The Presentation of Dr. Luong Kim Dinh during the First World Conference in Chinese Philosophy, Taichung, Taiwan, R.O.C.
August 19~25,1984

Vai Troø Nho Giaùo coù theå ñaûm nhieäm
Trong Theá Giôùi Hoâm Nay

Dieãn vaên phaùt bieåu cuûa Trieát Gia Kim Ñònh
vaøo naêm 1984 taïi Ñeä Nhaát Hoäi Nghò Toaøn Caàu veà Trieát Hoïc Trung Hoa
(The First World Conference in Chinese Philosophy)
toå chöùc taïi Ñaøi Trung, Ñaøi Loan, quy tuï caùc hoïc giaû khaép theá giôùi

Prepared for internet by Vietnamese Missionaries in Taiwan

1. Muøa heø naêm 1949 ôû Honolulu coù hoäi nghò quoác teá veà trieát hoïc qui tuï caùc ñaïi bieåu treân 50 quoác gia (ñaïi dieän AÙ Chaâu coù AÁn Ñoä, Taøu, Nhaät). Toâi ñaëc bieät chuù yù tôùi hoäi nghò naøy vì tröôùc heát muïc tieâu cuûa hoäi nghò laø tìm ra cho nhaân loaïi moät neàn trieát lyù chuû ñaïo. Hoäi nghò cho raèng vì thieáu noù maø nhaân loaïi ñaõ traûi qua hai cuoäc ñaïi chieán hoaøn caàu. Thöù ñeán hoäi nghò ñaõ ñeà cöû Khoång Töû laøm nhaïc tröôûng cho cuoäc hoøa hôïp Ñoâng Taây noï vì oâng coù chaân ñöùng treân caû hai taøu: vöøa chaáp nhaän vaø caûi thieän ñôøi soáng traàn gian nhaát laø trong nhöõng moái giao lieân cuûa con ngöôøi. Ñaøng khaùc tuy khoâng chaáp nhaän laäp tröôøng Laõo Giaùo ñoäc chuù vaøo ñôøi soáng taâm linh, nhöng cuõng doïn phoøng ñoùn nhaän moïi giaù trò taâm linh (Essay in East West philosophy. By Charles Moore, page 447. University of Hawaii 1951).

2. Ñaây laø lôøi tuyeân boá laøm vinh döï cho chính nhöõng ngöôøi tham döï hoäi nghò vì caâu treân taøng chöùa ñöôïc ba nhaän xeùt ñeàu saâu xa vaø ôn ích. Coù theå noùi ñaây laø ñænh cao nhaát maø hoäi nghò quoác teá Trieát Hoïc coù theå tôùi, vì nhöõng hoäi nghò naøy ít ñaït ñöôïc söï ñoàng yù veà moät ñieàu gì, nhieàu khi coøn laø cuoäc ñoái thoaïi giöõa caùc ngöôøi ñieác, hoaëc vaán ñeà ñöa ra baøn caõi coù tính caùch xa laéc xa lô vôùi cuoäc ñôøi. Nhöng laàn naøy caùc trieát hoïc gia ñaõ nhìn thaúng vaøo ñôøi, ñaõ thaáy ñôøi ñang maéc beänh vaø goïi ñuùng teân beänh töùc laø thieáu hoàng huyeát hoøa, maø chæ coù baïch huyeát raõ, laøm cho con beänh trôû neân nhôït nhaït, maát höôùng ñi, khoâng bieát ñaâu laø loái veà, ñaùng goïi laø voâ gia cö (homeless). Hoäi nghò ñaõ thaáy theá vaø chæ ra baøi thuoác Hoøa. Toa thuoác coøn ghi laø "Hoøa tinh thaàn vôùi vaät chaát" laïi coøn chæ roõ phaûi ñeán vôùi döôïc só naøo. Roài ñaây trong baøi toâi seõ chöùng minh nhöõng lôøi chæ daãn noï ñuùng ñeán ñaâu.

3. Caâu tuyeân boá treân quaû laø moät söï thaønh töïu lôùn lao do moät quaù trình nghieân cöùu tinh thoâng veà Nho traûi daøi caû traêm naêm vôùi nhöõng teân tuoåi laãy löøng nhö H.G. Creel, nhöõng Marcel Granet vaø nhöõng trieát gia nhö Keyserling, Karl Jaspers... môùi ñaït ñöôïc lôøi tuyeân boá ñoù, tuy chæ xaûy ra trong phaïm vi trieát vaø chöa ñöôïc nhieàu ngöôøi chuù yù tôùi caùch caân xöùng, nhöng quaû thaät phaûi keå laø moät bieán coá quan troïng coù taàm möùc lôùn lao. Chuùng ta ñeàu bieát raèng "Nhaân loaïi bao giôø cuõng ñöôïc daãn ñöa do tö töôûng". Cho neân caùc nhaø tö töôûng baàu Khoång Töû leân chöùc laõnh ñaïo trieát lyù Ñoâng Taây, thì cuõng laø baàu oâng leân chöùc höôùng ñaïo theá giôùi. Ñoù quaû laø vinh döï khoâng tieàn khoaùng haäu. Caøng lôùn hôn nöõa khi ta bieát raèng ñöùng veà phöông dieän ngoân töø vaø lyù luaän maø ñem Khoång Töû ñaët beân caïnh Phaät Toå hay Socrates, Platon thì oâng coù phaàn leùp veá, vaäy maø laïi ñöôïc choïn.

4. Tuy nhieân söï tuyeân döông long troïng kia laïi rôi vaøo queân laõng lieàn, khoâng gaây neân moät aâm vang naøo ñaùng keå ngay caû trong laõnh vöïc trieát hoïc, keå caû trieát hoïc Trung Hoa thì töï nhieân ta phaûi hoûi vì ñaâu. Rieâng toâi nghó raèng caùi höôùng hoäi nghò ñöa ra thì thaät laø ñuùng nhöng ñoù môùi chæ laø baûng chæ ñöôøng, chöa phaûi laø Chính Ñöôøng. Theá maø trong caùc laàn hoäi nghò veà sau maõi cho tôùi nay chöa coù ñöôïc moät coâng trình naøo ñaùng goïi laø ñöôøng, töùc trình baøy Nho cho thaáu trieät xöùng teân laø moät Ñaïo hoïc. Vì theá toâi laáy ñieàu ñoù laøm ñeà taøi cho baøi naøy mong tìm ra choå thieáu soùt, hy voïng coù theå söûa soaïn cho moät neàn Trieát Nho ñaày ñuû. Neáu khoâng thì cuõng laø thöû ñeà nghò moät loái nghieân cöùu Nho kieåu môùi. Tröôùc khi vaøo baøi, toâi xin môû ngoaëc ñôn ñeå noùi leân raèng ñoái vôùi toâi, Khoång Töû chæ laø ñaïi dieän cuoái cuøng cuûa Nho Giaùo, Nho Giaùo ñaõ coù laâu tröôùc, Khoång Töû chæ laø ngöôøi truyeàn ñaït. Vì theá khi naøo baøi naøy nhaéc ñeán Khoång Töû thì xin hieåu ñoù laø Nguyeân Nho, noù roäng lôùn hôn Khoång Giaùo raát nhieàu. Baây giôø xin trôû laïi phaân tích lôøi tuyeân ngoân noùi treân cuûa hoäi nghò Honolulu.

5. Tröôùc heát toâi xin giôùi thieäu löôùt qua loái trình baøy maø toâi seõ aùp duïng trong baøi naøy. Noù ôû taïi söï toùm thaâu neàn trieát ñöôïc nghieân cöùu vaøo moät hai ñieåm then choát cuøng cöïc vaø ñöôïc goïi laø caùi toaøn theå, roài ñem ñoái chieáu caùi toaøn theå ñoù vôùi moät soá toaøn theå khaùc. Theá roài caùi toaøn theå kia laïi ñöôïc chi tieát hoùa thaønh boán ñieåm ñeå deå xeùt thaáu ñaùo. Boán ñieåm ñoù laø Töø, Töôïng, Soá, Cheá.

