2. Nhöõng AÂm Vang
cuûa Baøi Vò Vaên Toå
by Rev. Kim Ñònh, Vietnamese Philosopher
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Taiwan
c. Chính Trò Vaên Hoùa
Tình huynh ñeä phoå bieán! Ñoù laø lyù töôûng maø nhaân loaïi ñang coá ñaït tôùi. Xeùt veà khoâng gian, caùc phöông tieän giao thoâng ñaõ thaønh coâng ñaët con ngöôøi laïi beân caïnh nhau, nghe caû tieáng noùi, xem caû daùng hình ñieäu boä, daàu laø caùch nhau vaïn daëm. Nhöng ñöùng veà maët tinh thaàn thì ñoù môùi laø lyù töôûng phaàn lôùn coøn trong moäng. Chöa coù moät moái tình nhaân haäu chaân thöïc. Xeùt tôùi cuøng cöïc thì caên do taïi trieát lyù chöa tìm ñöôïc moùng neàn cho moái tình kia, thaønh thöû noù chæ laø ñoái töôïng cuûa thi ca, cuûa vaên ngheä, cuûa mong öôùc, cuûa khaùt voïng. Nhöng baáy nhieâu chöa bao giôø ñi ñeán caên-ñeå, ít ra caùch heä thoáng neân vaãn khoâng coù hieäu löïc beàn vöõng chaân thaønh. Ñaáy laø taïi chöa tìm ra Vaên Toå theo nghóa uyeân nguyeân laø toå toâng cuûa muoân vaät, huoáng chi laø cuûa muoân ngöôøi, suoái nguoàn cuûa nghò löïc. Thaønh ra lôøi ñeïp coù dö maø nghò löïc thì ngheøo khoå. Lyù do laø taïi ngöôøi ta vaãn döøng laïi ôû ñôït taâm lyù boä laïc. Maø vì moãi boä laïc thôø moät toå toâng rieâng, neân chæ coù môû roäng nöôùc baèng tieâu dieät boä laïc khaùc, roài chieám ñoaït ñaát ñai. Chöa coù moät neàn moùng lyù thuyeát cho söï thoáng nhaát nhieàu boä laïc thaønh moät quoác gia, nhieàu quoác gia thaønh thieân haï trong ñoù töù haûi giai huynh ñeä, neân boä laïc thaéng chæ coù tieâu dieät boä laïc thua, hoaëc baét laøm noâ leä, maø khoâng theå coi laø anh em. AÂu Chaâu tuy vaøi theá kyû sau raát tieán boä trong vaên minh ñaõ thaønh quoác gia töø theá kyû 17, 18 nhöng veà ñaøng vaên hoùa thì vaãn tieáp tuïc trieát hoïc tieàn Vaên Toå, coù tieán cuõng chæ vöôït khoâng xa maáy taâm lyù boä laïc (psychologie tribale), neân theå cheá tuy ñaõ tôùi quoác gia nhöng taâm lyù coøn quaù vaán vöông giai ñoaïn boä laïc neân quoác gia deã ñoác ra chuû nghóa quoác gia quaù khích (nationalisme) töùc laø chuû nghóa quoác gia baøi ngoaïi, chính noù ñaõ laø caên do saâu xa gaây neân hai cuoäc theá chieán laøm suy yeáu AÂu Chaâu. Coøn ñoái ngoaïi vôùi caùc daân tieåu nhöôïc laø oùc kyø thò chuûng toäc ñöôïc caùc trieát thuyeát cuõng nhö caùc neàn ñaïo ñöùc coå suùy vaø voõ trang.
