3. Qua Traøo Thöïc Daân
by Rev. Kim Ñònh, Vietnamese Philosopher
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Taiwan
b. Ñoân Hoà Nhaân
Caâu naøy coù moät yù nghóa ñaëc tröng trong xaõ hoäi Vieät Nam, nôi tình ngöôøi ñöôïc ñaët treân lyù söï khaùc haún xaõ hoäi Taây AÂu y cöù treân lyù söï. Vaøi maåu chuyeän ñieån hình sau ñaây ruùt ra töø nhöõng saùch trieát lyù seõ noùi leân roõ reät hai baàu khí khaùc nhau ñeán ñaâu.
Ngöôøi ta hoûi Kant: giaû söû coù baïn thaân vì loãi luaät phaûi chaïy ñeán aån nhaø oâng. Neáu nhö coâng an ñeán hoûi thì theo oâng phaûi khai ra hay giaáu ñi, vaø Kant ñaõ chuû tröông phaûi khai ra.
Laäp tröôøng naøy gaây xuùc ñoäng löông tri moät soá ngöôøi AÂu Chaâu luùc ñoù. Vì theá trieát hoïc gia Benjamin Constant ñaõ vieát ñeå xin Kant xaùc ñònh laïi baèng caùch ñaët ra caâu hoûi gay caán hôn raèng: giaû nhö coù ñöùa saùt nhaân ñang ñuoåi baét ngöôøi baïn thaân tình cuûa oâng theá maø baïn oâng chaïy kòp ñeán aån nhaø oâng, khi chuùng tôùi hoûi thì oâng xöû söï theá nao? Kant traû lôøi laø phaûi thöa coù. Lyù do? Vì noùi doái vaãn laø moät toäi aùc, neân trong chuyeän naøy khoâng coù quyeàn löïa choïn: noùi thaät laø boån phaän tuyeät ñoái: "Il n'est pas libre en cela de choisir puisque la veùraciteù est un devoir absolu". Doctrine V.251.
Xöû söï nhö theá Ñoâng Phöông cho laø ñaët lyù söï treân tình ngöôøi, chaáp kinh maø thieáu quyeàn, khoâng bieát chöõ "tuøy thôøi maø bieán baùo": khoâng nhaát thieát phaûi theá naøy hay theá noï. khoâng coù luaät naøo tuyeät ñoái caû, nhöng uyeån chuyeån nhö tình ngöôøi. Nho giaùo noùi: chaáp kinh cuõng phaûi bieát toøng quyeàn laø theá.
Dieäp Coâng noùi vôùi Khoång Töû: "ÔÛ aáp toâi coù moät ngöôøi giöõ phaùp luaät raát ngay thaúng ñeán noãi cha troäm deâ thì con ñöùng chöùng toá caùo!" Khoång Töû ñaùp laïi: "ÔÛ xoùm toâi thì khaùc, ngöôøi chính tröïc che loãi cho con, con che loãi cho cha, chính tröïc ôû taïi ñoù". L.N.XIII.18.
Nhö vaäy laø ñaët tình ngöôøi treân phaùp luaät. Nhöng neáu theá thì luaät phaùp bò coi thöôøng maø nöôùc loaïn maát chaêng?
Ñaøo ÖÙng ñaõ lo theá neân ñaët vaán ñeà vôùi Maïnh Töû (VII.35) nhö sau:
- Neáu nhö luùc oâng Thuaán laøm Thieân Töû maø cha oâng laø Coå Taåu phaïm toäi gieát ngöôøi thì toång tröôûng boä tö phaùp laø oâng Cao Dao phaûi xöû ra sao?
Maïnh Töû ñaùp:
- Phaûi cöù phaùp luaät cho baét oâng Coå Taåu.
- UÛa! Theá oâng Thuaán khoâng laøm chi caûn ngaên oâng Ca Dao sao!
- Caûn ngaên sao ñöôïc, pheùp truyeàn töø ñôøi noï ñeán ñôøi kia laø pheùp coâng maø.
Ñaøo ÖÙng hoûi theâm:
- Nhö theá oâng Thuaán phaûi xöû nhö theá naøo!