6. Ñaây laø boán khía caïnh ñöôïc duøng ñeå xeùt moät neàn trieát lyù nhaân sinh xem coù ñöôïc toaøn dieän chaêng. Moät neàn trieát coù soáng ñöôïc nhieàu hay ít, bao quaùt ñöôïc toaøn theå cuoäc soáng hay chæ phuïng vuï phaàn môù laø tuøy noù traûi qua ñöôïc heát caû boán naác thöû thaùch noï. Bôûi theá boán ñieåm treân coù theå duøng nhö thöôùc ño giaù trò töøng neàn trieát veà phöông dieän vaøo ñôøi. Phaûi coâng nhaän raèng phaàn lôùn trieát hoïc chæ traûi qua ñöôïc coù moät chaëng ñaàu. Nguyeân Nho thì ñaõ ñi heát boán böôùc. Nhöng töï Haùn Nho thì sa ñoïa, neân cuõng khoâng coøn ngöôøi ñi heát ñöôïc caû boán chaëng nöõa. Vì theá maø Nho bôùt hieäu nghieäm. Muoán hieäu nghieäm phaûi coù ngöôøi ñi ñöôïc boán böôùc treân. Saùch Trung Dung goïi ngöôøi ñoù laø "kyø nhaân", ngöôøi chính coáng cuûa Nho "Vaên Voõ chi chính boá taïi phöông saùch". Kyø nhôn toàn, taéc kyø chính cöû. Kyø nhôn vong, taéc kyø chính töùc. TD 20. Caâu treân coù nghóa laø trieát lyù chính trò cuûa Nho (kyø nhaân) coøn, thì trieát lyù chính trò ñoù seõ hoaït ñoäng maïnh, neáu kyø nhôn ñoù maát töùc chöa xuaát hieän thì trieát lyù chính trò ñoù cuõng nhö khoâng. Vaäy xin hoûi kyø nhôn ñoù laø ai? Thöa laø trieát gia Nho. Noùi trieát gia maø khoâng laø hoïc giaû cuõng khoâng cuõng khoâng caû quan nieäm hoïc gia, maø phaûi laø trieát gia, thì kinh ñieån Nho vaãn chæ laø moät ñoáng hoâi moác. Phaûi coù trieát gia Nho, phaûi coù kyø nhôn ñoù thì Nho môùi hieän thaân leân nhöõng tö töôûng soáng ñoäng ñeå ñi vaøo coõi ngöôøi ta. Nghóa laø trieát gia ñoù phaûi coù nhöõng tö töôûng cuøng chieàu nhö Nho, nhöng laïi phaûi hôïp caûm quan thôøi ñaïi, phaûi coù nhöõng caùi nhìn soi doïi vaøo caùc vaán ñeà khuùc maéc hieän nay, thì ñaáy môùi laø kyø nhôn cuûa Nho.

7. Bao giôø ngöôøi ñoù ñeán thì khoâng bieát vaø coù leû caâu hoûi cuõng khoâng maáy quan troïng vì Nho voán laø trieát lyù taùc haønh, khoâng troâng caäy vaøo tha löïc, maø phaûi töï mình laøm ra vì theá caâu hoûi ñuùng tinh thaàn nho hôn phaûi laø: laøm theá naøo ñeå chuùng ta coù hy voïng trôû neân kyø nhaân cuûa Nho. Hay noùi cuï theå hôn phaûi hoûi raèng caùi ñaëc tröng cuûa Nho ôû choã naøo vaø phöông phaùp naøo coù theå aùm hôïp hôn heát cho ta theo ñeå neáu khoâng thaønh trieát gia Nho thì ít ra cuõng bieát trình baøy Nho moät caùch trung thöïc ñeå con ngöôøi thôøi ñaïi hieåu ñöôïc Nho hôn. Muoán theá vieäc caàn tröôùc tieân phaûi bieát caùch thaáu trieät ñaâu laø neùt ñaëc tröng cuûa Nho? Thöa neùt ñoù naèm trong choã Nho ñi ñöôïc caû boán böôùc Töø, Töôïng, Soá, Cheá. Chuùng ta haõy xeùt töøng ñieåm:

I. TÖØ

8. Töø töùc laø lôøi. Lôøi cuûa Nho raát ít. Khoång Töû laø hieàn trieát noùi ít nhaát trong caùc trieát gia treân ñôøi. Ñaõ vaäy veà ñaïo, veà nhaân thì haàu oâng khoâng coù lôøi naøo. Ñaáy laø neùt ñaëc tröng maø xöa nay chöa maáy ñöôïc chuù yù, neân caàn baøn theâm. Lôøi noùi laø moät phaùt minh raát quan troïng cuûa con ngöôøi, noù môû ñöôøng cho moïi tieán boä veà sau. Vì theá noù coù söùc thoâi mieân, gaây thaønh khuynh höôùng thôø lôøi nhö moät caùi gì thaàn thaùnh, maø ta coøn thaáy daáu veát trong nhöõng lôøi chuù maø ngöôøi xöa ñaõ gaùn cho raát nhieàu uy löïc; nhöng sau naøy ngöôøi ta cuõng ñaõ nhaän ra tính caùch ma thuaät cuûa noù. Ngoaøi ra lôøi noùi cuõng coù söùc quyeán ruõ khaùc ñeán noãi nhöõng trieát gia thöôïng thaëng nhö Laõo Trang ñaõ hieåu roõ raèng "Ñaïo baát khaû ngoân", Vì theá "tri giaû baát ngoân, ngoân giaû baát tri". Vaäy maø caùc oâng coøn noùi lu buø veà ñaïo. Laõo Töû thì ñeå laïi naêm ngaøn lôøi trong Ñaïo Ñöùc Kinh. Trang Töû ñeà laïi loái möôøi vaïn lôøi trong cuoán Nam Hoa Chaân Kinh. Vaäy maø keå laø coøn ít so vôùi caùc trieát gia teân tuoåi khaùc nhö Plato, Aristotle chaúng haïn, caùc vò naày noùi coù caû haøng trieäu lôøi.

Theo luaät raêng ñau cuûa Bernard Shaw raèng ngöôøi ta chæ noùi ñeán raêng khi raêng ñau. Cuõng vaäy noùi nhieàu quaù veà ñaïo laø toû ra chöa ñaït ñaïo. Phöông ngoân quen noùi "Nhaát lyù thoâng, vaïn lyù minh". Caùi lyù thì cuøng cöïc ñoù, Lyù treân nhaát ñoù chính laø Lyù Thaùi Cöïc. Neáu ñaït ñöôïc thì töï nhieân moïi lyù khaùc thuoäc phaàn môù lieàn saùng ra, khoûi caàn noùi nhieàu. Coøn khi khoâng ñaït caùi Lyù vieát hoa ñoù thì cöù phaûi baøy bieän lyù noï leõ kia röôøm raø, quanh quaát, neân coù caâu "Thaát Lyù nhi nhaäp ö thuaät" khoâng ñaït lyù neân baøy ra muoân vaøn lyù leõ quanh co (thuaät). Vì Lyù vieát hoa ñoù laø Lyù Thaùi cöïc, voán goàm caû aâm, caû döông, caû coù caû khoâng, caû ña caû nhaát, caûtónh caû ñoäng, caû saùng caû toái... Coøn neáu khoâng ñaït Lyù ñoù thì chæ coù moät beân, moät duy naøo ñoù: thieáu maát beân kia, neân lôøi noùi heát hieäu nghieäm: phaûi theâm hoaøi maø vaãn chöa caûm thaáy ñuû. Kinh Dòch noùi:

"Ngöôøi coøn nghi nan trong loøng thì lôøi noùi raäm lôøi khoâng coù tö töôûng, (ngaønh ngoïn: chi) Ngöôøi ñaït (may maén) thì noùi ít nhöng ñuû ñeå bao ñöôïc caû trong laãn ngoaøi. Ngöôøi taùo keát (baát thoâng) thì noùi nhieàu. Nhieàu neân hieåu laø nhieàu chuû thuyeát maø khoâng coù thuyeát naøo ñaït ñòa vò öu thaéng.

9. Bieát theá roài ta môùi thaáy söï ít lôøi trong Nho coù caùi giaù rieâng bieät cuûa noù. Ít lôøi ñaây khoâng vì baát löïc, nhöng laø vì lôøi ñaõ chöùa ñaày uy maõnh roài; khoûi caàn noùi theâm. Theo ñoù ta phaûi tìm xem lôøi naøo ñaày ñuû nhaát trong Nho? thöa ñoù laø ba chöõ "Chí Trung Hoøa". Ba chöõ naøy toùm thaâu tinh hoa Nho giaùo caùch tuyeät vôøi cuõng nhö noùi leân ñöôïc neùt ñaëc tröng cuûa Nho caùch thaáu trieät. Cho neân "Kyø Nhôn" cuûa Nho phaûi laø ngöôøi nhaän thöùc ra ñöôïc moïi chieàu kích ba chöõ ñoù, ñeå hieän thöïc vaøo thaân taâm vaø dieãn ñaït ra cho moïi ngöôøi cuøng hieåu. Vaäy chuùng ta haõy duøng töôïng hình vaø ñoà bieåu ñeå trình baøy sô löôïc chaâm ngoân treân cho ñöôïc roõ raøng. Caâu ñoù naèm trong lôøi phaùt ñoan cuûa saùch Trung Dung raèng:

Ñoaïn vaên treân chæ roõ ñaâu laø boán goác, ñaâu laø ngoïn ngaønh: Boán laø Trung, ngoïn laø Hoøa. Hoøa ñaây laø Thaùi Hoøa töùc caùi Hoøa bao truøm heát taát caû: caû trôøi ñaát, caû vaïn vaät nöõa. Vaø söï bao truøm dieãn taû baèng chöõ "duïc" nghóa laø ñöôïc nuoâi naáng giaùo duïc.

