3. Qua Traøo Thöïc Daân
by Rev. Kim Ñònh, Vietnamese Philosopher
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Taiwan
c. Coá Naêng AÙi
Theá laø ngöôøi trong nöôùc bò phaân ra hai theá giôùi trong hai heä thoáng, hai taâm traïng khaùc nhau nhö töø haønh tinh naøy ñeán haønh tinh kia: les deux systeømes, les deux mentaliteùs s'eùcartaient sur place d'une distance interplaneùtaire (Mus 129). Ngöôøi thoân daân coá choáng Phaùp ñeå ñöôïc quyeàn laø mình. Trí thöùc ngöôïc laïi tranh ñaáu ñeå ñöôïc quyeàn baét chöôùc ta caùch vuï vaøo löôïng soá. L'opposition sourde de la paysannerie a consisteù dans sa lutte pour conserver le droit de diffeùrer de nous. L'eùlite tout au contraire a batailleù pour acqueùrir celui de nous imiter, statistiquement, meâme contre notre greù. (Mus 152). Caùi thaûm traïng cuûa nöôùc ta chính laø ôû choã ñoù. Töø ñaáy trí thöùc trôû thaønh ñaàu khoâng coù thaân, ñöôïc thaáy roõ trong ñaûng phaùi chính trò maø lôùp "laõnh ñaïo" nhieàu hôn ngöôøi chòu laõnh ñaïo. Ngöôïc laïi thoân daân laø thaân khoâng coù ñaàu. Thoân daân thò daân moãi ngaøy moãi khoâng hieåu nhau, vì khoâng nhöõng noùi hai thöù thoå aâm khaùc nhau laø tieáng Phaùp, tieáng Vieät, nhöng coøn khaùc luoân caû ngoân ngöõ. Keû só xöa coù vieát baèng chöõ Nho ñi nöõa cuõng chæ khaùc coù thoå aâm, coøn ngoân ngöõ vaãn laø moät nghóa laø cuøng moät trieát lyù coâng theå cuûa Vaên Toå. Coøn nay chæ bieát coù lyù söï, yù kieán caù nhaân, ngöôïc haún vôùi caùi hoïc coå truyeàn thì laøm sao hieåu nhau ñöôïc. Nhaát laø khi thaáy xaõ hoäi Taây AÂu tieán boä vaên minh cöôøng thònh, thì caùc giôùi trí thöùc tröôûng giaû traêm ngöôøi nhö moät ñeàu cho trieát hoïc lyù nieäm laø caên do cuûa söï tieán boä kia. Cho neân daàn daàn trí thöùc tröôûng giaû ñoâ thò ngoä nhaän moïi giaù trò coå truyeàn: cho thoân daân laø khoâng bieát chi ñeán töï do, ñeán quyeàn lôïi. Vaø töø ñaáy trí thöùc khôûi ñaàu mieät thò Nho Giaùo bôûi ñaây laø moät ñaïo haønh vi laøm baèng tình thaâm vaø ñoäng taùc, nay tri thöùc laïi xeùt theo yù nieäm phaân tích thì chaúng thaáy ñöôïc gì neân laøm sao traùnh khoûi mieät thò. OÂng P. Mus nhaän xeùt "trong khi AÂu hoùa ngöôøi trí thöùc Vieät Nam, trong khi nhaän hoï ñöùng vaøo haøng vôùi ta, ta ñaõ phaù vôõ maát cô caáu tinh thaàn cuûa hoï, quan nieäm coå truyeàn cuûa hoï vaø ñaët loái xöû theá cuõng nhö chính baûn thaân hoï ra khoûi moâi tröôøng xaõ hoäi ñaõ un ñuùc neân hoï. Theá maø xaõ hoäi ñoù khoâng soáng baèng yù nieäm tröøu töôïng, traùi laïi caû nhöõng quan nieäm raát trieát lyù cuûa hoï khoâng bao giôø xa lìa cô caáu kinh teá, chính trò, gia ñình, xaõ thoân; nhöng taát caû baáy nhieâu ñieàu thích nghi vaøo moät cô caáu maãu, moät vuõ truï quan phaùt xuaát