2. Nhöõng AÂm Vang
cuûa Baøi Vò Vaên Toå
by Rev. Kim Ñònh, Vietnamese Philosopher
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Taiwan
b. Vaán Ñeà Tröôùc Heát laø Vöôït Ñôït YÙ Heä
Ít maáy ngöôøi ngôø tôùi vì haàu heát ñeàu caên cöù vaøo loái thôø cuùng thoâng thöôøng bình daân, theá maø bình daân thì tieáp noái vieäc thôø cuùng töï ban ñaàu kieåu toân giaùo baùi vaät töùc laø tin linh hoàn tieân toå caàn aên ôû tieâu xaøi nhö ngöôøi soáng con chaùu caàn phaûi caáp döôõng ñeå oâng baø bang trôï cho laøm aên phaùt ñaït... Ñoù laø giai ñoaïn keùo daøi ñôøi soáng thöôøng nghieäm döôùi hình thaùi khaùc; ñaây chöa phaûi laø traïng thaùi baát töû (immortaliteù) cao hôn seõ ñeán sau, nhöng môùi laø söï tin ngöôøi coøn soáng kieåu tröôøng toàn, tieáng taây goïi laø survie: chæ phaàn soáng soùt sau khi xaùc thaân cheát. Ñoù chöa laø linh hoàn cho baèng goïi laø phaùch hay vía, laø nhöõng hoàn haï caáp, tieáp tuïc soáng ñôøi soáng sinh lyù, tuy giaùc quan khoâng xem thaáy, nhöng vaãn ñi laïi lôøn vôøn trong nhaø ñeå bang trôï hoaëc söûa phaït tuøy thaùi ñoä con chaùu. Vì theá vaãn caàn caùc vaät duïng nhö ngöôøi thöôøng: côm nöôùc, nhaø cöûa... Do ñoù maø coù leä ñôm cuùng coã baøn vôùi nieàm tin laø oâng baø veà höôûng. Ñaïi ñeå ñoù coù theå laø nieàm tin cuûa thôøi baùi vaät laø giai ñoaïn ñaàu tieân treân dieãn trình bieán hoùa taâm thöùc con ngöôøi.
Nhöng ñeán moät luùc naøo ñoù, moät soá ngöôøi cho raèng tin nhö theá laø haõo huyeàn. Con ngöôøi cheát laø heát: linh hoàn coøn soáng chæ laø moät aûo moäng, ñôm cuùng laø moät vieäc dò ñoan, caàn phaûi boû, vaø töø ñaáy khôûi leân vaán ñeà yù heä giöõa Höõu vaø Voâ nghóa laø tranh luaän xem coù hay khoâng coù linh hoàn toàn taïi sau khi xaùc cheát. Ñaáy laø phaûn öùng ñaàu tieân cuûa nhöõng ngöôøi môùi giaùc ngoä, traïng thöùc naøy sau seõ bò vöôït qua ôû moät soá ngöôøi bôûi nieàm tin linh hoàn baát töû (immortaliteù de l'aâme) cuûa caùc toân giaùo cao ñaúng ñeà ra, vaø nhö vaäy khoâng caàn phaûi tieáp teá löông thöïc vaät duïng chi nöõa... Tuy nhieân ñoù chæ laø moät giaûi ñaùp theo loái toân giaùo, vaø chæ coù giaù trò ñoái vôùi toân giaùo, coøn treân bình dieän yù heä chöa tìm ra loái thoaùt khoûi hai goïng kìm Höõu Voâ, Höõu Thaàn vôùi voâ thaàn. Beân höõu thaàn tin coù linh hoàn haèng soáng, beân voâ thaàn baûo laø khoâng. Söï xung ñoät yù heä (coflin d'ordre ideùologique) naøy vaãn keùo daøi vôùi raát nhieàu cuoäc ñoå maùu. Maõi cho tôùi nay theá giôùi chia hai thì caên do saâu xa cuõng chính laø do chöa tìm ra loái thoaùt ñoù vaäy.