10. Ñeå hieåu roõ hôn töôûng caàn giaûi roäng caâu treân. Tröôùc heát laø veà ba chöõ "Chí Trung Hoøa". Trong quyeån "Chöõ Thôøi" toâi ñaõ giaûi roäng baèng caâu "coù chí trung thì môùi ñaït ñöôïc chí hoøa". Caàn laép laïi chöõ chí ñeå noùi leân hai ñaøng khaùc nhau. Chí trung laø boån, coøn chí hoøa laø hoa traùi ngoïn ngaønh. Phaûi laøm noåi baät caû hai ñeå ñaët noåi böôùc "Löôõng haønh" cuûa Nho maø hoäi nghò Honolulu ñaõ noùi leân baèng hình boùng laø "coù chaân treân caû hai taøu". Ñieåm löôõng haønh naøy ít ñöôïc hoïc giaû chuù yù, thí duï James Legge dòch ba chöõ kia laø "Let the states of equilibrum and harmony exist in perfection", khoâng daùm noùi laø dòch sai nhöng baûn dòch laøm chìm maát tính chaát löôõng haønh cuûa caâu noùi. Ñoïc leân ngöôøi ta khoâng thaáy Trung laø caên boån, Hoøa laø hoa traùi. Muoán cho deã thaáy ñöôïc ñieàu ñoù thieát töôûng phaûi dòch laø "When the centering is utmost, the Harmony is the greatest". Dòch trung baèng chöõ centering bao haøm ñöôïc söï "tieán haønh vaøo noäi taâm", vaø khi tieán vaøo ñeán cuøng cöïc thì ñaït Thaùi Hoøa laø hoøa aâm vôùi döông, töùc caùi hoøa neàn taûng, bao truøm caû trôøi cuøng ñaát. Ñeå giaûi roäng hôn nöõa ta coù theå noùi: "The deeper is the centering, the greater is harmony" caâu naøy ñaët theo caâu caùch ngoân trieát Taây: plus la compreùhension est petite, plus l'extension est grande". Tuy caâu coâng lyù naøy chæ naèm trong bình dieän yù nieäm, nhöng chieàu höôùng thì cuõng nhö chí trung hoøa, laø vaøo caøng nhoû thì söùc bao goàm beân ngoaøi caøng to. Theo ñoù, caùi Hoøa beân ngoaøi coù theå duøng nhö tieâu chuaån ñeå ño doä saâu cuûa caùi Trung beân trong. Trung laø ñi vaøo noäi taâm: ta khoâng theå kieåm soaùt noäi taâm, nhöng ta nhôø caùi Hoøa voán lieân heä vôùi Trung caùch cô theå, neân coù theå nöông theo Hoøa ñeå bieát Trung ñi tôùi ñaâu. Nhaát laø khi Hoøa coøn ñöôïc ñeøo theâm daáu hieäu cuï theå laø söï nuoâi döôõng: saùch noùi neáu ñaït chí Trung Hoøa, thì:

Khi trôøi ñaát ñöôïc xeáp ñaët ñuùng choå thì vaïn vaät ñeàu ñöôïc döôõng nuoâi. Hai chöõ vaïn vaät ôû ñaây neân hieåu theo nghóa roäng goàm caû taâm lyù: yù, tình, chí ñeàu ñöôïc nuoâi döôõng. Töùc trieát khoâng chæ coù duy lyù hay duy tình, hoaëc duy chí maø taát caû tình lyù duy cuøng tham döï. Coøn trong sieâu hình laø caû thieân laãn ñòa, caû aâm laãn döông ñeàu coù phaàn. Toùm laïi laø khoâng duy naøo caû nhöng bao truøm heát. Ñöôïc nhö vaäy thì laø daáu Trung ñaõ ñi tôùi choán: neân coù ñöôïc chí Hoøa, vaø vaïn vaät ñöôïc nuoâi döôõng, khoâng coøn khaùt voïng naøo ñoùi khaùt laøm reo, khieán trieát nhaân phaûi noùi theâm, noùi hoaøi. Nhö vaäy, ít lôøi khoâng laø daáu toát sao? vì theá coù theå keát luaän ñöôïc laø Nho ñaõ thaønh coâng ôû böôùc Töø: khoâng moät neàn trieát naøo coù theå toùm thaâu ñöôïc vaøo ba Töø nhö vaäy.

II. TÖÔÏNG

11. Baây giôø xeùt ñeán töôïng. Töôïng laø böôùc thöù hai sau lôøi. Vaên hoùa naøo baùm vaøo lôøi thì phaûi thaûi boû heát caùc bieåu töôïng, neân Töôïng chæ coù laùc ñaùc moät caùch caàu aâu. Nhöng vaên hoùa muoán ñi vaøo ñôøi taát phaûi coù töôïng, vì noù cuï theå gaàn vôùi vieäc, nhaát laø noù meàm gieûo deã uoán naén theo hoaøn caûnh laø ñieàu caàn trong ñôøi soáng muoân maët.

Töôïng lôùn hôn heát trong nguyeân nho laø nhöõng quan nieäm veà Trôøi, Ñaát, Ngöôøi ñöôïc bieåu töôïng baèng hình troøn vuoâng, "Thieân vieân ñòa phöông": trôøi troøn ñaát vuoâng. Bieåu töôïng naøy khoâng haún rieâng cuûa Nho trong caùc neàn vaên hoùa thôøi sô khai ngöôøi ta gaëp hình troøn vuoâng lu buø, nhö mandala laø thí duï. Nhöng ñeán nay chuùng ñaõ quaù lu môø, khoâng theå bieát roõ ban ñaàu chuùng coù bieåu thò trôøi ñaát chaêng, cuõng khoâng bieát traûi qua caùc chaëng bieán hoùa hình troøn vuoâng ñaõ chæ thò nhöõng gì thì chöa ñöôïc tìm ra. Tuy nhieân ñoù laø phaàn vieäc cuûa khaûo coå vaø coå söû. Rieâng trong trieát, ngöôøi ta cuõng thaáy coù daáu veát cuûa moät soá vaên hoùa nghieâng veà troøn, hoaëc nghieäng veà vuoâng, thí duï nhö thôøi ñaïi thaïch thì nghieâng veà troøn, nhö thaáy trong kieåu xeáp ñaët theo voøng troøn trong caùc Menhir beân Phaùp hay stonehenge beân Anh. AÁn Ñoä coù bieåu hieäu raén caén ñuoâi, töùc cuõng troøn. Ngöôïc laïi beân Sumer hay Assyria thì thieân troïng veà vuoâng, nhö thaáy trong hình caùc Ziggurat luoân luoân vuoâng. Quan saùt theo maáy aán tích lôùn ñoù, ta coù theå noùi haàu nhö khoâng nôi naøo coù ñöôïc troøn vuoâng hoøa hôïp.

Rieâng beân Nho thì troøn vuoâng hoøa hôïp vaø coù ñaày tang chöùng: tieâu bieåu hôn laø caû ñeàn Teá Thieân vôùi neàn vuoâng maùi troøn. Xe vua ñi thì thuøng vuoâng mui troøn. Nho gia ñi giaày vuoâng ñoäi muõ troøn...

Do bieåu töôïng troøn vuoâng treân ta coù theå phaân ra ba loaïi trieát. Moät loaïi chæ lo coù troøn töùc Duy Voâ hoaëc Duy Nhaát, thieáu ña taïp chæ baèng hình vuoâng. Vì vaäy chæ baèng voøng troøn. Loaïi hai chæ coù vuoâng töùc laø duy höõu duy ña taïp, khoâng nghó tôùi Nhaát hay Voâ. Ta haõy chæ thò baèng hình vuoâng. Loaïi ba troøn vuoâng hoãn hôïp. Tuïc ngöõ Vieät goïi laø "Meï troøn con vuoâng" töùc troøn (tinh thaàn) thaåm thaáu hay bao boïc laáy vaät chaát vuoâng.

12. Haõy soi saùng baûng treân baèng vaøi thí duï toång quaùt. Khi ñoïc Laõo Trang chaúng haïn, ta thaáy ñoù laø nhöõng thieân taøi cao caû, coù khaû naêng ñöa ra nhöõng caùi nhìn thaáu trieät, nhöõng hình aûnh ví von tuyeät vôøi laø ta coù caûm töôûng laïc vaøo moät theá giôùi thaàn tieân, sieâu thoaùt. Nhöng neáu tìm caùch aùp duïng nhöõng lôøi ñoù vaøo cuoäc soáng ta seõ thaáy lung tung. Roài ta nhìn kyõ laïi thì caûm töôûng caùc ngaøi coøn ôû lì laïi coõi tieân maø ta goïi laø coõi Nhaát. Caùc ngaøi baùm vaøo caùi nhaát khoâng sao ra ña taïp ñöôïc, nghóa laø tröôùc sau chæ coù moät ñeà taøi vaø chæ chuyeân veà noùi: Noåi veà Töø, YÙ, khoâng coøn hôi söùc cho vieäc laøm (Duïng, Cô), Neân ta thaáy coù söï baát löïc kinh nieân veà kinh teá, chính trò cuûa loaïi trieát naøy. Nhö vaäy theo caâu "Chí Trung Hoøa" thì chöa ñaït ñaïo, töùc chöa goàm caû aâm, caû döông. Thöïc ra nhöõng lôøi ñoù khoâng thieáu giaù trò nhöng laø giaù trò phaàn môù nhö veà suy luaän, hoaëc ñoùng goùp vaøo hoäi hoïa, vaøo tu taâm nhöng ñoái vôùi ñôøi soáng toaøn dieän thì keå laø baát löïc.