Hình thöùc khoa hoïc nhaát laø thuyeát baát bình ñaúng trong caùc chuûng toäc do Gobino nghó ra ñöôïc Nietzche ñöa vaøo trieát hoïc vaø ñöôïc Ñöùc Quoác Xaõ thi haønh. Chính oùc kyø thò naøy ñaõ laø moät trong caùc ñoäng cô ñaåy vieäc thöïc daân trôû thaønh chuû nghóa thöïc daân cuûa AÂu Chaâu trong maáy theá kyû tröôùc. Thöïc daân laø moät truyeän môû mang bôø coõi, di daân laäp nghieäp thì ñaâu cuõng coù. Nöôùc ta laø moät söï kieän thöïc daân, nhöng khoâng laø moät chuû nghóa thöïc daân. Ñeå thaønh chuû nghóa phaûi coù moät söï kyø thò chuûng toäc y cöù treân huyeát thoáng maø khoâng treân trình ñoä vaên hoùa.
Xeùt veà phöông dieän naøy ngöôøi Phaùp toát, neáu khoâng nhaát thì cuõng vaøo haïng nhaát. Do ñoù coù moät soá ngöôøi Phaùp hieåu ñöôïc giaù trò vaên minh Vieät Nam töông ñoái ñoâng hôn soá ngöôøi Anh hieåu ñöôïc vaên minh caùc thuoäc daân cuûa hoï. Coù leõ ñoù laø moät trong nhöõng lyù do soá daân bò Phaùp tieâu dieät töông ñoái ít ñoái vôùi thöïc daân Anh, Iphanho ñaõ tieâu dieät caû moät Meã Taây Cô, caû töøng mieàn Phi Chaâu hay UÙc Chaâu v.v... nghóa laø taùi baûn taâm lyù boä laïc: tieâu dieät thay vì keát laøm huynh ñeä. Nhöng noùi chung ra thì phaàn ñoâng thöïc daân Phaùp vaãn coøn mang naëng taâm lyù boä laïc neân khinh mieät ngöôøi Ñoâng Döông. Töø nhöõng lôøi noùi bæ baùng nhö raèng Thieân Chuùa döïng neân ngöôøi Vieät Nam vôùi chuùt ñaát duøng laøm gioáng vaät, coøn dö vaát ñi khoâng ñaønh neân naën ra ngöôøi Annam (Mus 206). Qua nhöõng truyeän moät baø Vieät Nam vaøo phoá Catinat mua haøng ñöôïc traû lôøi: "tao khoâng ñeán ñaây ñeå phuïng söï nhöõng ñöùa nhaø queâ" (je ne suis pas vennu ici pour servir des nhaø queâ" (Mus 222). Vieäc naøy xaûy ra loái 1946.
Tuy ñoù chæ laø nhöõng tröôøng hôïp quaù ñaùng maø nhaéc laïi coù theå laø nhoû nhen, nhöng khoâng may söï khinh mieät noøi gioáng ñoù laïi ñaâm reã saâu vaøo ñaàu oùc moät soá trí thöùc cuõng khaù ñoâng. Vì vaäy caàn phaûi nhaéc ñeán caùi taâm traïng mieät thò ngöôøi Vieät ñoù laø moät taâm traïng chung cuûa ngöôøi Phaùp ñoái vôùi nöôùc ta, cho laø chæ coù moät moái lo aâu duy nhaát laø baùt côm. Chính söï hieåu laàm ñoù ñaõ laø lyù do cho söï thaûm baïi cuûa hoï trong möôøi naêm taùi chieám Ñoâng Döông töø 1945-1955. Ngay tröôùc ñoù theá giôùi ñaõ chuyeån maïnh vaøo giai ñoaïn nhaû thuoäc ñòa maø ngöôøi Phaùp coøn quyeât taâm taùi chieám thuoäc ñòa baèng danh hieäu "lieân hieäp Phaùp" cuûa hoï: ñoái vôùi ngöôøi Phaùp thì caùc nöôùc trong lieân hieäp ñöôïc nhieàu quyeàn töï trò hôn tröôùc, nhöng Vieät Nam maát nöôùc vì bò chia ba nöôùc, boä tröôûng moãi mieàn phaûi chòu traùch nhieäm thaúng vôùi toaøn quyeàn. Lieân Hieäp Ñoâng Döông luùc aáy coù loái chöøng 25 trieäu daân thì ngöôøi Vieät Nam ñaõ chieám hôn 20 trieäu coøn Mieân, Laøo hai xöù ngoùt 5 trieäu, theá maø ngöôøi Phaùp chaët ra ba gieùt vaøo lieân hieäp, baát chaáp nguyeän voïng ñoäc laäp vaø thoáng nhaát cuûa caû moät daân toäc thì ñoù laø kyø thò roõ reät. Khi oâng P. Mus ñöa ñeà nghò ñeán vôùi chuû tòch Hoà Chí Minh thì oâng naøy hoûi: Lieân Hieäp laø caùi chi, vuoâng hay troøn vaäy!" Luùc trôû veà oâng Mus keå laïi lôøi ñoù, moät nhaø trí thöùc Vieät Nam bình luaän: noù troøn, laøm baèng da coù khoen loã vaø ñeo baûng ñoàng ñeà caâu sau: Ai baét ñöôïc daét laïi phoá Paris seõ coù thöôûng.