Trieát lyù gia-tieân, tuy khoâng ñöa ra moät giaûi ñaùp cho chính vaán ñeà coù vôùi khoâng treân, nhöng ñaõ ñöa ra moät loái thoaùt baèng moät saùch löôïc taâm lyù: töùc laø ñaët vaøo daáu ngoaëc ñôn vaán ñeà coù vôùi khoâng, ñeå ñaët troïng taâm vaøo taùc ñoäng treân bình dieän taâm lyù vaø ngheä thuaät. Theo ñoù thì vieäc cuùng daâng khoâng caàn hieåu nhö moät söï tieáp teá cho ngöôøi ñaõ qua ñôøi, nhöng laø moät taùc ñoäng nhaèm troïn veïn hoùa chính ngöôøi teá daâng, cuõng nhö vieäc teá daâng khoâng thieát yeáu ñoøi phaûi tin coù linh hoàn, nhöng ñöôïc coi nhö moái lieân heä giöõa ngöôøi soáng vôùi muoân theá heä ñaõ qua. Bôûi vaäy môùi noùi "teá nhö taïi" vaø Teá Thaàn nhö Thaàn taïi."
Teá thaàn nhö thaàn coù hieän dieän ñoù. Chöõ "nhö" ôû ñaây phaûi hieåu caùch raát co giaõn coù theå bao haøm nieàm tin coù hay khoâng coù linh hoàn ñeàu ñöôïc caû.
Ñaïi ñeå ñoù laø moät loái ruùt ra khoûi ñoái vaät ñeå ñaët quan troïng vaøo chính ñoäng taùc: Kieåu nhö Kierkegaard noùi: "khoâng phaûi ñoái töôïng ñöôïc toân thôø quan troïng nhöng chính laø taùc ñoäng toân thôø" "ce n'est pas l'objet de l'adoration qui compte, mais l'acte d'adoration". Do ñoù vieäc teá khoâng coøn laø vaät chaát nöõa. Noùi theo nay khoâng laø Avoir mais EÂtre: khoâng caàn tin coù linh hoàn, nhöng laø daâng hieán vôùi yù chí raát trònh troïng, chöù khoâng coù yù caàu lôïi loäc, ñoøi giaàu coù, maø chæ laø taâm tình cuûa ngöôøi hieáu thaûo ñoái vôùi toå tieân nhö Kinh Leã noùi chæ coát daâng hieán chöù khoâng caàu oâng baø laøm chi cho mình. Ñoù goïi laø caùi taâm tình hieáu töû vaäy "Minh tieán chi nhi dó hó, baát caàu kyø vi, thöû hieáu töû chi taâm daõ" (Leã Kyù XXII 2.1 X.1) Trong bình dieän naøy neáu coù coøn duøng ít danh töø cuõ, thì noäi dung cuõng ñaõ ñoåi, chaúng haïn chöõ Phuùc, tuy caàu phuùc nhöng khoâng theo nghóa theá tuïc nöõa, nhöng hieåu phuùc laø söï troïn haûo cuûa ngöôøi teá. "Hieàn giaû chi teá daõ, taát thuï kyø phuùc, phi theá sôû vò phuùc daõ, phuùc daõ bò daõ. Bò giaû baùch thuaän chi danh daõ: noäi taän ö kyû, ngoaïi thuaän ö ñaïo daõ" (Leã Kyù XXII. 2.X.2). Hieàn nhaân khi teá taát coù ñöôïc phuùc, nhöng khoâng phaûi phuùc nhö theá thöôøng hieåu, nhöng hieåu laø taän haûo (bò), taän haûo laø baùch thuaän: Trong laø taän kyû, (töùc thuaän theo nhöõng nhu yeáu caên boån cuûa mình) ngoaøi laø thuaän vôùi ñaïo (Ñaïo Hieáu).