13. Loái thöù hai goïi ñöôïc laø ña phöông. Môùi xem ta coù caûm töôûng laø raát phong phuù. Tö töôûng keát naïp moät caùch raát maïch laïc. Nhöng khi xem kyõ laïi thì taát caû chæ coù moät chieàu: thieáu moái lieân heä neàn taûng giöõa Coù vôùi Khoâng, giöõa ñoäng vôùi tónh, giöõa nhaát vôùi ña maø chæ coù ña thieáu thoáng nhaát, neân ví ñöôïc vôùi thaàn Coäng coâng chaïy voøng quanh nuùi Baát-chu khoâng tìm ra loái vaøo thieân thai noùi boùng laø huùc ñaàu vaøo coät choáng trôøi, laøm trôøi suïp. Ñoù laø loái suy luaän cuûa Duy lyù hay Duy Trí, xaây treân nhöõng töôïng yù (Imago - Idea) cuûa söï vaät leû teû. Kinh Dòch chæ baèng nhöõng hình vuoâng rôøi raïc, khoâng tìm ra ñöôïc voøng troøn ñeå bao boïc laáy, ñeå thoáng nhaát laïi: haäu quaû laø vaïn vaät khoâng ñöôïc nuoâi döôõng "Vaïn vaät baát duïc yeân" hieåu laø nhöõng yù nieäm ñoù khoâng ñöôïc taåm nhuaän trong luoàng linh löïc traøo leân töï thaâm taâm (tieàm thöùc hay sieâu thöùc) ñeå nuoâi döôõng, neân chæ laø nhöõng yù nieäm tröøu töôïng khoâ caèn, ñoïc vaøo khoâng ñuû ñeå di döôõng tính tình, neân trieát hoïc gia cöù phaûi ñi tìm theâm maõi. Laøm ngöôøi ta lieân töôûng tôùi chuoät chaïy voøng, chaïy hoaøi maø khoâng tôùi: qua heát moân phaùi naøy ñeán moân phaùi kia, quaû laø ña phöông, nhöng thieáu höôùng. Thieáu höôùng ñi thì moân trieát hoïc chæ coøn laø cöïc hình Tantalus nhö Kant coù laàn ñaõ noùi theá, hoaëc nhö Nietzsche goïi sinh vieân trieát laø "caùc thaùnh töû vì ñaïo" (töû vì trieát). Vì hoïc trieát ñaõ ñoác ra söï hoïc raát nhieàu yù kieán cuûa nhieàu trieát gia, cuoái cuøng khoâng bieát theo ñöôøng naøo: söï hoïc chæ laøm khoâ caïn taâm hoàn, trôû neân cöïc hình vaø khoâng coù nuoâi döôõng, khoâng bôm sinh löïc vaøo taâm trí.

Bôûi theá veà tinh thaàn phaûi nhôø toân giaùo ñaûm nhaän, luaân lyù cuõng phaûi xaây treân toân giaùo. Trieát hoïc khoâng ñuû uy tín ñöa ra ñöôïc neàn luaân lyù ñoäc laäp. Theá nhöõng trieát hoïc laïi thöôøng choáng ñoái toân giaùo: hai ñaøng khoâng sao coäng taùc ñöôïc vôùi nhau ñeå höôùng daãn ñôøi. Ñaønh phaûi ñaïo ñôøi rieâng reõ. Ñoù quaû laø moät tai hoïa. Vì lyù töôûng phaûi laø ñaïo ñôøi töông thoâng, vaø leû ra caû hai chæ laø moät, y nhö xaùc hoàn chæ laø moät con ngöôøi. Tuy nhieân ta cuõng phaûi coâng nhaän giaù trò cuûa loaïi naøy ôû choå chöùng toû cho ta söï haïn cuïc cuûa lyù trí. Vaø vì khoâng coù loái naøo maø noù ñaõ khoâng ñi tìm kieám nhöng ñeàu thaát baïi thì ñieàu ñoù cho ta moät kinh nghieäm saâu xa veà söï baát löïc cuûa trieát hoïc lyù nieäm, khieán ta phaûi tìm ra loái sieâu thoaùt neûo taâm linh. Caùi giaù trò cuûa trieát hoïc duy trí ôû choã ñoù.

14. Loaïi ba laø goàm caû vaøo laån ra, caû trong laãn ngoaøi, caû höõu laån , caû lyù trí laån taâm linh. Lyù trí hay voøng ngoaøi ñöôïc bieåu thò baèng hình vuoâng ñöôïc bao boïc baèng taâm linh bieåu thò baèng hình troøn thaønh "meï troøn con vuoâng". Hình naøy laø bieåu thò caâu "vaïn vaät duïc yeân": vaïn vaät laø vuoâng ñöôïc voøng troøn chæ tinh thaàn bao boïc. Neáu loaïi moät laø leân tieân roài ôû lì laïi treân ñoù, thì loaïi ba gioáng Töø Thöùc leân tieân chôi ít laâu roài veà laøng ñaëng coá laøm cho ñôøi soáng cuûa laøng theâm toát ñeïp.

Toâi khoâng coù yù aùp duïng ba loaïi treân vaøo töøng neàn trieát ñích danh naøo caû, maø chæ coù yù ñöa ra caùi khung tieân thieân ñeå laøm cho ñieàu muoán noùi ñöôïc theâm roû raøng. Nhöng rieâng veà Nho thì toâi phaûi cho laø moät tröôøng hôïp ngoaïi leä, vaø nghó laø noù ñaõ ñi saùt loaïi ba hôn heát. Toâi cho chính ñoù laø lyù do Nho ñöôïc hoäi nghò Honolulu tuyeân döông laø coù chaân treân caû hai taøu: Tinh thaàn vaø vaät chaát. Vaät chaát bieåu thò baèng hình vuoâng ñöôïc bao quanh bôûi tinh thaàn chæ baèng voøng troøn. Troøn vuoâng noùi leân chöõ Hoøa cao saâu nhaát. Treân ñaõ noùi veà neùt troøn nhö chí trung, nhö coät goác. Baây giôø ta noùi ñeán hoøa nhö traùi, vaø ta seõ duøng soá ñeå trieån khai ñieàu naøy.

III. SOÁ

15. Soá laø böôùc thöù ba sau töôïng. Soá cuõng laø moät thöù töôïng, laø keát tinh cuûa töôïng, laø böôùc tröøu töôïng hoùa cuûa töôïng. Thay vì noùi troøn vuoâng thì ñoåi ra soá leû (troøn) soá chaün (vuoâng) nhôø vaäy môõ roäng söï duøng töôïng ra raát nhieàu. Vì moái lieân heä chaët cheõ giöõa soá vaø töôïng neân nhöõng neàn vaên hoùa ít xaøi soá lu buø vaø caùch raát heä thoáng, chöùng toû ñaõ böôùc maïnh vaøo ñôøi.

Soá cuû Nho laáy töø caâu Kinh Dòch raèng "Tham thieân löôõng ñòa nhi yû soá" caâu naøy laø söï phaân tích cuûa Nguõ haønh, maø Nguõ haønh laø moät cô caáu uyeân nguyeân cuûa Nho, nhöng cho tôùi nay chæ ñöôïc duøng theo nghóa ma thuaät hoaëc duøng ñeå xeáp loaïi coøn duøng nhö cô caáu thì haàu nhö chöa ai ñoäng ñeán. Cho neân coù moät soá ñieåm raát quan troïng maø cho tôùi nay haàu nhö chöa thaáy hoïc giaû naøo nhìn ra. Vì theá chuùng toâi thaáy caàn phaûi baøn sô qua nhöõng ñieåm ñoù.

16. Treân toâi ñaõ baøy toû raèng coù ba loaïi trieát lyù, maø rieâng Nho bieåu loä löôõng haønh caùch lieân tuïc baèng cô caáu. Vaäy then choát cô caáu ñoù naèm trong Nguõ haønh.

Vì Nguõ haønh bao goàm caû coù laãn khoâng. Chính moái lieân heä giöõa coù vôùi khoâng naøy laøm cô caáu uyeân nguyeân. Coù laø boán haønh chung quanh, khoâng laø haønh Thoå ôû trung cung, cuõng goïi laø "haønh voâ haønh" "Ñòa voâ ñòa". Nhôø moái lieân heä then choát noï maø coù cô caáu uyeân nguyeân: giöõa Höõu laø Döông thoâng hoäi vôùi Voâ laø AÂm.

Vì laø cô caáu uyeân nguyeân neân ñöôïc cô caáu hoùa thaønh khung nguõ haønh.