Ñaùp raèng:
- Vua Thuaán seõ coi thieân haï nhö ñoâi gieùp raùch vaäy vaø leùn ñi coõng cha chaïy troán ra ngoaøi bieån maø ôû, troïn ñôøi haân hoan an laïc queân haún vieäc chính trò."
Xöû söï nhö theá ngaøy nay (hoaëc ngöôøi khuynh höôùng phaùp gia) coù theå cho laø traùi pheùp. Nhöng ngöôøi xöa coù hoûi traùi pheùp naøo? Ai ñaët ra pheùp aáy? Ñaët ra ñeå baét taát caû laøm noâ leä, keå caû nhöõng moái tình cao quí nhaát nhö tình cha con chaêng?
Ñoù laø moät loái xöû ñôøi khi tình lyù töông phaûn thì coá vöôït leân treân bình dieän ích lôïi, ñeå ñi sang bình dieän ñaïo lyù, maø ñaïo lyù ñoù xaây treân tình ngöôøi. Nhôø vaäy daãu troïng tình maø nöôùc cöù vöõng, tình lyù töông tham, tình noäi lyù ngoaïi. Leänh vua thua leä laøng, leänh vua laø lyù ngoaïi, pheùp laøng laø tình trong. Pheùp laøng laø lyù ñoå leân ñaàu ngöôøi gia tröôûng ñeå cho toaøn gia ñình soáng trong tình ruoät thòt, heã "gia ñaïo chính thì thieân haï ñònh" (queû gia nhaân) ñaõ coù treân 20 theá kyû chöùng minh ñieàu ñoù. Neáu hoàn nöôùc cuûa Taây Phöông laø baùnh xe lòch söû (Hegel) hay laø söï thaät töø treân truyeàn xuoáng (veùriteù absolue impeùrative. Kant) caàn phaûi daüm leân tình baïn ñeå baûo toaøn söï thaät, thì vôùi Ñoâng Phöông söï thaät phaûi phuïng söï con ngöôøi.
Ngöôøi Trung Hoa coù tuïc "nam nöõ thuï thuï baát thaân" ai laøm traùi cho laø voâ leã. Thuaàn vu Khoân vieän tuïc ñoù ra hoûi Maïnh Töû: "Neáu thaáy chò daâu saép cheát ñuoái thì coù ñöôïc laáy tay maø vôùt leân khoâng?" Ñaùp: "Chò daâu saép cheát ñuoái maø khoâng vôùt leân thì gioáng saøi lang. Nam nöõ thuï thuï baát thaân laø leã, coøn chò daâu saép cheát ñuoái laáy tay maø vôùt leân laø quyeàn bieán".
Luùc naøo tình ngöôøi cuõng cao hôn lyù söï, khaùc vôùi Taây Phöông ôû choã ñoù. Taây Phöông khoâng phaûi thieáu tình ngöôøi, chuùng ta coù theå ñoïc traøn ñaày trong caùc thi ca, tieåu thuyeát nhaát laø loaïi laõng maïn thì thieáu chi tình. Roài nöõa ngay trong giôùi trieát hoïc nhö Benjamin Constant phaûn ñoái Kant vöøa noùi treân kia... Tuy nhieân ñoù chæ laø tình töï ôû côõ löông tri thöôøng nghieäm chöù khoâng phaûi treân ñôït trieát lyù hay Ñaïo thuaät nhö beân Ñoâng Phöông, neân thieáu phöông thöùc ñoân haäu haøm döôõng tình ngöôøi. Caùi khaùc nhau giöõa Ñoâng Taây ôû choã caên baûn ñoù.