töï ñaùy loøng maø Nho Giaùo laø moät söï bieåu loä cao nhaát vaø chính thöùc nhaát. Moät khi ñaõ caát maát loøng thaâm tín vaøo nhöõng yù töôûng ñoù cuûa Nho Giaùo, thì toaøn heä thoáng khoâng theå ñöùng noåi... (Mus 140). Theá laø Nho Giaùo taøn daàn khoâng coøn nöõa ñeå maø tieâm sinh löïc thieâng lieâng cho caùc theå cheá, neân nhöõng theå cheá naøy deã ñoác ra teä ñoan, trôû thaønh duïng cuï khai thaùc thoân daân ñeå phuïng söï cho söï lôùn maïnh cuûa neàn vaên hoùa ñoâ thò. Ngoïn löûa nhaân aùi heát ñöôïc ñoân haäu, ngaøn daàn ñi ñeå trôû thaønh ñoáng tro taøn sau caùc luõy tre xanh. Neáu maát phaàn ruoäng coâng ñieàn keå nhö maát phaàn "ñaát chôû" thì gieát cheát Nho Hoïc keå nhö phaù maát "trôøi che": ngöôøi treân ñaõ khoâng coøn hoïc Ñaïo Thuaät, khoâng coøn ñoân haäu tình ngöôøi baèng leã, baèng nhaïc, baèng giaûng hoïc thì leã gia tieân coøn laïi coù phaàn thieån caän thuoäc giai ñoaïn baùi vaät vaø bao nhieâu caùi ñeïp xöa trôû thaønh huû tuïc, sinh ra nhöõng teä laïm ñuû ñeà taøi cho Töï Löïc Vaên Ñoaøn khai thaùc, cho trí thöùc cheâ bai gieà bæu: vaên hoùa thoân daân saép bò goïi baèng danh töø mieät thò laø nhaø queâ. Nhaø queâ khoâng phaûi laø ngöôøi (hieåu laø caù nhaân) maø chæ laø nhöõng thöïc theå bò nuoát troâi vaøo ñoaøn theå. OÂng P. Mus vieát: trí thöùc khoâng coøn nhaän ñònh noåi ñöôïc raèng thoân daân thích bò nuoát troâi vaøo coâng theå, vì noù khoâng laø ñoaøn luõ nhöng laø coâng theå ñaày aùp tình ngöôøi, neân ñi ñaâu maëc khoâng sao queân ñöôïc nôi queâ toå, nôi coù baøn thôø tieân nhaân. Nhöõng "cu-li" laøm trong caùc ñoàn ñieàn ñöôïc dö ñoàng naøo haàu heát göûi veà nhaø. Vaø sau khi heát haïn kheá öôùc thì lieàn ra ñi trôû veà queâ cuõ, boû laïi nôi ñoàn ñieàn caùi nhaø ñeïp hôn nôi queâ, boû laïi ngöôøi vôï taïm maø thoùi tuïc cho pheùp laáy trong luùc "ñaát khaùch queâ ngöôøi" (Mus 112) tröôùc söï ngaïc nhieân cuûa ngöôøi Taây Phöông, cuûa trí thöùc tröôûng giaû ñoâ thò...
Ngöôïc laïi ngöôøi thoân daân heát hieåu noåi tri thöùc, vaø caû nhöõng quyeàn lôïi maø hoï ñang tranh thuû: töï do hoäi hoïp, töï do baùo chí vaø ñaùng sôï nhaát laø quyeàn ñaàu phieáu maø caùc oâng trí thöùc tranh ñaáu cho hoï, laøm hoï maát thôøi giôø, khoâng ñi thì maáy oâng hoûi giaáy tôø khoå sôû, maø ñi thì bieát baàu cho ai? Sau khi ñaéc cöû hoï laøm caùi gì? Maõi ôû ñaâu? laøm sao maø kieåm soaùt?... Laøm sao ñöôïc nhö höông chöùc xöa soáng trong thoân xaõ vôùi hoï, neáu laøm baäy ít nhaát hoï coøn coù quyeàn chöûi ñoång, vaän ñoäng, boâi xaáu...
Trong xaõ hoäi cuõ quyeàn lôïi cuûa hoï ít laém, raát töông ñoái nhöng noù theå hieän ngay trong phaàn ñieàn, noù nuoâi hoï haøng naêm. Vì theá nay hoï khoâng mong quyeàn ñi baàu maø mong phaàn ruoäng.