Nhaéc sô qua nhö theá ñaõ ñuû ñeå nhaän ra söï khaùc bieät giöõa kyø thò huyeát thoáng vaø kyø thò vaên hoùa. Ngöôøi Taøu kyø thò Di Dòch hoaøn toaøn vì trình ñoä vaên hoùa chöù khoâng vì huyeát thoáng. Cuõng nhö moät soá ngöôøi Vieät kyø thò daân Thöôïng cuõng theá. Cho laø keùm vaên hoùa thoâi. Hai quan nieäm khaùc nhau caû moät trôøi moät vöïc. Ngöôøi Vieät Nam thi ñaäu coù theå sang laøm quan beân Taøu khoâng sao. Moät soá Thieân Töû göông maãu cuûa Taøu xuaát thaân töø Di Dòch: vua Thuaán thuoäc Ñoâng Di, Vaên Vöông Taây Di.
Ñoù laø söï kieän minh chöùng cho nhöõng caâu saùch nhö Xuaân Thu Coâng Döông truyeän "Di Dòch tieán leân ñöôïc chöùc töôùc cuûa trieàu ñình vaø Trung Quoác cuõng laø Di Dòch nay môùi thaønh Trung Quoác: "Di Dòch tieán Chi vi töôùc. Trung Quoác Dieät taân Di Dòch. Chieâu coâng thaäp tam nieân" (Ñaïi cöông 459). Taát caû nhöõng ñieàu ñoù baét nguoàn töø taâm traïng ñaõ saùng taïo ra ñöôïc neàn trieát lyù Vaên Toå laø neàn trieát ñaõ xoùa boû oùc kyø thò chuûng toäc töø goác reã ñeå coi töù haûi giai huynh ñeä. Töù haûi ñöôïc tieâu bieåu baèng 4 baøi vò: næ, toå, taèng, cao. Cuõng nhö caû 4 ñeàu phaùt xuaát töø Vaên Toå cuõng laø Thaùi Toå töùc laø Thieân Ñòa laøm toå khaép heát moïi ngöôøi trong moái tình huynh ñeä phoå bieán maø khoâng moät ai bò gaûy ra ngoaøi laøm noâ leä kieåu vaên minh La Hi hoaëc voâ loaïi (tlemcha) kieåu AÁn Ñoä nöõa. Neàn huynh ñeä ñoù beân AÂu Chaâu tuy coù nhöng môùi trong hình thöùc toân giaùo, maø chöa coù trong trieát lyù, neân cuõng chöa coù theå cheá xaõ hoäi ñeå thöïc thi. Vì theá ngöôøi Maùcxít töï haøo laø ñaõ phaùt khôûi leân. OÂng P. Mus (342) keå laïi kyø môùi tôùi Saøigoøn naêm 1945 khi töôùng Leclerc hoûi caûm töôûng cuûa nhoùm ngöôøi Phaùp theo Maùcxít ôû ñaây veà nhöõng ngöôøi coäng saûn Annam thì nhaän ñöôïc caâu traû lôøi naøy: "ÔÛ ñaây khoâng coù coäng saûn Phaùp hay Vieät, maø chæ coù moät ñaûng coäng saûn vaø hieän ñaây