Vì theá khi leân soå caùc moái nhaân luaân ñaõ hieän thöïc doïc daøi qua bao ngaøn naêm lòch söû, Hegel cuõng chæ thaáy ñöôïc coù moät moái lieân heä duy nhaát laø chuû noâ (maitre esclave) thay vì nguõ luaân beân ta. Ñöøng ai voäi phaûn ñoái Hegel bôûi oâng thaáu hieåu lòch söû Taây AÂu, vaø laø ngöôøi ñaàu tieân laäp ra khoa trieát lyù lòch söû. Sôû dó oâng noùi theá vì chæ coù theá, vaø ngaøy nay thay vì noùi chuû noâ thì ngöôøi Maùcxít noùi laø keû trò vôùi ngöôøi bò trò, cuõng laø moät, vaø ñeàu ñuùng caû. Bôûi vì ñoù khoâng phaûi laø xaõ hoäi Ñoâng Phöông ñeå coù nhöõng nguõ luaân: vua toâi, cha con, vôï choàng, huynh ñeä, baèng höõu, vaø neùt ñònh tính cho naêm moái lieân heä ñoù laø Nhaân cho vua, Töø cho cha, Nghóa cho choàng, Hieáu cho töû, Tin cho baèng höõu. Caû naêm moái lieân heä ñoù ñeàu ñaët treân ñöùc treân tình, treân Vaên Toå, chöù khoâng coù ñaët treân quyeàn lôïi kieåu "tranh ñaáu ñeå sinh toàn" (Darwin), hay "homo homini lupus": ngöôøi laø lang soùi cho ngöôøi, vaø ñeán noåi vì quyeàn lôïi maø con ngöôøi nhaãn taâm daüm leân xaùc cha. Theá laø ngöôøi heát coøn linh thieâng cho ngöôøi nöõa: l'homme n'est plus une sacreùe chose pour l'homme, nhö phaùi Stoicien ñaïi dieän Ñoâng Phöông trong ñeá quoác La Maõ ñaõ tuyeân boá xöa. Nhöng roài tieáng noùi ñoù ñaõ rôi vaøo sa maïc ích duïng cuûa ñeá quoác.
La Maõ xöa kia cuõng coù ñaïo thôø toå tieân nhöng xeùt kyõ môùi thaáy coù söï khaùc bieät ôû choã thieáu baøi vò Vaên Toå, neân vieäc thôø cuùng chæ haïn heïp trong thò toäc vôùi baàu khoâng khí ích duïng (pratique, utile). Thaàn tieân toå LARES thì ñeå phuø trôï gia ñình, thaàn PENATES coi nhaø, thaàn TERME ñeå coi bôø coõi, thaàn PRIAPE ñeå caàu ñöôïc muøa maøng, thaàn SILVAIN ñeå coi ñoàng noäi... Baáy nhieâu chöa ñaùng keå vì giôùi bình daân ñaâu ñaâu khoâng coù maáy thaàn ích duïng ñoù: thaàn ñaàu rau, oâng taùo... beân ta thieáu gì, vaø con caùi thôø tieân toå ñeå ñöôïc may maén laø truyeän raát thöôøng. Nhöng lôùp keû só thì coù choã vöôn leân laø Vaên Toå, coøn Taây Phöông khoâng coù.
Trong baàu khoâng khí "ích duïng ñoù" thaàn Minh Trieát MINERVE (phoûng theo thaàn ATHENA cuûa Hi Laïp) chæ giöõ moät vai troø leùp veá beân caïnh thaàn chieán tranh MARS giöõ vai troø chuû tòch.
Chính vì thieáu loái xeáp ñaët theo nguõ haønh maø ñaïo thôø tieân toå khoâng phaù noåi söï phaân chia giai caáp trong xaõ hoäi... vaø ñoù laø caên nguyeân chính ñaøo moà choân ñeá quoác La Maõ, chöù nhöõng "quaân man-ri" chæ laø caên do gaàn vaø ngoaïi taïi.
