Kyõ-thuaät caáu-truùc nhaân-vaät
cuûa Nguyeãn-Du trong
Ñoaïn-Tröôøng Taân-Thanh
Ñoã Quang-Vinh, Canada
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Treân saân khaáu, dieãn-vieân laø nhöõng ngheä-só ñem heát taøi-naêng vaø taâm-hoàn cuûa mình ñeå “nhaäp vai”, vui, buoàn, khoùc, cöôøi nhö nhaân-vaät coù thöïc trong ñôøi soáng. Taøi-naêng aáy chính laø ngheä-thuaät dieãn-xuaát, dieãn-xuaát laøm sao ñeå khaùn-giaû cuõng buoàn, vui, khoùc, cöôøi theo mình. Nhöng cho duø dieãn-xuaát hay maáy ñi chaêng, neáu tình-tieát truyeän kòch nhaït teû maø söï saép xeáp caùc tình-tieát laïi khoâng coù lôùp-lang thuaän lyù hôïp tình, thì vôû kòch khoâng taøi naøo haáp-daãn ñöôïc khaùn-giaû. Ñaáy laø kyõ-thuaät keát-caáu coâng-phu cuûa nhaø ñaïo dieãn khi löïa choïn vôû tuoàng vaø kieán-truùc caùc tình tieát sao cho aên khôùp maïch laïc, caét xeùn phoái-hôïp caùc maøn caûnh sao cho noåi baät ñöôïc ngheä-thuaät dieãn-xuaát cuûa dieãn-vieân.
Treân saân khaáu Ñoaïn-Tröôøng Taân-Thanh, Nguyeãn- Du khoâng nhöõng laø moät nhaø ngheä-só nhaøo naën neân caùc nhaân-vaät coù thöïc trong xaõ-hoäi, maø coøn laø moät nhaø ñaïo-dieãn ñem kyõ-thuaät kheùo leùo, keát-caáu neân vôû kòch loâi cuoán ñöôïc söï chuù-yù cuûa ngöôøi thöôûng thöùc, caát leân ñöôïc tieáng keâu môùi cuûa kieáp ñoaïn tröôøng (Ñoaïn-Tröôøng Taân-Thanh), khoùc thöông vaø caûm-thoâng cho noãi nieàm u-aån cuøng khaùt voïng cuûa kieáp ngöôøi trong moät xaõ-hoäi bi-thaûm daãy ñaày nhöõng baát bình, nhöõng teä-traïng cay ñaéng xoùt-xa.
1- Nguyeãn-Du caáu-truùc caùc nhaân-vaät ñeå döïng laïi moät saân khaáu vôùi toaøn-theå böùc tranh xaõ-hoäi coù ñuû moïi giai-taàng vôùi ñuû moïi haïng ngöôøi ñaëc-tröng.
- Ñaïi-dieän cho giôùi caàm quyeàn cai-trò thì treân coù quan toång ñoác ñaïi-thaàn Hoà Toân-Hieán, döôùi coù quan huyeän Laâm-Truy ”maët saét ñen sì”, haï-taàng thì coù nhöõng sai nha “ñaày nhaø vang tieáng ruoài xanh” trong vuï tai-bieán Vöông-gia, nhöõng vieân thö-laïi ôû choán coâng-ñöôøng nhö vieân laïi giaø hoï Ñoâ beân caïnh moät teân “thoå-quan” troâng coi saéc daân thieåu-soá.
- Giôùi thöôïng-löu quyù-toäc thì coù meï con nhaø quan Laïi-boä hoï Hoaïn.
- Xaõ-hoäi ñen thì coù nhöõng laàu xanh cuûa hai muï chuû chöùa hoï Tuù, hoï Baïc, vôùi nhöõng tay sai: voâ hoïc cuõng coù nhö Baïc Haïnh, maø trí thöùc cuõng coù nhö Maõ giaùm-sinh vaø Sôû-Khanh. Trong ñaùm daân cuøng noâ-leä, keû nhaãn-taâm cuõng coù nhö boïn Khuyeån, Öng gia nhaân nhaø hoï Hoaïn; ngöôøi coù loøng cuõng coù: nhö aû Maõ-kieàu ñoàng caûnh-ngoä ñaõ vì caûm-thoâng maø baûo-laõnh Kieàu khoûi bò ñaùnh ñoøn tieáp-tuïc vaø thoå-loä cho naøng bieát heát nhöõng quyû-thuaät cuûa muï Tuù; vaø nhö Muï quaûn-gia nhaø Hoaïn-baø ñaõ thöông tình daën naøng bieát tröôùc phaûi ñeà-phoøng chuyeän seõ gaëp Thuùc-sinh cuøng vôùi Hoaïn-Thö; sau cuøng nhö luõ hoa-noâ nhaø Hoaïn-Thö ñöôïc sai ñeán haàu-haï maø canh chöøng Kieàu nôi am Chieâu-AÅn.