17. Chæ noäi cô caáu treân ñuû noùi leân neùt ñaëc tröng cuûa Nho maø hai loaïi trieát kia ñeàu khoâng coù. Thay vì Nguõ Haønh chæ coù töù toá, goïi Toá laø vì caùi gì baát ñoäng, moät chieàu nhö con soá boán chöùng toû, coù chia ra vaãn chæ laø soá chaün, hoaëc soá 1 cuõng vaäy.

Ñoâi khi ta cuõng gaëp toá thöù naêm nhö Aristle ñaõ theâm ether vaøo boán toá kia laø nöôùc, löûa, khí, ñaát. Nhöng ether thuoäc cuøng bình dieän hieän töôïng töùc laø Höõu khoâng phaûi laø Voâ, neân keå laø thieáu haønh uyeân nguyeân ñi töø Voâ sang Höõu, thieáu ñoái ñaùp neàn taûng. Caû beân AÁn Ñoä cuõng chæ laø töù toá, ñoâi khi cuõng coù thaáy toá thöù naêm nhö trong phaùi Sankkhya. Nhöng toá thöù naêm cuõng thuoäc cuøng moät bình dieän neân vaãn khoâng ñöôïc goïi laø haønh. Vì haønh haøm nguï söï ñi töï Höõu sang Voâ hay ngöôïc laïi. Do leõ ñoù töù toá khoâng ñöôïc cô caáu hoùa ñeå ñaët noåi moái Töông Quan neàn taûng giöõa Höõu vôùi Voâ vaø taát nhieân khoâng coù nhöõng phaùt trieån saâu roäng thaønh Hoàng Phaïm, Laïc Thö, Minh Ñöôøng... Taát caû ñeàu laø phaùt trieån do caâu "Tham thieân löôõng ñòa nhi yû soá".

18. Hai boä soá treân maø Kinh Dòch tuyeân döông laø coät truï vì chuùng chuyeân chôû nhöõng chaân lyù neàn moùng cuûa Nho. Bao laâu chöa thaáu hieåu thì chöa theå trôû neân trieát gia cuûa Nho. Söï thaáu hieåu naøy neáu khoâng laøm cho hoïc giaû trôû neân trieát gia thì cuõng giuùp cho deã phaân bieät ñaâu laø boån ñaâu laø ngoïn. Moät caùi bieát caàn thieát cho baát cöù ai ñaùng maët trieát gia; neân caàn baøn theâm ít lôøi.

Hai boä soá treân chöùa ba nhoùm chaân lyù phaûi goïi laø ngöôïc chieàu con maét vôùi löông tri, nhöng noù ngöôïc kieåu reã caây phaûi moïc ngöôïc chieàu vôùi thaân caây; goác caây ñaâm xuoáng thaân caây moïc leân. Thaân caây laø nhöõng hieåu bieát thoâng thöôøng baèng löông tri, thaâu nhaän qua giaùc quan nhaát laø tai maét ai cuõng thaáy ai cuõng nghe heát. Nhöng trieát naøo chæ goàm coù nhöõng chaân lyù loaïi naøy thì keå laø trieát cuûa con maét, laø trieát moät chieàu, vì khoâng coù haïn töø ngöôïc ñeå ñaët ra moái Töông Quan neàn taûng (maø Kinh Huøng goïi laø caùnh Ñoàng Töông). Maáy chaân lyù naøy ñi theo ba boä soá 2,3,5.

--- Soá 2. Chæ chaân lyù ngöôïc chieàu ñaàu tieân laø vuõ truï quan bieán hoùa bieán dòch. Noù ngöôïc laïi tai maét: Vì ta thaáy söï vaät im lìm, moät khoái. Ñaây laïi baûo laø söï vaät bieán ñoäng, coù hai maûnh neân ñöôïc cô caáu hoùa baèng soá 2. Chính con soá naøy laøm neân moái Töông Quan neàn taûng nhôø ñoù Nho ñaùng teân laø toå sö cuûa cô caáu luaän.

--- Soá 3. Thöù ñeán laø soá 3 chæ con ngöôøi. Maét thöôøng thaáy söï vaät moät laø coù hai laø khoâng. Khoâng coù tröôøng hôïp thöù ba: trieát Taây goïi ñoù laø nguyeân lyù trieät tam: middle excludle, tiers exclu. Trieát Ñoâng laïi baûo coù tröôøng hôïp thöù ba: ñoù laø vöøa coù vöøa khoâng moät traät. Ñieàu naøy chöùng toû ngoaøi con ngöôøi beù nhoû coøn coù con ngöôøi cao caû goïi laø ñaïi ngaõ taâm linh bieát xem thaáy caùch sieâu vieät beân treân con maét thöôøng, vaø vì theá dung hoøa caû coù vôùi khoâng. Vaø do ñoù con soá ba chæ con ngöôøi nhaân chuû. Ñoù laø chaân lyù ngöôïc ñôøi, vì theo maét ta thaáy ngöôøi chæ laø vaät beù nhoû nhö "caây saäy tröôùc voâ cuøng taän" Theá maø ngöôïc laïi Nho baûo con ngöôøi coù caùi Taâm bao la nhö vuõ truï: "Vuõ truï chi taâm" (Kinh Dòch). Vì theá Nho ñaùng teân laø nhaân chuû: con ngöôøi trong Nho cuõng laø vua nhö Trôøi cuøng Ñaát.

19. Soá 5 (do 2+3=5) thaønh ra laø haønh nguõ. Ñi veà haønh nguõ cuõng laø ñi veà vôùi soá khoâng. Laïi ngöôïc chieàu nöõa: ôû ñôøi ai chaúng muoán coù, theá maø ñaây laïi baûo ñi veà khoâng laø sao? Thöa khoâng ñaây chaúng phaûi laø khoâng coù gì heát maø laø Khoâng vieát hoa, laø caùi Khoâng chaân thaät laøm neàn taûng cho moïi caùi coù. Noù ví nhö caùi gieáng thieâng luoân luoân voït leân nöôùc haèng soáng, neân cuõng goïi laø maïch Cam Tuyeàn ñeå taâm nhuaän nhöõng theå cheá thoùi tuïc. Vì theá maø nhöõng theå cheá ñoù ñöôïc trình baøy baèng khung nguõ haønh nhö chuùng ta seõ thaáy sau.

Ñoù laø maáy chaân lyù ngöôïc chieàu gaén lieàn vôùi ba con soá neàn taûng cuûa nho 2,3,5. Vì laø neàn taûng neân Nho nguyeân thuûy duøng nhöõng soá naøy caùch traøn ngaäp noù laøm neân xöông soáng cuûa Kinh Dòch laø Kinh coäi goác cuûa nho.

IV. CHEÁ

20. Ñeå nguõ haønh coù theå trôû thaønh khung chöùa caùc theå cheá thì tieân Nho ñaõ keùp neùt nguõ haønh leân: tröôùc heát keùp thaønh voøng trong ngoaøi, söï phaân bieät naøy cung öùng cho hai chöõ löôõng haønh caû moät löôïc ñoà ñaëc bieät, laøm cho thaáy roõ caâu "coù chaân treân caû hai taøu": chaân trong chaân ngoaøi caân ñoái.

Voøng trong voøng ngoaøi laø caên ñeå cuûa Nho, ñöôïc phaùt trieån caùch cô caáu ôû ñôït nhaát laø nguõ haønh; ôû ñôït nhì goïi laø voøng thaønh thì nguõ haønh ñaõ trôû thaønh söï vaät ñaëc. Ñaây laø voøng ñi vaøo theá söï, ñi vaøo thöïc hieän, nhöng vaãn laáy taâm linh laøm goác, nhö caùc soá 6,7,8,9 goác töø soá 5 vaäy. Voøng trong veõ neùt ñöùt chæ voâ, chæ taâm, chæ tieàm thöùc, laøm neân phaàn noäi thaùnh vaø phaûi dòch laø five agents. Voøng ngoaøi veõ neùt lieàn chæ coûi hieän töôïng töùc söï vaät ñaõ thaønh hình, coù theå dòch laø five elements. Sau ñoù bieán voøng trong voøng ngoaøi thaønh Hoàng Phaïm Cöûu Truø.

21. Hoàng phaïm cuûu truø laø ñöa caùc soá cuûa 2 voøng treân xeáp vaøo khung Nguõ haønh keùp maø thaønh neân nhö hình beân:

Vì coù 9 loâ neân Hoàng phaïm luoân luoân keøm theo teân cöûu truø, töùc ñem nhöõng vieäc then choát cuûa ñôøi soáng ñaët vaøo 9 oâ cuûa Hoàng phaïm ñeå bieäu thò loøng quyeát taâm laøm nhöõng vieäc ñoù theo nhö maãu möïc lôùn lao noï, töùc theo trôøi (Thuaän Thieân).

Hoàng phaïm chính laø caùi khung tieân thieân ñöa ra laøm maãu möïc cho caùc theå cheá khaùc maø quan troïng hôn heát laø nhaø Minh Ñöôøng vôùi theå cheá Nguyeät Leänh.