Trong khi ngöôøi Phaùp ñöa giaûi phaùp Baûo Ñaïi ra laøm chieâu baøi vaøo loái 1946-1947 thì ñaõ tính thoûa maõn ñieàu ñoù phaàn naøo, nhöng bò phaûn ñoái do nhoùm "Nam kyø töï trò" ñöôïc chieâu moä phaàn lôùn trong nhöõng ñaïi ñieàn chuû. Nhoùm naøy sôï ñaát ruoäng cuûa hoï bò söùt meû vì loái "quaân phaân taøi saûn" coå truyeàn cuûa Vieät Nam.
Vaøi thí duï treân chöùng minh laø ñaát nöôùc ñaõ bò boå ñoâi laøm hai maûnh vaên minh khoâng hieåu noåi nhau nöõa thì laøm sao maø yeâu nhau, laøm sao "coá naêng aùi". Vaên minh thò daân duy lyù, caùi hoïc thieáu phaàn "ñoân hoà nhaân" thieáu phaàn haøm döôõng taâm hoàn trieát gia, ñeå tieát cheá caùi loøng tham duïc, neân thaúng tay khai thaùc nhöõng thoân daân chaát phaùc ñaõ bò chaët chaân (maát ruoäng), bò chaët ñaàu (khoâng coøn keû só ôû beân caïnh ñeå caát tieáng beânh che) ñeå trao cho thò daân maëc tình khai thaùc. Do ñoù söï khai thaùc trôû thaønh taøn teä.
Chuùng toâi khoâng noùi veà caù nhaân. Xeùt veà caù nhaân thì nhieàu ngöôøi Taây AÂu nhaân aùi hôn nhieàu ngöôøi Ñoâng Phöông, nhieàu trí thöùc toát hôn nhieàu keû só v.v... Ñaây chæ coù yù baøn veà caùi cô caáu cuûa moät neàn vaên minh, thì ñoù quaû laø moät heä thoáng duy vaät, vì ñaõ bò tuïc hoùa, ñaõ bò ly dò vôùi toân giaùo. Kitoâ giaùo laø moät giaù trò tinh thaàn ñaõ ñöùng ra thay theá cho ñeá quoác La Maõ trong luùc sa ñoïa ñeå ñem ñeán cho ngöôøi AÂu Chaâu moät nhaõn giôùi cao roäng vöôït nhöõng giôùi moác cuûa huyeát thoáng, gia toäc cuõng nhö boä laïc, vaø do ñoù giaûng rao tình huynh ñeä phoå bieán khoâng phaân bieät chuû vôùi noâ, coâng daân Roma hay laø ngoaïi quoác. Chính nhôø theá maø AÂu Chaâu coøn toàn taïi ñeán ngaøy nay.
Vaäy khi ly dò khoûi toân giaùo thì neàn vaên minh Taây AÂu trôû neân theá tuïc roøng. Do ñoù maëc daàu Taây AÂu coù nhieàu giaù trò tinh thaàn, giaù trò nhaân baûn, nhöng vì cô caáu ñaõ bò tuïc hoùa neân ta phaûi cho laø duy vaät. Vaäy khi ñem aùp duïng vaøo xaõ hoäi Vieät Nam voán xaây treân tình ngöôøi thì trôû thaønh hai ñoái cöïc. Vì theá ñaõ gaây neân söï ngôõ ngaøng cho giôùi trí thöùc Vieät Nam khoâng ít.