- Toân-giaùo thì coù baø vaõi Giaùc-Duyeân, sö Tam-Hôïp, coù Ñaïm-Tieân thuoäc theá-giôùi voâ hình noùi thay cho Nguyeãn Du veà tö-töôûng Töï-Do vaø Ñònh-Meänh.
- Vaø cuoái cuøng laø giôùi trung-löu thaáp coå beù mieäng soáng trong caûnh treân ñe döôùi buùa, quan treân troâng xuoáng thì nhoøm ngoù taøi saûn, xaõ-hoäi ñen nhìn vaøo thì töï-do baét naït hieáp-ñaùp.
- Thaûng-hoaëc thaáy coù boùng ngöôøi daân laønh thì ñoù laø nhöõng keû voâ danh baøng-quan ñeán nhaø Tuù-baø coi Kieàu töï-saùt cho thoaû loøng hieáu-kyø, hoaëc chæ bieát cheùp mieäng ngaám-nguyùt cheâ teân Sôû-Khanh laø “baát nghóa voâ löông”, hoaëc laø ngöôøi daân voâ danh ôû Haøng-Chaâu keå cho Kim troïng bieát tin-töùc veà Kieàu.
Ñuû moïi haïng ngöôøi, nhaân-vaät naøo roõ ra nhaân-vaät aáy.
2- Caùc vai quan-troïng nhö Kim, Kieàu, Töø Haûi, Hoaïn-Thö ñaõ ñöôïc ñeà-caäp qua caùc trích-ñoaïn tieâu-bieåu. Döôùi ñaây, theâm vaøi neùt boå-tuùc cho caùc vai naøy vaø caùc nhaân-vaät phuï khaùc.
a) Baøn veà Kieàu, khoâng thieáu gì lôøi cheâ-bai, naøo cheâ laø maát neát hö thaân, naøo cheâ laø giaû doái, maâu-thuaãn.
* Veà ñieåm thöù nhaát. Kieàu maát neát hö thaân, hay noùi cho ñuùng, ñoù laø baûn-chaát cuûa con ngöôøi meàm loøng, con ngöôøi laõng-maïn, nheï daï, noâng-noåi, nhu-nhöôïc, caû neå, caû tin. Ñieàu bò cheâ bai naøy ñaõ laøm toán bao buùt möïc.
- Quaû thöïc Kieàu coù laõng-maïn, Vôùi haønh-ñoäng “thoaên-thoaét goùt sen, xaêm xaêm baêng loái vöôøn khuya, xaén tay môû khoùa ñoäng ñaøo, reõ maây” rôõ raøo sang nhaø Kim Troïng maø töï tình, ngaâm thô uoáng röôïu, caét toùc theà boài, quaû laø moät tình yeâu soâi noåi ñam-meâ. Kieàu ñuùng laø haønh-ñoäng theo tieáng goïi töï-nhieân cuûa con tim.
- Nhöng khoâng phaûi laø naøng ñaõ ñaùnh maát lyù-trí. Naøng vaãn coøn tænh-taùo ñeå bieát raèng:
“Thoùi nhaø baêng tuyeát, chaát haèng phæ phong,
Duø cho laù thaém chæ hoàng,
Neân chaêng thì cuõng taïi loøng meï cha.”
Naøng cuõng coøn ñuû saùng-suoát ñeå ñem lôøi “ñoan-chính” maø caûnh giaùc ngöôøi yeâu, khi thaáy chaøng “xem trong aâu-yeám coù chieàu laû-lôi”:
“Ñaõ cho vaøo baäc boá-kinh,
Ñaïo toøng phu, laáy chöõ trinh laøm ñaàu.