Nhaø Minh Ñöôøng hay laø "nhaø vuõ truï" vì coù ba taàng chæ Trôøi, Ñaát, Ngöôøi. Ñoù khoâng chi khaùc hôn laø Hoàng phaïm cöûu truø nhöng coù 12 truø (Vì 4 truø goùc chia ñoâi thaønh 8) ñeå hôïp vôùi 12 thaùng. Moãi thaùng coù meänh leänh rieâng aên gì, maëc aùo maøu naøo, ôû phoøng naøo... Vì theá goïi laø Nguyeät Leänh. Ñoù laø theå cheá cho caâu tu thaân vi baûn, tu sao cho ngöôøi hôïp vôùi Trôøi Ñaát thì ñaït ñaïo. Ñoù goïi laø Thuaän Thieân. Söï thuaän thieân ñöôïc bieåu thò baèng maøu, soá, phöông phaûi hôïp nhau thí duï muøa xuaân thì phöông Ñoâng, soá 3, maøu xanh; muøa haï maøu ñoû, thu traéng, ñoâng ñen...

Tuaàn cuoái moãi muøa vua phaûi ôû caên giöõa ñeå chæ söï sieâu thoaùt ra khoûi thôøi gian vaø khoâng gian, töùc vaøo ôû vôùi haønh nguõ voán laø "Haønh voâ haønh, ñòa voâ ñòa". Ñeå laøm chi? Thöa ñeå khoâng laøm chi caû. Coù coøn trong thôøi gian khoâng gian ñaâu maø laøm. Vaäy chæ coøn caùch laø "laøm caùi khoâng laøm" (Vi voâ Vi). Trang Töû goïi ñoù laø "Nhan Hoài ngoài maø queân ñi" ñeå coù ñöôïc "Trai taâm" hoaëc "Hö taâm". Khi coù hö taâm töùc taâm hoàn troáng trôn thì linh thieâng seõ xuaát hieän, ñeå xaûy ra hieän töôïng "Giao Chæ" laø chæ Trôøi chæ Ñaát giao thoa, laøm neân cuoäc Thaùi Hoøa. Ñoù laø ñaït ñaïo. Kinh Dòch noùi toùm löôïc trong caâu "An thoå, ñoân hoå nhaân, coá naêng aùi". An thoå laø vaøo ôû trong Haønh Thoå ngoài queân moïi söï, nhôø ñoù seõ bieát baûn tính con ngöôøi to lôùn nhö vuõ truï, neân taát caû ñeàu laø anh em, do ñoù coù theå yeâu moïi ngöôøi to lôùn nhö vuõ truï, neân taát caû ñeàu laø anh em, do ñoù coù theå yeâu moïi ngöôøi, yeâu caùch trung thöïc neân khoâng laøm haïi ngöôøi vì loøng yeâu ngöôøi cuûa mình. Ñoù laø yù caâu "coá naêng aùi".

Xem theá ñuû bieát theå cheá Minh Ñöôøng chính laø baûn goác cuûa Nho hay noùi tu thaân vi baûn cuõng theá, vì tu thaân ñöôïc cô caáu hoùa thaønh khung Minh Ñöôøng, neân Minh Ñöôøng cuõng laø neàn moùng ñöôøng loái tu thaân, noù laø goác. Vì vaäy thôøi nguyeân nho Vua chæ trò vì maø khoâng cai trò. Vieäc cai trò ñeå cho caùc quan, coøn vua duøng heát thôøi gian maø tu thaân, maø ôû nhaø Minh Ñöôøng. Ñoù goïi laø voâ vi nhi trò. Do ñaáy maø vua xöa laø nhaø tö teá thöôïng phaåm tröôùc heát, coøn chöùc hoaøng ñeá chæ laø thöù yeáu, töùc cai trò coi nhö vieäc tuøy coù theå uûy thaùc cho caùc quan, coøn vua thì phaûi laáy vieäc tu thaân laøm goác.

Thieân Vuõ coáng khoâng laø lòch söõ (khoâng coù trong söõ kyù) maø chæ laø baûn tuoàng lyù töôûng dieån taû cung caùch haønh ñaïo cuûa ngöôøi lyù töôûng goïi boùng laø Ñaïi Vuõ thöïc hieän quy cheá nhaø Minh Ñöôøng. Sau 4 naêm tuaàn thöù 4 phöông thì veà trung öông hoäi vôùi caùc thaàn ôû Coái Keâ. Söõ kyù cuûa Tö Maõ Thieân (SM. T.3.p.413) noùi vua teá phong treân nuùi Thaùi Sôn, roài veà teá Thieän treân nuùi Coái Keâ (Kinh ñoâ U Vieät). Chöõ Thieän cuõng ñoïc laø Thieàn vaø nghóa töông ñöông vôùi thieän nhöôïng laø nhöôøng laïi. Ñoù laø tinh thaàn haønh nguõ: laø ñi veà vôùi choã troáng trôn, nhöôøng laïi heát: töùc truùt boû taát caû ñeå hoäi vôùi caùc thaàn (Hoäi Keá) haàu ñaït baûn tính con ngöôøi ñaïi ngaõ taâm linh. Ñoù quaû laø moät loái thi vò hoùa caùch meânh moâng theå cheá Minh Ñöôøng vaäy.

26. Hoàng Phaïm coøn laø khung cho nhieàu theå cheá khaùc nhö Haø Ñoà, Laïc Thö ñöôïc duøng nhaát laø cho vieäc suy tö trieát lyù, noù nhaán maïnh treân luaät haønh ñoäng vaø phaûn ñoäng. Haønh ñoäng trong Haø Ñoà laø ñi ra ngoaøi theá söï roài, thì phaûi phaûn hoài ôû Laïc Thö laø ñi vaøo haønh nguõ: ngoài maø queân ñi ñeå tieáp caän vôùi gieáng thieâng lieâng ñaëng boài boå tinh thaàn ñaõ sa suùt khi tieáp xuùc vôùi traàn caáu. Ngoaøi Haø Ñoà Laïc Thö coøn coù pheùp tænh ñieàn.

Tænh Ñieàn chính laø söï aùp duïng Hoàng Phaïm vaøo kinh teá. Ngöôøi ta ñaõ hieåu theo nghóa ñen, neân naåy sinh ra raát nhieàu tranh luaän voâ ích. Söï thöïc thì ñoù chæ laø lôøi daïy veà söï phaûi phaân chia taøi saûn trong nöôùc sao cho ñaït ñöôïc ñoàng ñeàu theo lyù töôûng cuûa Hoàng Phaïm, noùi boùng laø chia maûnh ñaát ra 9 oâ theo caùi maåu möïc lyù töôûng kia. Vì theá tænh ñieàn cuõng chính laø khung Hoàng Phaïm vaäy. Noù ôû taïi Trôøi Ngöôøi Ñaát cuøng tham döï caû voøng trong chæ baèng soá 3, caû voøng ngoaøi chæ baèng soá 9. Noùi boùng laø Nöõ Thaàn Moäc (soá 3) cuõng coù teân laø Cöûu Thieân Huyeàn Nöõ (soá 9). Thöïc ra ñoù laø ñaïi dieän cho nguyeân lyù meï luoân luoân coù maët trong nguyeân Nho taïo neân theá hoøa giöõa aâm döông, giöõa nguyeân lyù trong nguyeân Nho taïo neân Kinh Dòch goïi laø Caøn Khoân. Söï hoøa hôïp naøy ñöôïc bieåu thò baèng nhaïc. Vì Nhaïc laø baø chuùa söï hoøa hôïp. Neân nhaän xeùt chæ coù nöôùc vua Thuaán môùi coù boä nhaïc. Xöa nay chöa ñaâu coù boä naøy.

27. Ñoù laø ñaïi ñeå tinh hoa cuûa nguyeân Nho ñöôïc ñuùc keát trong ba chöõ Chí Trung Hoøa maø toâi ñaõ thöû trình baøy qua 4 ñôït töø, töôïng, soá, cheá ñeå cho deã nhaän dieän ra neùt ñaëc tröng cuûa Nho

Töø giuùp cho coù moät ngoân ngöõ saéc beùn, thaâu toùm caû hai ñöôøng noäi ngoaïi.

Töôïng giuùp cho nho trieát nhìn ra vò trí hoøa giaûi cuûa mình thaät bao la.

Soá giuùp cho ñi saâu vaøo goác reå ñeå thaáy nhöõng chaân lyù ngöôïc chieàu laøm neân neùt ñaëc tröng khoâng ai coù theå phuû nhaän.