Chuùng toâi khoâng heà nghó raèng giôùi trí thöùc chæ goàm nhöõng phaàn töû chuùi ñaàu theo caùi soáng sinh lyù, nhöng coù nhieàu, raát nhieàu ñaõ thaéc maéc ñaõ soáng caêng thaúng caùi maø oâng P. Mus goïi laø "taán bi kòch toång hôïp" moät ñaøng nhaän ra Taây AÂu tieán boä hôn mình raát xa, moät maët laïi caûm thaáy vaên hoùa Taây AÂu coù moät söï troáng roãng, thieáu maát caùi chi linh thieâng ñeå laøm si maêng toång hôïp. Vì theá raát nhieàu nhaø trí thöùc Vieät Nam cho laø ngöôøi Taây giaáu caùi phaàn linh thieâng ñoù. OÂng P. Mus keå laïi tröôøng hôïp cuûa moät giaùo sö kia 15 naêm trôøi mieäng luoân luoân daïy hoïc sinh raèng maët trôøi xoay quanh traùi ñaát nhöng loøng luoân luoân thaéc maéc cho raèng chaéc coù aån taøng chi ñaây? Ngöôøi Phaùp chôø mong caùi gì töø ñieàu daïy ñoù?... Ngöôøi Taây noùi theá naøo cuõng khoâng tin, vaãn cho laø giaáu bí quyeát, maõi tôùi sau theá chieán 1914-1918 moät soá nhoû môùi vôõ leõ ra raèng ñieàu bí maät nhaát khoâng coù bí maät chi heát: le plus grand secret c'est qu'il n'y a pas de secret, vaø töï ñaáy ñoå nhau ñi tìm thoûa maõn cho nhu caàu khaùt voïng thieâng lieâng: ngöôøi thì theo Kitoâ, ngöôøi thì theo Tam Ñieåm, hoaëc caàu cô (spiritisme), oâng Mus cho Cao Ñaøi ñaïi dieän nhoùm naøy (Mus 133.143.147) vaø cho raèng chính söï maát lieân laïc vôùi leã gia tieân laø lyù do saâu xa gaây neân caùc giaùo phaùi (Mus 248).
Theá laø neàn vaên hoùa ñaõ toâ taïo cho gioáng Laïc Vieät töø ngaøy khai quoác y cöù treân Vaên Toå tan vôõ ra laøm nhieàu maûnh (Cao Ñaøi, Hoøa Haûo, Phaät Giaùo, Kitoâ Giaùo, Beø Nhieäm) ñuû yeáu toá coù theå gaây neân cuoäc xung ñoät yù heä. Vaø cuoái cuøng theâm moät nhoùm theo Maùcxít nöõa theá laø cuoäc xung ñoät yù heä trôû thaønh thöïc söï töø 15 naêm nay; maùu ngöôøi Vieät ñoå ra chöa khi naøo nhieàu nhö theá, nhöõng bom, ñaïn, giaùo, gaäy, do yù heä tung ra tôùi taáp rôi thaúng xuoáng ñaàu daân nöôùc nhö hoïp chôï. Coù coøn "trôøi che" ñaâu maø chaúng rôi thaúng vaøo ñaàu. Theá môùi hay coù nhöõng chöõ nhö "ñaát chôû" "trôøi che" mang theo moät yù nghóa raát cuï theå caùc thöïc vaäy.
Ñaáy laø thöïc traïng bi ñaùt chöa tìm ra giaûi ñaùp cho "thaûm kòch toång hôïp" ñaët ra cho lôùp ñaøn anh maø oâng Mus vieát "...drame inteùrieur veùcu par tant de mes amis d'enfance, c'est vis-aø-vis d'eux meâmes, un effort de reùunification. Deux tranches de leur vie, enfance et aâge muõr, deux seùquences de relations avec les autres, au niveau de la petite vie familiale inteùrieure et dans la pratique du monde exteùrieur, deux logiques, l'une affective l'autre rationelle se heurtent en eux." (Mus 143). Ñoù laø moät thaûm kòch giöõa hai neàn vaên hoùa khaùc nhau nhö ñaát vôùi trôøi chöa tìm ra phöông höôùng thoáng nhaát, ñeán noãi ngaøy nay daàu ñaõ thaâu ñöôïc chuû quyeàn veà chính trò vaán ñeà ñoù cuõng coøn ñaët ra y nguyeân cho theá heä chuùng ta. Toå tieân ta ñaùnh ñuoåi