Ñeá quoác La Maõ bò choân vuøi nhöng oùc ích duïng vaãn löu laïi laøm neàn moùng cho caùi hoïc luaân lyù, giam giöõ con ngöôøi döôùi goâng cuøm cuûa "cöôõng haønh vaø lôïi haønh, Kant toû mình laø moät thieân taøi khi nhaän ra ñieàu treân" neân oâng môùi phaûn ñoäng baèng caùch laäp ra moät neàn ñaïo ñöùc môùi laáy con ngöôøi laøm cuøng ñích töï taïi (fin en soi). YÙ höôùng thì toát nhöng tìm ra giaûi ñaùp cho vaán ñeà yù heä neân laïi quay trôû veà vôùi loái suøng moä coù tính caùch toân giaùo. Theá laø moät ñaøng ñi ngöôïc vôùi döï phoùng ban ñaàu: thieát laäp neàn ñaïo ñöùc coâng daân, hieåu laø ñoäc laäp ñoái vôùi toân giaùo, theá maø nay laïi trôû veà vôùi toân giaùo, thì veà phöông dieän yù heä laø thaát baïi. Luaân lyù cuûa Kant suïp ñoå laø vì ñoù. Ñoå vì khoâng tìm ra neàn moùng, noùi theo Ñoâng Phöông khoâng tìm ñeán ñôït Vaên Toå, nghóa laø ñöa luaân lyù ra khoûi bình dieän ích duïng, ñeå thieát laäp neàn luaân lyù söù maïng: laøm vì nghóa. Vaø do ñoù con ngöôøi vaãn coøn ôû laïi ñôït caù nhaân nhö tröôùc, khoâng tìm ra ñöôïc yeáu toá taâm linh ñeå keát hôïp caù nhaân thaønh coâng theå (communauteù) neân vaãn laø caù nhaân vôùi baàu khí cuûa noù laø ích kyû, khoâng giuùp cho söï trieån nôû cuûa tình nhaân haäu, cho oùc lieân ñôùi xaõ hoäi. Traùi ngöôïc haún vôùi xaõ hoäi Vieät Nam maø oâng Gourou nhaän xeùt: "beân ngoaøi caùi veû taàm thöôøng chöùa moät ñôøi soáng xaõ hoäi cöôøng ñoä (une vie sociale intense) vì trong ñoù ngöôøi thoân daân coù ngaøn dòp ñeå noùi, ñeå baøn, ñeå chaïy vieäc quaûn lyù nhöõng nguoàn lôïi cuûa xaõ thoân, ñeå soáng moät cuoäc ñôøi ñaày traùch nhieäm (Mus 334). Trong ñoù ñuû hoäi heø ñình ñaùm vôùi caùc thöù töông thaân töông trôï, laøm neân caùi maø oâng Paul Mus goïi laø "moät cung thaùnh baát khaû xaâm phaïm" (sanctuaire inviolable. Mus 20), moät "baûn anh huøng ca cuûa doøng toäc" (eùpopeùe ethnique. Mus 17) "vì maët baéc choáng vôùi keû thuø xaâm laêng maïnh gaáp nhieàu chuïc laàn, coøn maët nam cöù tieán böôùc qua röøng, qua nuùi, qua caùc nöôùc Nam Chieáu, Laâm AÁp, Chieâm Thaønh, Chaân Laïp. Ngöôøi Phaùp khoâng theå naøo hieåu ñöôïc söï coá keát maïnh meõ xieát bao, neân ñaõ thaát baïi trong laàn taùi chieám Vieät Nam. Bao nhieâu thoân aáp trôû neân baáy nhieâu ñoaïn cuûa con roàng bò chaët ra töøng khuùc nhöng moãi khuùc cöù soáng caùi ñôøi soáng töï tuùc töø xa xöa truyeàn laïi khieán cho xe taêng taøu boø khoâng sao phaù vôõ noåi" (Mus 15,19,186). Tuy nhieân trong quaõng 80 naêm ñoâ hoä ngöôøi Phaùp naém heát quyeàn haønh trong tay neân thaønh coâng chaët ñöôïc caùi ñaàu con roàng Vieät Nam lìa ra khoûi thaân mình baèng caùch kieåm soaùt ngaët thoân xoùm. Vieäc baàu höông chöùc töø ñaáy phaûi leä thuoäc phuû, huyeän, tænh... Ñoù laø khôûi ñaàu cho teä ñoan mua chuoäc caáp treân. Ñoàng tieàn laïi moät laàn nöõa loït ra khoûi laøng. Caùc ñieàn chuû, kyø haøo daàn daàn chaùn ñôøi soáng thoân daân keùo leân tænh höôûng ñôøi soáng vaên minh, xe hôi, nhaø laàu, con ñi hoïc tröôøng Taây, tieàn göûi baêng, nhieàu khi ñaàu tö sang ngoaïi quoác, ruoäng vöôøn giao laïi cho quaûn lyù. Moái lieân heä giöõa chuû ñieàn vaø taù ñieàn daàn daàn trôû neân tröøu töôïng truùt heát tình ngöôøi laø caùi chæ tìm ra ñöôïc trong nhöõng moái giao tieáp tröïc chæ.