Cheá giuùp cho thaáy nho vaøo ñôøi moät caùch ñaëc saéc. Caâu noùi cuûa hoäi nghò raèng "Khoång coù chaân treân caû hai taøu" ñöôïc bieåu thò caùch cuï theå cuøng toät baèng 4 böôùc treân. Neân hi voïng chuùng giuùp cho kyø nhaân cuûa Nho xuaát hieän. Vì neáu kyø nhaân khoâng ra thì ñaïo khoâng caên cöù vaøo ai ñeå hieän haønh. "Caåu phi kyø nhaân ñaïo baát hö haønh". Heä töø haï VIII.4. Xem ñaáy seõ thaáy nguyeân Nho khaùc vôùi Haùn Nho choã naøo. Xöa nay vaãn coù löu truyeàn cho raèng: Nho ñeán heát ñôøi Khoång Töû thì maát chính truyeàn. Töø ñôøi Haùn veà sau Nho ñaõ bò beû quaët. Tuy löu truyeàn ñoù ai cuõng coâng nhaän ít ra caùch maëc nhieân, nhöng chöa coù moät cuoäc khai quaät ñeå bieát nguyeân Nho khaùc vôùi Haùn Nho choã naøo. Toâi thieát töôûng Haùn Nho ñaõ nhaûng boû maát 3 böôùc sau laø töôïng, soá cheá maø chæ coøn chuyeân coù böôùc ñaàu laø töø. Ñieàu aáy truyeàn cho tôùi ngaøy nay laïi caøng gia taêng gaáp boäi, vì khi ngöôøi Taøu gaëp vaên minh Thaùi Taây thì laïi caøng chuù yù ñaëc bieät ñeán töø.

28. Haõy nhôù laïi buoåi ñaàu moät soá Nho gia ñaõ bò thoâi mieân vì logic ñeán theá naøo. Khoûi ñi xa veà tröôùc chæ caàn nhaéc ñeán Hoà Thích vaø Phuøng Höõu Lan.

Hoà Thích ñaõ say söa logic ñeán noåi ñaõ phaù luaân lyù Nho ñeå ñeà cao khoa lyù luaän cuûa Maëc Dòch, cuûa Hueä Thi, cuoái cuøng chaúng ñi ñeán ñaâu.

Ñeán Phuøng Höõu Lan thì khaù hôn neân oâng ñaõ ñöôïc taëng danh hieäu trieát gia. Nhöng danh hieäu naøy môùi do oâng Demieùville taëng, chöa ñöôïc truy nhaän roäng raõi. Tuy veà phöông dieän vaên hoïc haøn laâm thì hoï Phuøng coù ñuû, hôn nöõa veà ñaøng trieát oâng cuõng coù beà theá vì ñaõ nhìn ra taàm quan troïng cuûa söï voâ ích, voâ duïng, töùc ñaõ nhìn ra söï quan troïng cuûa chöõ khoâng. Nhöng roài oâng ñaõ quaù nghieâng veà phía Höõu, phía Lyù trí ñeán noãi duøng caû kinh teá ñeå giaûi nghóa thöôïng taàng vaên hoùa y nhö coäng saûn, thaønh thöû cuoái cuøng oâng ñaõ giaûn löôïc Nho giaùo vaøo 4 yù nieäm tröøu töôïng laø Lyù, Khí, Ñaïo, Ñaïi Khoái. Nho giaùo laø moät ñaïo haønh vi maø trình baøy qua maáy yù nieäm tröøu töôïng ñoù töùc laø ñaõ nhoå Nho ra khoûi ñaát taâm linh cuûa noù ñeå troàng sang beân ñaát duy lyù ña taïp roài. Noùi traéng ra laø oâng chaët cuûa Nho maát moät chaân, coøn ñaâu ñuû hai chaân taâm vaät ñeå maø löôõng haønh. Thaønh thöû oâng môùi laø moät hoïc giaû, kieâm trieát hoïc gia (ideologue) chöa laø trieát gia, ít ra chöa laø trieát gia cuûa Nho voán coù caû ngoaïi laån noäi. Noäi naèm trong ba soá töôïng, soá, cheá, coøn ngoaïi naèm trong töø. OÂng chæ chuù yù coù töø vôùi yù töùc laø logic. Vì söùc quyeán duï cuûa logic quaù maïnh neân ta caàn xeùt veà ñieàu ñoù taän nôi toå cuûa noù laø trieát hoïc Taây AÂu.

29. Logic vôùi töø chæ laø moät: Logic laø söï phaùt trieån cuûa töø, vì logic thaønh bôûi yù nieäm, maø daáu hieäu cuûa yù nieäm laø töø. Neân baùm yù nieäm cuõng laø baùm töø: khoâng ñi xa hôn töø bao laêm. Ta chæ xem caùi tam ñoaïn luaän trong Logic Aristotle oâng toå cuûa lyù luaän laø thaáy ngay: "moïi ngöôøi phaûi cheát. Socrate laø ngöôøi neân Socrate phaûi cheát". Ñoù laø caâu maãu cuûa danh lyù hình thöùc maø maáy naêm ñaàu ban trieát toâi ñaõ toán bieát bao thì giôø hoïc ñeå thi, ñeán cuoái cuøng gaëp caâu pheâ bình cuûa Nietzsche: "Logic laø moät loái lyù luaän ngu ñaàn nhaát". Maø ngu thaät. Noù coù ñöa laïi yeáu toá môùi naøo ñaâu, noù chæ ñi töø söï ñaõ bieát noï ñeán söï ñaõ bieát kia, chöù noù khoâng baéc sang moät mieàn khaùc, sang coûi voâ thí duï ñeå ñaët lieân heä uyeân nguyeân haàu môû roäng chaân trôøi oâm luoân caû voâ theå, vì theá toâi muoán noùi tieáp theo Nietzsche raèng "ñoù laø chöùng beänh nan y, ñeán noåi nhieàu ngöôøi ñaõ bieát noù laø voâ ích maø cuõng khoâng sao thoaùt ñöôïc". Khoûi noùi veà Nietzsche maø haõy laáy ngay ví duï veà Hegel vì oâng cöïc kyø choáng logic maø oâng cho laø baát ñoäng, vì noù thaønh bôûi nhöõng yù nieäm ñaëc. OÂng ñeà nghò phöông phaùp môùi thay theá ñoù laø bieän chöùng phaùp laø caùi gì ñoäng, vì coù hai maët, thaønh bôûi nhöõng caùi choáng ñoái nhau, neân goïi laø maâu thuaãn. "Maâu thuaãn laø meï tieán boä", "choáng ñoái laø cha tieán hoùa". Môùi ñoïc oâng, ta töôûng oâng laø kieän töôùng daãn ta leo treân caây caàu nguõ saéc ñeå ñi sang moät theá giôùi huy hoaøng, trung thöïc coù hai chieàu. Nhöng cuoái cuøng oâng ñaõ laøm ta thaát voïng. Caùi caàu oâng baéc gioáng caàu voøng, vöôn leân thì coù cao thaät nhöng roài laïi caém ñaàu xuoáng ñaát, thaønh ra moät thöù duy kieåu môùi, neân coù ngöôøi muoán goïi oâng laø "ñöùa con truïy thai cuûa AÙ Chaâu". Con AÙ Chaâu vì coù theå oâng laáy höùng ñeå laäp ra bieän chöùng phaùp ôû caëp ñoâi AÂm Döông cuûa Kinh Dòch. Nhöùt laø nhöõng ñeà luaän lôùn cuûa oâng nhö oùc thöôïng söû, oùc phieám thaàn, söï coi vuõ truï nhö moät cô theå (thay vì cô khí) laø nhöõng ñieâu na naù vôùi laäp tröôøng Nho neân goïi laø con AÙ Chaâu, nhöng laø ñöùa con sinh sôùm neân truïy thai. Vì oâng môùi ñi heát ñöôïc coù moät voøng ngoaøi, goïi laø voøng khaùng, maø chöa ñi tôùi voøng trong hay voøng sinh neân cuoái cuøng trieát thuyeát cuûa oâng khoâng thoaùt khoûi voøng tay cuûa logic töùc cuõng laïi trôû neân moät duy "ism" nhö tröôùc, duy taâm.