Nhôø cuoäc "Caùch maïng vaên hoùa" maø baøi vò Vaên Toå laø tang chöùng cuû theå thì töø ñoù leã gia tieân ñaõ boû bình dieän coù hay khoâng ñoái vaät cuõng nhö lôïi loäc vôùi caàu vaùi, ñeå trôû thaønh "an haønh" töùc laø taùc ñoäng maø khoâng caàu vaùi chi, nhöng chæ coøn nhaèm thieän myõ hoùa chính ngöôøi teá. Noùi theo Tuaân Töû, leã gia tieân trôû thaønh nghi leã vaên suùc caùi tình ngöôøi, nghóa laø vöøa tieát cheá vöøa haøm suùc taâm tình cho thaâm haäu. Nhö vaäy laø ñi töø ngoaøi vaøo trong, töø söï vaät tôùi chuû teå. ÔÛ choã naøy Phuøng Höõu Lan nhìn thaáy khaù saâu saéc nhö sau: "Taâm chuùng ta coù hai maët laø tình caûm vaø lyù trí. Giaû nhö ngöôøi thaân chuùng ta cheát, theo quan ñieåm lyù trí cuûa chuùng ta maø xeùt thôøi ngöôøi cheát khoâng theå soáng laïi, maø thuyeát linh hoàn keá tuïc toàn taïi khoâng theå chöùng minh, khoù loøng tin ñöôïc, nhöng tình caûm cuûa chuùng ta laïi raát mong cho ngöôøi cheát soáng laïi, linh hoàn cuûa ngöôøi cheát keá tuïc toàn taïi. Neáu chuùng ta chæ chuyeân theo lyù trí thì ñoái vôùi ngöôøi ñaõ cheát chuùng ta coù theå theo thuyeát noùi trong thieân Döông Chaâu ôû saùch Lieät Töû: "Ñoát cuõng ñöôïc, ngaâm nöôùc cuõng ñöôïc, choân cuõng ñöôïc, ñeå boäc loä cuõng ñöôïc, boù laïi maø ñoâi xuoáng khe vöïc cuõng ñöôïc". Neáu theo thuaàn lyù trí thì nhöõng leã tieát trong vieäc ñöa ngöôøi cheát ñeàu laø voâ nghóa caû. Caùc toân giaùo ôû ñôøi ñeàu cho nhöõng töôûng töôïng hôïp vôùi tình caûm ngöôøi ta laø chaân thaät vaø phuû nhaän söï phaùn ñoaùn cuûa lyù trí."
"Chuùng ta neáu ñoái vôùi ngöôøi cheát maø thuaàn theo lyù trí tình caûm seõ thaáy khoâng yeân, neáu chuyeân theo tình caûm thì seõ ñaém chìm trong meâ tín coù haïi cho söï tieán boä. Ñieàu maø Tuaân Töû vaø Leã Kyù daïy chuùng ta ñoái vôùi ngöôøi cheát laø chieát trung laáy caû lyù trí laãn tình caûm. Cöù lyù luaän cuûa Tuaân Töû vaø Leã Kyù thôøi tang leã, teá leã laø thô vaø ngheä thuaät chöù khoâng phaûi toân giaùo".
"Gaàn ñaây coù oâng George Santayana chuû tröông toân giaùo neân boû bôùt nhöõng ñieàu meâ tín, ñoäc ñoaùn ñeå coù theå saùnh vôùi thô. Tuaân Töû laø Leã Kyù uûng hoä tang leã vaø giaûi thích tang leã, ñaõ bieát ñem toân giaùo xöa maø tu chænh thaønh thô. Tang leã cuûa thôøi xöa laø nghi thöùc toân giaùo, trong ñoù bao haøm raát nhieàu ñoäc ñoaùn vaø meâ tín. Tuaân Töû vaø Leã Kyù "laáy söï thuaät laïi vieäc xöa laøm saùng taùc", gaïn loïc vaø theâm yù nghóa môùi, khieán cho toân giaùo maø bieán thaønh thô".
"Thôøi xöa ngöôøi ta tin linh hoàn coøn keá tuïc toàn taïi coù theå duøng ñoà aên thöùc duïng... neân saém nhöõng thöù ñoù cho ngöôøi cheát vaø goïi laø Minh Khí. Ñeán ñôøi Khoång Töû theo loái "dó thuaät nhi taùc" (Chính caâu noùi laø "ngoâ thuaät nhi baát taùc". Toâi chæ thuaät laïi ñaïo xöa, chöù khoâng saùng taùc caùi gì môùi caû. Nhöng caùc hoïc giaû nay ñeàu cho raèng kieåu thuaät laïi cuûa Khoång ñaõ laø moät söï saùng taïo. Vì theá Phuøng Höõu Lan noùi laø "dó thuaät nhi taùc") tuy cuõng truyeàn laïi caùc thöù Minh Khí ñoù, nhöng ñaõ maëc cho chuùng moät yù nghóa môùi. Leã Kyù cheùp lôøi Khoång Töû raèng: Noùi cheát laø cheát haún, baát nhaân maø khoâng theå laøm vaäy. Noùi cheát maø soáng laïi (ñeå vaãn duøng ñoà ñaïc vaø caû con aên ñaày tôù, neân gieát ngöôøi soáng ñeå choân theo ngöôøi cheát), baát trí maø khoâng theå laøm vaäy".