chuùng toâi ñang ôû taïi Ñoâng Döông". Ñieàu ñoù coù thöïc. "Nguyeãn AÙi Quoác xöa khi coøn beân Phaùp cuõng coù theå caàm ñaàu phaùi ñoaøn coäng saûn Phaùp. Cho neân khi ñaõ taåy heát thöôïng taàng tö baûn, quaân phieät, thì chuû thuyeát coäng saûn coù theå traû veà cho ngöôøi sôû taïi ñöôïc quyeàn xöû duïng ñaát ñai cuûa hoï... Taùc giaû bình luaän ñoù laø moät phöông thöùc chaéc seõ gaây aâm vang maïnh meõ trong nhöõng xöù ñaõ ñöôïc hun ñuùc trong quan nieäm "bình thieân haï" töùc laø kieåu Quoác Teá xöa cuûa Trung Hoa. Neàn thaùi bình ñoù khoâng phaùt xuaát do söï thoáng trò cuûa moät xöù naøy hay moät ñeá quoác kia, nhöng do moät quan nieäm phoå bieán veà loái soáng bao dung khaép heát, maø heã ai theo thì ñeàu coù moät ñòa vò, moät toå quoác trong caùi thieân haï chung ñoù: ngöôøi Moâng Coå coù queâ höông Moâng Coå, ngöôøi Vieät coù queâ höông Vieät. Ñoái vôùi heä thoáng coäng saûn chöa toàn tröôøng laâu ñuû ñeå kieän chöùng giaù trò cuûa lyù thuyeát, maø chính ngay lyù thuyeát cuõng toû ra nhöõng nhöôïc ñieåm trong nhieàu chöõ nhö Ñaïi Ñoàng. Chöõ Ñoàng noùi leân tính caùch vaät chaát: ích duïng roøng, thieáu haún yeáu toá taâm linh. Chí nhö chöõ thieân haï cuûa Vieãn Ñoâng thì bao haøm yeáu toá taâm linh neân khoâng coù söï kyø thò phaân bieät naøo. Neáu trong thöïc teá yù nieäm cuûa ngöôøi Taøu xöa khoâng ñi xa quaù nöôùc Taøu thì ñoù laø moät söï kieän: chöa bieát xa hôn, y nhö tieáng Orbi (theá giôùi) cuûa Taây AÂu luùc aáy chöa vöôït quaù Ñòa Trung Haûi vaäy, nhöng trong chuû tröông thì khoâng coù moác giôùi naøo heát. Tình huynh ñeä khoâng ñaët ñieàu kieän naøo laøm heïp hoøi laïi. Ngay ñeán vieäc trieàu coáng cuõng ñaõ laø sa ñoïa, chính ra laø trieàu sính nghóa laø khi chö haàu trieàu sính thieân trieàu moät, thì thieân trieàu cho laïi chö haàu nhieàu hôn (Trung Dung 20): "Trieàu sính dó thì, haäu vaõng nhi baïc lai": "Trieàu sính ñuùng luùc, ñöa ñeán ít cho laïi nhieàu".