Ra tuoàng treân Boäc, trong daâu,
Thì con ngöôøi aáy, ai caàu laøm chi!
Phaûi ñieàu aên xoåi ôû thì,
Tieát traêm naêm, nôõ boû ñi moät ngaøy!
. . .
“Gieo thoi, tröôùc chaúng giöõ-giaøng,
Ñeå sau neân theïn cuøng chaøng, bôûi ai?
Voäi chi lieãu eùp hoa naøi,
Coøn thaân aét cuõng ñeàn boài coù khi”
Leã-giaùo nhìn naøng moät caùch khaéc-nghieät khoâng caàn bieát ñoù laø nhöõng rung caûm thöc söï cuûa con ngöôøi, nhöng con ngöôøi aáy chöa daùm giô chaân ñaïp tung khuoân vaøng thöôùc ngoïc coå-kính. Ngöôøi ta töï hoûi theá Kieàu Nguyeät-Nga kia oâm töôïng Vaân-Tieân traàm mình vì yeâu thì sao khoâng bò leân aùn? Cuõng quaù ö laõng-maïn chöù! Hay taïi vì naøng laø con quan ñaïi-thaàn, con cuûa giôùi nho-só thöôïng taàng coá baùm laáy caùi huyeàn-thoaïi Nho-giaùo laøm neàn-taûng cho cheá ñoä cai-trò?
Theá nhöõng ngöôøi thoân-daân toû tình coøn phoùng tuùng taùo-baïo bieát bao nhieâu thì chaúng thaáy caùc cuï nhaø nho toá caùo cho:
“Thöông nhau côûi aùo cho nhau,
Veà nhaø meï hoûi, qua caàu gioù bay,
Taïi meï may aùo roäng tay,
Con quen gioù maùt gioù bay maát roài ”
Hoaëc:
“Öôùc gì soâng heïp moät gang,
May caàu daûi yeám cho chaøng sang chôi!”
Ñaây nhöõng ñoâi trai gaùi khao-khaùt töï-do, muoán vöôït khoûi khuoân thöôùc “cha meï ñaët ñaâu con ngoài ñaáy”:
“Daàu maø cha meï khoâng thöông,
Hai ñöùa mình traûi chieáu ngoaøi ñöôøng laïy voâ”
Haõy nghe nhöõng thoân-nöõ sau ñaây toû tình vôùi trai laøng:
“Traàu naøy traàu tuùi, traàu khaên,
Traàu naøy daûi yeám, anh aên traàu naøo?
Traàu naøy traàu tính, traàu tình,
Traàu nhaân, traàu nghóa, traàu mình vôùi ta,
Traàu naøy teâm toái hoâm qua,
Giaáu cha giaáu meï ñem ra cho chaøng.”
Hoaëc chæ vì aám-öùc baát-maõn, maø choáng-ñoái caû leã-nghi:
“Khoâng choàng maø chöûa môùi ngoan,
Coù choàng maø chöûa theá-gian söï thöôøng.”
Kìa nhöõng “cuï giaø ñaàu baïc raêng long, cöôùi coâ con gaùi coøn maêng tuoåi ñaøo!”, nhöõng “baø giaø ñaõ taùm möôi tö, ngoài trong cöûa soå göûi thö laáy choàng!” Ñoù coù phaûi laø laõng-maïn hay khoâng? Coù coi thöôøng leã-giaùo hay khoâng? Nhöõng tieáng noùi aáy laø nhöõng tieáng keâu khaùt voïng cuûa töï-do, nhöõng rung caûm thöïc söï cuûa con tim nhaân-loaïi. Nhöõng tieáng noùi aáy raát “ngöôøi”, raát gaàn guõi vôùi ñôøi soáng thöïc-taïi, trung-thöïc khoâng giaû-doái, giaû hình, khoâng mieãn cöôõng goø-boù, töôûng chöøng muoán phaù tung haøng raøo leã-nghi cuûa nho-giaùo voán ñöôïc du-nhaäp laøm moät thöù khí-cuï chính-trò cho nhöõng theá-löïc caàm quyeàn.