Veà vieäc sau khi choân, ñeå tang ba naêm, Leã Kyù noùi: "Phaøm sinh giöõa khoaûng trôøi ñaát, loaøi coù huyeát khí taát coù bieát. Loaøi coù bieát, chaúng loaøi naøo maø khoâng yeâu ñoàng loaïi. Nay lôùn nhö chim thuù, maát löùa laïc baày, traûi qua ngaøy thaùng, khi qua choã cuõ bay löôïn keâu gaøo, nhaûy nhoùt truø tröø roài sau môùi boû ñi. Trong loaøi coù huyeát khí chaúng gì hieåu bieát hôn ngöôøi, cho neân ngöôøi ñoái vôùi ngöôøi thaân, ñeán cheát khoâng cuøng. Nhö keû taø taâm ngöôøi thaân sôùm cheát, toái ñaõ queân roài. Neáu theo theá thì coøn thua caàm thuù nöõa, laøm sao coù theå ôû chung maø khoâng loaïn? Neáu theá ta laïi theo loái quaân töû ñeå tang 25 thaùng roài tôùi 3 naêm coøn chöa cho laø ñuû, coøn cho nhö boùng ngöïa qua khe cöûa. Neáu muoán cho toaïi nguyeän thôøi voâ cuøng, neân cuõng khoâng ñöôïc. Vì theá tieân vöông tieát cheá moät caùch vöøa phaûi, khieán cho ñuû thaønh vaên lyù thôøi thoâi".
"Nhöõng ñieàu daãn treân naøy ñeàu theo phöông dieän tình caûm chuû quan maø laäp luaän, bôûi vì chuû yù cuûa tang leã chæ laø ñeå an uûi tình caûm maø thoâi".
"Tuaân Töû toång luaän veà tang leã raèng: Leã daïy veà vieäc ñoái xöû vôùi soáng vôùi cheát. Sinh laø baét ñaàu cuûa con ngöôøi, cheát laø roát cuoäc cuûa con ngöôøi. Baét ñaàu cuõng nhö roát cuoäc ñeàu thieän thì ñaïo ngöôøi xong xuoâi. Cho neân quaân töû kính luùc baét ñaàu vaø caån thaän luùc roát cuoäc. Laøm cho baét ñaàu vaø roát cuoäc nhö nhau ñoù laø ñaïo cuûa ngöôøi quaân töû, laø vaên veû cuûa leã nghóa; haäu hæ vôùi ngöôøi soáng baïc beõo vôùi ngöôøi cheát. Theá laø kính ngöôøi luùc bieát, maø khinh ngöôøi luùc khoâng bieát vaäy... Caùi ñaïo cheát laø theá naøy: moät khi ñaõ ñi thì khoâng theå laïi ñöôïc. Beà toâi sôû dó trung vôùi vua, con sôû dó hieáu vôùi cha meï ñeán ñaáy laø heát... Tang leã laø ñeå cho ngöôøi soáng trang ñieåm cho ngöôøi cheát. Tieãn ñöa ngöôøi cheát nhö khi coøn soáng, ngöôøi khuaát boùng nhö khi coøn hieän dieän. Baét ñaàu vaø roát cuoäc nhö moät vaäy. Cho neân tang leã khoâng coù yù gì khaùc hôn laø ñeå toû caùi nghóa soáng cheát".
"Phuïng söï ngöôøi soáng laø toâ ñieåm cho caùi baét ñaàu, phuïng söï ngöôøi cheát laø toâ ñieåm cho caùi roát cuoäc. Baét ñaàu roát cuoäc ñuû, ñaïo ngöôøi con hieáu xong xuoâi, ñaïo cuûa thaùnh nhaân ñaày ñuû. Ñeõo ngöôøi cheát ñeå phuïc vuï cho ngöôøi soáng laø kieåu Maëc Ñòch. Ñeõo ngöôøi soáng maø theâm cho ngöôøi cheát laø dò ñoan. Gieát ngöôøi soáng maø göûi xuoáng cho ngöôøi cheát laø taëc... Khieán cho soáng cheát, baét ñaàu, roát cuoäc, chaúng gì laø chaúng vöøa phaûi, toát ñeïp, aáy laø phaùp thöùc cuûa leã nghóa Nho Gia laø nhö theá ñaáy" (thieân Leã luaän).
"Ngoaøi thôøi taän vaät, trong thôøi taän chí, ñoù laø caùi loøng khi teá vaäy". "Theá töùc laø chuyeän troïng teá töï maø khoâng troïng ñoái töôïng cuûa teá töï".
(Trung Quoác trieát hoïc söû cuûa Phuøng Höõu Lan, baûn dòch cuûa Nguyeãn Höõu AÙi trg. 247-250, coù söûa ñoåi nhöõng choã dòch toái).