Toùm laïi ñoù laø moät neàn trieát lyù coù noäi dung chaân thöïc ñöôïc kieän chöùng nhieàu laàn trong lòch söû: nöôùc Taøu coù nhöõng Trieàu ñaïi ngoaïi bang nhö Moâng Coå, Maõn Chaâu... nhieàu hoïc giaû ñôøi nay cho nhö theá laø ñieåm yeáu cuûa chính trò Nho Giaùo, vì chòu cho ngoaïi bang ñeø ñaàu cöôõi coå. Noùi theá laø môùi coù ñoaïn "chòu ñaám" maø chöa keå tôùi ñoaïn "aên xoâi". Vì neáu nhìn roäng ra caû veà thôøi gian caû veà maët thoáng nhaát nhaân loaïi thì lôïi roõ reät: Veà ñaøng chính trò moãi laàn bò moät trieàu ñaïi ngoaïi quoác cai trò laø moãi laàn nöôùc Taøu môû roäng theâm: sau trieàu ñaïi Moâng Coå thì bao goàm theâm xöù Moâng Coå, sau trieàu ñaïi Maõn Chaâu thì bao goàm theân Maõn Chaâu. Cho neân xeùt ra thì Moâng Maõn thieät maø chính Taøu môùi laø ngöôøi ñöôïc cuoäc. Nhöng neáu xeùt roäng nöõa veà phöông dieän nhaân loaïi thì khoâng neân noùi ngöôøi Taøu ñöôïc ngöôøi Moâng Maõn maát, coù maát chi ñaâu, chaúng qua goùp chung ñaát laïi laøm moät lieân hieäp quoác vaø sau moät giai ñoaïn baát teà thì tieáp ñeán giai ñoaïn bình ñaúng tröôùc phaùp luaät nhö nhau, khoâng coøn phaân bieät kyø thò chi nöõa. Bôûi theá khoâng neân baét chöôùc vua Sôû noùi ngöôøi nöôùc Sôû maát cung thì ngöôøi nöôùc Sôû laïi ñöôïc, maát ñi ñaâu maø phaûi tìm. Noùi theá laø coøn heïp, phaûi noùi ngöôøi maát cung thì ngöôøi laïi ñöôïc, khoâng caàn phaân bieät ngöôøi nöôùc Sôû vôùi ngöôøi nöôùc khaùc. Coù vaäy môùi ñuû roäng. Trong vieãn töôïng ñoù thì khoâng phaûi ngöôøi Moâng ngöôøi Maõn maát vaø ngöôøi Taøu ñöôïc, nhöng ñoù chæ laø "Duïng Haï bieán Di" duøng vaên hoùa Hoa Haï ñeå caûi hoaù Di Ñòch (Ñaïi Cöông 458 vaø 459). Töùc laø moät con ñöôøng vöôn tôùi thoáng nhaát theá giôùi bao goàm caû maët ngoaøi cuõng nhö maët trong vaäy, hôn haún loái Ñaïi Ñoàng cuûa Maùcxít caû veà lyù thuyeát laãn haäu quaû laâu daøi.
Ñoù chính laø haäu quaû trieát lyù Vaên Toå cuøng moät neàn vôùi loái xeáp ñaët nguõ haønh. Tuy trong thöïc teá ít ai ñeå yù tôùi, nhöng vì noù ñaõ ñöôïc ñuùc keát loái khaùc goïn hôn, ñoù laø hai chöõ Trung Thöù. Chöõ Trung thay Vaên Toå, chöõ Thöù thay cho Cao, Taèng, Toå, Næ laø ñaàu cuûa töù haûi: Ñoâng Taây Nam Baéc moät nhaø.
Muoán ñöôïc nhö theá thì caàn phaûi Trung, nghóa laø phaûi thaønh tín trung thöïc ñöôïc vôùi noäi ngaõ cuûa mình. Khi tính cuûa mình ñaõ troïn, thì cuõng troïn ñöôïc tính cuûa tha nhaân heát thaûy, cho neân coi nhaân loaïi nhö anh em moät nhaø, môùi ñem nhöõng tieáng xöng hoâ trong gia ñình "cha, meï, anh em, oâng baø, coâ chuù..." môû roäng ra xöng hoâ vôùi moïi ngöôøi coi nhau nhö cuøng moät khuùc ruoät "ñoàng baøo".