quaân Taøu xong lieàn trôû veà truøng tu ñeàn thôø Ñöùc Khoång nhö thöôøng, vì caùc ngaøi chæ phaûi giaûi quyeát coù vaán ñeà chính trò. Coøn chuùng ta ñaùnh ñuoåi thöïc daân Phaùp ñi roài coù theå xaûy ñeán Ñöùc Descartes, Ñöùc Sartre, Ñöùc K. Marx, Ñöùc Platon chaêng? Vaán ñeà phieàn toaùi hôn nhieàu vì khoâng coøn chæ laø chính trò, nhöng ñaõ lan sang ñòa haït vaên hoùa. Vaø vaán ñeà vaên hoùa cuõng laïi phöùc taïp vì moät ñaøng Taây AÂu vaên minh hôn ta raát nhieàu, ñaõ giuùp ta tieán ñöôïc ít böôùc, nhöng veà vaên hoùa thì laïi quaù khaùc ta. Hoàn nöôùc ta coù ba neùt ñaëc tröng chính: bình saûn, coâng theå (communautaire) vaø nhaát trí trong ñaïo thuaät, theá maø vaên hoùa Taây AÂu töø trong baûn chaát laïi ñöa tôùi baát bình saûn, caù nhaân chuû nghóa vaø yù heä ña taïp lung tung, cho neân neáu ta goïi bình saûn, yeâu thöông, nhaát trí vaø tieán boä thì noùi rieâng veà vaên hoùa, Taây AÂu ñaõ laøm cho nöôùc ta luøi laïi maáy ngaøn naêm tröôùc thôøi tìm ra baøi vò Vaên Toå, thôøi maø ngöôøi ta coøn phaûi duøng voõ löïc, baïo ñoäng ñeå giaûi quyeát nhöõng söï tranh luaän veà yù heä. Laøm theá naøo ñeå tieán boä caû trong vaên minh laãn vaên hoùa? Ñoù laø baøi toaùn ñoá ñaët ra cho theá heä chuùng ta.
Toùm laïi caû baøi:
Con ngöôøi Vieät Nam ñöôïc quan nieäm theo neàn Nhaân Baûn tam taàng: Trôøi, Ñaát, Ngöôøi, maø taàng naøo cuõng quan troïng nhö nhau. Vì theá neân caàn "aên vôùi ñaát vui vôùi trôøi" ñeå cho coù ñuû ba chieàu kích ñaëc tröng cuûa con ngöôøi Laïc Vieät. Ngöôøi Phaùp ñaõ phaù vôõ phaàn coâng ñieàn ñeå cho taøi saûn doàn veà moät soá ngöôøi ñaëc aân laø ñaõ chaët heát hai caùi chaân: maát phaàn an thoå. Ñeán khi phaù vôõ leã gia tieân (caùch giaùn tieáp baèng caùi hoïc duy lyù thay vaøo nho giaùo) laø chaët heát caùi ñaàu, phaù vôõ maát trôøi che maát phaàn "ñoân hoà nhaân" vôùi tình huynh ñeä phoå bieán. Nhö vaäy heát coøn laø moät con ngöôøi soáng trong xaõ hoäi nhö thaønh phaàn cuûa moät coâng theå thieâng lieâng, maø chæ coøn laø moät caù nhaân trô troïi: thoân daân vaùc xaùc ñi laøm toâi, thò daân vaùc ñaàu ñi laøm tôù: caét baêng khai maïc cho neàn vaên hoùa thieáu Vaên Toå neân ñaâm ra quay cuoàng theo baát cöù yù heä ngoaïi lai naøo.
Ñoù laø ñaïi khaùi nhöõng vaán ñeà ñaët ra cho chuùng ta sau 80 naêm bò ngoaïi bang ñoâ hoä, laøm theá naøo ñeå traû laïi cho moãi ngöôøi Vieät coù moät maûnh ñaát chôû cuõng nhö coù moät maûnh trôøi che ñeå coù theå thi haønh caùi ñaïo "giuùp trôøi ñaát trong vieäc nuoâi döôõng vaø tieán hoùa" khoâng nhöõng nuoâi xaùc maø coøn laøm cho tieán hoùa taâm linh. Chöõ Nho goïi laø: "khaû dó taùn thieân ñòa chi hoùa duïc" giuùp cho ñaát trôøi laøm vieäc nuoâi döôõng. TD.22. Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam boû phaàn Thieân ñöa tuoät ra giaûi phaùp truaát höõu ñòa chuû ñaëng chia ruoäng cho taù ñieàn. Ñöôïc chaêng, ñoù laø ñieàu caàn baøn tôùi trong chöông sau.