30. Karl Marx cheâ oâng laø ñi ngöôïc: ñaàu ôû döôùi hai chaân giô leân trôøi, neân ñaõ chöõa laïi cho bieän chöùng ñi hai chaân leân ñaát, thaønh ra duy vaät bieän chöùng (Mao Traïch Ñoâng ñaõ khai maïc cuoäc caùch maïng cuûa oâng baèng quyeån "Maâu Thuaãn" laø ñi ñuùng vôùi tinh thaàn moät chieàu cuûa Hegel vaø Marx. Ñoù laø chieàu khaùng, thieáu voøng sinh). Chæ noäi moät taám göông ñoù cuûa Hegel ñaõ ñuû chöùng toû duy lyù (logicisme) laø moät chöùng ung thö chöa tìm ra thuoác chöõa. Sau bao thaát baïi maø maõi ñeán taän nay logic vaãn coøn ñöôïc döôõng boài nhieàu kieåu khaùc nhau. Nhöng phaùt trieån ñeán ñaâu maëc, trieát vaãn tieán taïi choã. Logic khoâng giuùp cho trieát coù theâm chieàu kích taâm linh ñeå coù ñöôïc chaân treân caû hai taøu. Chính toå Logic maø coøn vaäy, phöông chi mình coøn hoïc moùt thì troâng laøm sao hôn ñaëng. Vaäy phaûi trôû veà con ñöôøng hai chieàu cuûa nguyeân Nho. Haõy nhôù chính vì choã hai chieàu ñoù maø hoäi nghò Honolulu khoâng coøn choïn trieát Taây vì ngaàm hieåu laø noù thieáu hai chieàu, neân phaûi choïn trieát Nho, vì cho raèng Nho coù hai chieàu. Nhöng trôù treâu thay trieát Nho ñaõ ñöôïc trình baøy moät chieàu theo trieát Taây nghóa laø duy trí. Vaø ñoù laø lyù do taïi sao Khoång Töû chöa theå ra caàm tròch laø vì oâng vaãn coøn queø, caùi Nho ñöôïc trình baøy laø caùi Nho thoït, noù ñi ngöôïc vôùi truyeàn thoáng Nho voán ñaët laäp ñöùc tröôùc heát, thöù ñeán laø laäp coâng, cuoái cuøng môùi ñeán laäp ngoân, töùc tu töø, tu lyù bò keå vaøo haïng beùt. Toâi thieát nghó caàn trôû laïi con ñöôøng cuõ goàm caû boán böôùc töø, töôïng, soá, cheá thì Nho môùi ñuû hai chaân. Coù leõ chæ neân ñoåi thöù töï vaø choã nhaán ñeå hôïp tinh thaàn ngaøy nay hôn. Thay vì töø, töôïng, soá, cheá, thì nay seõ laø duïng, töø, yù, cô. Töùc nhaán maïnh ñeán vieäc laøm goïi laø Duïng (ñoái vôùi theå laø lyù).

31. Töø giöõ y nguyeân, coøn yù thay cho töôïng, töùc bieåu töôïng phaûi bôùt ñeå nhöôøng quyeàn cho yù, cho logic, vaø ñoù laø phaàn maø Nho phaûi hoïc vôùi trieát Taây ñeå bieát phaân tích thaáu ñaùo, luaän lyù raønh maïch, heä thoáng hoùa chaët cheõ ñeå hôïp taâm traïng ngöôøi môùi. Sau ñoù ñeán soá neân ñoåi ra cô ñeå khai thaùc nhöõng thaønh töïu cuûa cô caáu luaän. Ñoù cuõng laø söï phuïc hoaït con ñöôøng Nho nguyeân thuûy, thöù Nho coøn duøng soá, ñoà, bieåu, bieåu töôïng. Cho neân vôùi phaàn naøy ta coù theå ñöa laïi cho Nho nhöõng khía caïnh môùi meû hôïp caûm quan thôøi nay. Ngöôøi nay ñaõ chaùn loái suy töôûng duy lyù, tröøu töôïng, khoâ khan, vaø ñang mong muoán moät thöù trieát cuï theå. Vôùi cô caáu cuøng caùc tuøy phuï nhö tieâu bieåu, truyeàn kyø, chuùng ta coù theå neáu khoâng taïo döïng moät neàn trieát môùi ít ra cuõng nhìn Nho baèng moät loái môùi, moät kieåu trình baøy Nho moät caùch cuï theå, coù maøu saéc, coù truyeän tích, ñieåm pha lòch söû cho bôùt tính chaát tröøu töôïng cuûa duy lyù. Vaø treân heát laø duïng.

32. Duïng laø laøm, toâi muoán duøng chöõ naøy thay cho chöõ cheá laø coù yù môû roäng cheá hôn. Toâi muoán duøng chöõ naøy tröôùc heát ñeå chæ taát caû moïi lôøi noùi phaûi höôùng vaøo haønh ñoäng, caàn gaït boû nhöõng vaán ñeà quaù haøn laâm, thuyeát lyù. Sau laø muoán chæ nhöõng hoaït ñoäng naøo nhaèm tu thaân. Vì nhieàu theå cheá cuõ nay ñaõ loãi thôøi. Vaø vì loái tu thaân xöa ñaõ thaát, noùi vaén taét laø nhaïc ñaõ maát, neân khoâng coøn roõ ngöôøi xöa tu caùch naøo. Ta coù theå thay vaøo baèng thi ca, ngheä thuaät thì môùi coù phöông tieän thanh loïc taâm tình ñeå caân ñoái vôùi logic suoâng.

Ngoaøi ra neân theâm moät loái thieàn maø ta öng yù hôn heát. Vì thieàn cuï theå hoùa loái tu trong nhaø Minh Ñöôøng hôn caû. Thieàn ñi vaøo noäi taâm ñeå trai taâm y nhö Minh Ñöôøng laø ñeå thöïc hieän lôøi Kinh Dòch "Dòch coâ tö daõ, voâ vi daõ, tòch nhieân baát ñoäng, caûm nhi toaïi thoâng thieân haï chi coá. Dòch laø khoâng suy tö, khoâng laøm nöõa, ngoài baát ñoäng ñeå roài töï nhieân thaáu suoát caùc lôøi leõ ñaát trôøi". Phaûi coù theá thì Maïnh Töû môùi noùi ñöôïc caâu "phaûn thaân nhi thaønh laïc maïc ñaïi yeân". Coù nhö vaäy môùi ñuùng caâu môû ñaàu saùch Luaän Ngöõ "vöøa hoïc vöøa taäp vui bieát maáy" (caâu 2), vaø caâu saùch Ñaïi Hoïc (caâu 3) "Höõu phæ quaân töû nhö thieát nhö tha, nhö traùc nhö ma. Ngöôøi quaân töû chuù yù ñeán tu thaân caùch chaêm chuù nhö ngöôøi thôï ngoïc "nhö caét, nhö duõa, nhö ñuïc, nhö maøi" Boû phaàn tu luyeän thì laøm sao coù theå noùi nhöõng caâu nhö theá, laøm sao coù theå noùi vöøa hoïc vöøa taäp vui bieát maáy. Khoâng coù taäp luyeän thì laáy gì maø vui. Maø tu taäp laø moät kieåu thieàn naøo ñoù. Caùi aáy toâi goïi baèng teân bao quaùt laø duïng. Phaûi Duïng treân ñaàu, tröôùc caû töø, yù, cô. Ñoù cuõng laø hôïp caâu chaâm ngoân "tieân hoïc leã haäu hoïc vaên". Vaên laø töø, yù, cô ñi sau, coøn leã laø duïng, laø tu luyeän, laø taát caû nhöõng hieän thöïc phaûi ñeå leân ñaàu, phaûi cho laø quan troïng baäc nhaát. Nhö vaäy môùi coù moät caùi gì thöïc nghieâm chænh ñaëng caân baèng vôùi lyù luaän lyù trí ñeå thieát laäp laïi con ñöôøng "löôõng haønh".

33. Ñoù laø ñaïi ñeå neùt ñaëc tröng cuûa Nho giaùo maø hoäi nghò Honolulu ñaõ goïi laø coù chaân treân caû hai taøu, caû taøu vaät chaát laãn taøu tinh thaàn, caû duïng laãn töø, yù, cô. Sôõ dó hoäi nghò ñaõ baàu Khoång Töû leân caàm tròch maø ba möôi laêm nay chöa thaáy oâng xuaát hieän, thì truy caên ra oâng coøn cuït moät chaân: môùi coù ñi chaân töø, yù, chöa chaéc ñeán chaân cô, duïng. Môùi coù hoïc giaû ñeå nghieân cöùu, chöa coù trieát gia ñeå suy tö, ñeå ñöa ra nhöõng tö töôûng höôùng daãn. Theá giôùi tuy bao giôø cuõng ñöôïc höôùng daãn do yù töôûng thöïc, nhöng noù khoâng chòu aên ñoà hoäp laø yù töôûng cuõ, maø ñoøi hoûi nhöõng tö töôûng môùi voït leân, coøn noùng soát. Ñoù laø yù nghó cuûa toâi veà lyù do söï choïn löïa cuûa hoäi nghò Honolulu naêm 1949, vaø taïi sao Nho giaùo chöa noåi leân ñöôïc.

Toâi xin keát thuùc baøi noùi baèng caâu hoûi sau: coù veû tö rieâng hôi kyø nhöng vì yeâu thöïc teá neân cöù hoûi laø lieäu hoäi nghò naøy coù choïn moät trieát gia naøo, hoaëc moät loaïi trieát lyù naøo ñeå daãn ñöa nhaân loaïi trong giai ñoaïn ñang tôùi chaêng? Toâi khoâng bieát roài ñaây trong caùc cuoäc thaûo luaän caâu hoûi treân coù ñöôïc ñaët ra chaêng? Neáu khoâng toâi öôùc mong ñöôïc moãi quyù vò ghi yù kieán mình vaøo maûnh giaáy nhoû vaø trao cho toâi ñeå toâi coù baèng chöùng maø ño möùc ñoä taâm thöùc nhaân loaïi hieän nay cuõng nhö duøng laøm kyû nieäm quyù baùu veà hoäi nghò naøy.

Caùm ôn quyù vò.

Back to Vietnamese Missionaries in Taiwan Home Page