Sôû dó toâi tröng moät ñoaïn daøi cuûa Phuøng Höõu Lan vì oâng laø ngöôøi voâ thaàn nhö yù kieán cuûa oâng veà toân giaùo noùi leân ñieàu ñoù; theá maø oâng cuõng chaáp nhaän vieäc thôø cuùng toå tieân thì ñieàu ñoù chöùng toû vieäc thôø cuùng toå tieân ñaõ thoaùt ra khoûi phaïm vi yù heä, neân trôû thaønh moät nhaân toá giaøn hoøa giöõa caùc nieàm tin töôûng.
Ñieåm naøy caøng noåi baät khi ta nghó ñeán vieäc Toøa Thaùnh Vatican ñaõ cho pheùp tín höõu taân toøng beân Taøu (vaøo loái 1939) vaø môùi ñaây ôû caû nöôùc ta ñöôïc pheùp duy trì vieäc thôø cuùng toå tieân vì coi ñoù chæ laø moät loái toû loøng hieáu thaûo. Vieäc cho pheùp ñoù laø keát quaû cuûa moät cuoäc tranh luaän keùo daøi treân hai theá kyû giöõa hai phe thöøa sai, moät beân chuû tröông cho pheùp duy trì, moät beân cho laø khoâng neân vì coù söï meâ tín dò ñoan. Ñaïi ñeå caùc thöøa sai y cöù vaøo kinh ñieån nhö Doøng Teân thì chuû tröông neân vì khoâng coù chi nghòch vôùi tín ñieàu; ngöôïc vôùi nhoùm thöøa sai quan saùt söï thôø cuùng nôi ñaïi chuùng thì cho laø khoâng neân. Thöïc ra caû hai beân cuøng coù lyù do vì leã gia tieân coù caû hai yeáu toá: yeáu toá baùi vaät dò ñoan nôi daân chuùng cuõng nhö yeáu toá taâm lyù ngheä thuaät nôi nho gia, nhöng phaân bieät ra ñöôïc laø ñieàu raát khoù khaên, vì trong thöïc teá hai yeáu toá vaãn ñeå laãn loän, bôûi söï phaân bieät ñeå tuøy trình ñoä tieán trieån taâm thöùc töøng caù nhaân maø thoâi khoâng coù khoaûn luaät naøo baét buoäc phaûi tin theá naøy hay theá kia. Ngaøy nay Toøa Thaùnh Vatican cho pheùp laø chaáp nhaän loái hieåu taâm lyù ngheä thuaät. Vaø nhö theá chuùng ta thaáy quaû thöïc leã gia tieân ñaõ traùnh ñöôïc vaán ñeà cam go giöõa höõu vôùi voâ, ñeán noãi ngaøy nay vaãn coù theå duøng laøm mieáng ñaát maø hai phe voâ thaàn vôùi höõu thaàn taïm ñöùng chung ñöôïc. Cho neân quaû nhieân leã gia tieân caûi toå chæ coøn laø moät taùc ñoäng thuaàn tuyù tinh doøng khoâng caàn ñoái töôïng: muoán höôùng vaøo ñoái töôïng naøy noï kia khaùc hay khoâng cuõng ñeàu ñöôïc, ñoù laø quyeàn tö rieâng cuûa moãi ngöôøi, moãi toân giaùo hay voâ toân giaùo.
Ñaáy laø thöïc chaát quan troïng ñöôïc ñöa vaøo leã gia tieân do cuoäc caûi tieán ghi trong 2 chöõ Vaên Toå maø chuùng ta caàn khai thaùc trieät ñeå haàu laøm neàn moùng cho neàn toång hôïp môùi vì khaû naêng giaøn hoøa raát thaâm haäu cuûa ñoäng taùc tinh tuyeàn coi ñoái töôïng laø tuøy phuï neân khoâng caâu chaáp.
Do ñoù maø coù theå baûo toàn hình thöùc cuõ, nhöng cho chôû theo moät yù nghóa môùi, khai thoâng cho söï tieán trieån cuûa taâm thöùc con ngöôøi, thaønh ra tö töôûng vaãn tieán boä, maø ngöôøi trong nöôùc khoâng bò phaân ra hai chieán tuyeán choáng ñoái nhau. Traùi laïi leã gia tieân ñaõ trôû thaønh moät thöù xi maêng tinh thaàn môùi, coù khaû naêng gaén boù ngöôøi trong nöôùc laïi moät khoái nhaát trí khoâng coøn keõ hôû. Ñoù laø moät haäu quaû xaõ hoäi maø chuùng ta caàn löu yù.