Ñoù laø moät trong nhöõng phöông thöùc thöïc thi caùi trieát lyù "Trung Thöù" maø Maïnh Töû seõ noùi: "toâi yeâu cha toâi ñeå roài yeâu cha cuûa moïi ngöôøi, toâi yeâu con toâi ñeå roài môû roäng ra tôùi con cuûa moïi ngöôøi, nhôø loøng yeâu khoâng haïn ñònh ñoù maø coù theå cai trò thieân haï deã nhö trôû baøn tay: "Laõo ngoâ laõo dó caäp nhôn chi laõo aáu ngoâ aáu dó caäp nhôn chi aáu thieân haï khaû vaän ö chöôûng" (I.6). Töï teà gia qua trò quoác cho tôùi bình thieân haï moät maïch ñi ra maø chaân khoâng bò vöôùng vaøo moät loaïi kyø thò chi heát, laø nhôø ñaõ vaøo tôùi Vaên Toå, töùc laø toå phuï troïn veïn cuûa con ngöôøi: vì troïn veïn neân bao dung khaép heát.
Ñoù laø ñaïi khaùi maáy chaân lyù aån taøng sau loái xeáp ñaët baøi vò trong vieäc thôø cuùng toå tieân beân Vieãn Ñoâng. Tuy laâu ñôøi khoâng coøn nhaän ra thaâm yù, nhöng caùi trieát lyù ñaõ ñöôïc truyeàn baù roäng ñeán ñoä trôû thaønh moät nhaân toá cuûa hoàn nöôùc. Chính caùi hoàn ñoù ñaõ raøng buoäc laáy ñoaøn ngöôøi Laïc Vieät töø ngaøy laäp quoác, traûi qua bao giai ñoaïn thònh suy, vinh nhuïc, cho tôùi thôøi ñaïi naøy thì hoàn nöôùc môùi bò baét ñem ñi, vaø töø ñoù ngöôøi daân xem vaøo nöôùc chaúng coøn thaáy hoàn ñaâu nöõa. Keû só daàn daàn bieán ra trí thöùc; heát ngöôøi theâm daàu cho ngoïn ñuoác thieâng. Löõa khoâng theâm cuûi thì ngaøn daàn, hoàn coøn ñöôïc ai nuoâi döôõng nöõa ñaâu maø chaúng thoi thoùp vaø thôû haét ra nhö coâ hoàn chaùo luù.
Toùm:
Ta haõy duøng daïng chöõ Vöông ñeå toùm laïi caû baøi. Chöõ Vöông coù ba neùt chæ Ñaát Ngöôøi Trôøi.
Taàng ñaát ta coù theå chæ phaàn taâm linh daõ bieát vöôït qua lyù trí (yù heä) neân cuõng vöôït qua ñöôïc nhöõng dao ñoäng gaây ra do nhöõng cuoäc tranh luaän giöõa coù vôùi khoâng (Höõu Voâ) ñeå an ñònh taâm hoàn vaøo taùc ñoäng tinh tuyeàn. Cuøng ôû neùt naøy ta coù theå ghi caû theå cheá bình saûn: moãi ngöôøi coù quyeàn ñöôïc moät phaàn ñieàn thoå ñeå An Taâm sinh soáng thoaùt khoûi naïn voâ saûn. Ta ñaët caâu "an thoå" ôû taàng naøy vôùi caû hai yù taâm linh cuõng nhö kinh teá chæ ñieàn thoå nhö vöøa toùm ôû treân.
Neùt hai ta seõ ñaët caâu "ñoân hoà nhaân" Ñoân coù nghóa laø ñoân ñoác, ñoân haäu= laøm cho thaâm haäu tình ngöôøi ñaïo ngöôøi (nhaân) coøn chöõ hoà coù nghóa laø ôû trong. Theâm vaøo ñeå cho maïnh coù yù noùi phaûi ñoân haäu khoâng phaûi tình trôøi hay tình ñaát nhöng laø tình ngöôøi. Chính nhôø "ñoân hoà nhaân" neân vaên hoùa Vieãn Ñoâng môùi ñaït tình huynh ñeä phoå bieán.
Neùt ba chæ "coá naêng aùi".
