngoaøi, chìm noåi ñuû côõ. Vaø nhö theá ta vaãn thaáy laø thuyeát "phaûn ñaùp ñieàu kieän" khoâng giuùp vaøo söï giaûi phoùng con ngöôøi khi aùp duïng vaøo chính trò. Söï chuyeân chuù quaù ñaùng vaøo söï ñaøo luyeän phaûn ñaùp ñaõ hy sinh nhöõng chöùc naêng vi teá hôn cuûa con ngöôøi. Coøn keùm caû phaûn öùng (reùaction) vì phaûn öùng bao haøm nhieàu yeáu toá taâm lyù vöôït xa phaûn ñaùp.
Saigoøn ngaøy 25/03/1967
Rev. Löông Kim Ñònh