Coá coù nghóa laø bôûi ñoù, bôûi ñoân hoà nhaân neân môùi naêng aùi, töùc môùi ñaït khaû naêng, môùi coù theå aùi laø yeâu thöông, hieåu laø yeâu thöông chaân thöïc bieåu loä ra baèng giaûi phoùng con ngöôøi khoûi noâ leä ñöa leân tham döï vaøo tình huynh ñeä phoå bieán cuõng nhö coù phaàn ñieàn thoå (bình saûn) ñeå höôûng caû söï töï do kinh teá... vaø thöù ba laø hoøa hôïp vôùi nhau trong moät neàn vaên hoùa thoáng nhaát.
Ñoù laø ñieàu kieän caên baûn cho söï yeâu thöông chaân thöïc: vì yeâu laø hoøa hôïp, neân thoáng nhaát laø thieát yeáu. Thieáu thoáng nhaát trong vaên hoùa laø seõ thieáu yeâu thöông vaø chöõ aùi chæ coøn laø thuyeát vôùi lyù suoâng.
- coá naêng aùi : thoáng nhaát vaên hoùa
- ñoân hoà nhaân : tình huynh ñeä phoå bieán
- an thoå : taâm linh phaàn ñieàn
Ñoù laø ba neùt caên baûn cuûa neàn vaên hoùa Vieät Nho, neân cuõng laø nhöõng ñaëc tröng. Vì theá muoán hieåu saâu xa töøng ñieåm caàn phaûi baøn roäng veà sau. Thí duï an thoå khi hieåu laø bình saûn seõ baøn daøi trong Nhaân Luaân, coøn hieåu laø taâm tö khaùc vôùi loái lyù luaän duy lyù yù heä thì seõ baøn trong quyeån Taâm Tö. "Ñoân hoà nhaân" seõ baøn trong quyeån Nhaân Baûn vaø Loa Thaønh Ñoà Thuyeát.
Coøn coá naêng aùi thì neân suy nghó kyõ veà ba ñieåm caên baûn vöøa baøn treân. Sau naøy ñoïc theâm trong quyeån Laïc Thö Minh Trieát. Chæ khi ñaõ ñoïc baáy nhieâu quyeån môùi thaáy söï saâu xa cuûa caâu noùi: caâu tröôùc ñaët neàn taûng cho caâu sau, vaø moãi khi ñi traät ôû baát cöù ñôït naøo ñeàu khoâng theå ñaït haäu quaû laø naêng aùi. Traät ôû an thoå seõ bieán ra suy lyù yù heä lung tung; traät ôû ñoân hoà nhaân seõ ñaâm ra duy thieân hoaëc duy ñòa. Baøi naøy giuùp raát nhieàu ñi vaøo trieát lyù nhaân sinh laø neàn trieát lyù khoâng chòu lyù luaän suoâng nhöng baùm saùt laáy haäu quaû cuï theå. Ñeå thaáy roõ hôn nhöõng neùt treân laø caên baûn chuùng ta seõ duøng laøm khung ñeå suy luaän cho hai chöông III vaø IV sau.
Chuù thích: Nhieàu saùch noùi Vaên Toå laø Toå cuûa nhaø Chaâu töùc Vaên Vöông. Ñieàu aáy neáu coù thì laø moät söï laàm laãn ngay töï nhaø Chaâu ñaõ queân maát yù nghóa bao la cuûa Vaên Toå hoaëc vì oùc suøng phuïng ñoàng toäc maø chieám coâng vi tö, chöù thöïc ra thì Vaên Toå ñaõ coù ngay töø ñôøi Nghieâu Thuaán. Nghieâu nhöôøng ngoâi cho Thuaán ôû mieáu thôø ñöùc Vaên Toå (xem kinh thö Thuaán ñieån caâu 3). Vaên Toå cuõng laø Ngheä Toå (caâu 8), Vaên Toå cuõng laø Thaùi Thaát (kinh thö baûn dòch cuûa legge vol III 131).