Taïi sao nhöõng truyeän coå khaùc khuyeán-khích coå-voõ ña theâ maø laïi leân aùn truyeän Kieàu coù chuû-tröông traùi ngöôïc? Theá caùi vieäc nhaø vua taùc-thaønh nhaân-duyeân cho Kieàu Nguyeät-Nga vôùi Vaân-Tieân maëc daàu chaøng ñaõ coù vôï roài, vieäc laøm aáy laø toân troïng hay khoâng toân troïng nhaân-vò cuûa ngöôøi phuï-nöõ? Nhöng chính naøng Kieàu ñaõ khoâng chaáp-nhaän caùch naøy vì loøng hy-sinh cao caû, khoâng muoán phaù vôõ haïnh-phuùc cuûa tha-nhaân, vì bieát töï-troïng vaø giöõ lieâm-sæ. Coù leõ tieáng keâu “taân thanh” cuûa Kieàu seõ phaùt-ñoäng tieáng noùi khaùt voïng saün coù cuûa ngöôøi daân buøng leân laøm nhöùc-nhoái cheá ñoä, moät cheá-ñoä haèng bao theá-kyû choân saâu moïc reã, ngöôøi ta sôï caùi caây coå-thuï Nho-giaùo naøy vaãn töøng nuoâi soáng vaø cuûng-coá cheá-ñoä seõ bò böùng ñi chaêng?
- Quaû thöïc Kieàu coù nhu-nhöôïc, nheï daï, caû neå, caû tin. Kieàu yeáu ñuoái, luoân luoân bò aùm-aûnh bôûi hoàn ma Ñaïm-Tieân. Nhöng Kieàu cuõng nhö Ñaïm Tieân vaø ñaïo coâ Tam-Hôïp laø nhöõng ngoân-söù cuûa Nguyeãn-Du muoán rao truyeàn trieát-thuyeát Thieân-Meänh, ñeà xöôùng quan-nieäm töï-do vaø ñònh-meänh, xaùc-ñònh vò-trí cuûa con ngöôøi trong “coõi ngöôøi ta”, noùi leân moái töông-quan Trôøi, Ñaát, Ngöôøi. Naøng cuõng laø ngöôøi vôùi taát caû nhöõng yeáu-ñuoái vaø khoå ñau cuûa kieáp “laøm ngöôøi coù thaân”, cuûa ngöôøi phuï-nöõ thoâng-thöôøng cuõng coù nhöõng haän-thuø, tham-voïng, nhöõng caùi nhìn thieån-caän “nghó raèng phu quyù phuï vinh”. Chính nhöõng choã yeáu naøy laøm neân nhaân-vaät coù thöïc trong ñôøi soáng.
* Veà ñieåm thöù hai, Kieàu maâu-thuaãn, giaû doái.
- OÂng Leâ Vaên-Hoeø, taùc-giaû Truyeän Kieàu Chuù-Giaûi, cheâ raèng “Kieàu chæ laø moät coâ gaùi kheùo moàm meùp vaø heát söùc nhu-nhöôïc”.
Khi Kieàu veà ñeán truù-phöôøng cuûa Maõ giaùm-sinh, Kieàu “xoùt xa loøng” maø than-thôû:
“Phaåm tieân rôi ñeán tay heøn,
Hoaøi coâng naéng giöõ möa gìn vôùi ai.
Bieát thaân ñeán böôùc laïc loaøi,
Nhò ñaøo thaø beû cho ngöôøi tình chung”.
OÂng baûo: “Kieàu ñaõ noùi ñi noùi laïi vôùi Thuyù-Vaân raèng naøng seõ “naùt thaân boà-lieãu ñeàn nghì truùc mai” vaø “khoái tình mang xuoáng tuyeàn-ñaøi chöa tan”, töùc laø naøng ñònh cheát ñi ñeå giöõ lôøi theà vôùi Kim-Troïng. Theá maø ñeán ñaây, naøng chuaån-bò tinh-thaàn vaø theå chaát ñeå maø thaát tieát roài. Ngöôøi ta thaáy Kieàu chæ laø moät coâ gaùi kheùo moàm vaø heát söùc nhu-nhöôïc (trang 138).
- Khi Kieàu thaáy “treân yeân saün coù con dao, giaáu caàm, naøng ñaõ goùi vaøo cheùo khaên” laø vì Kieàu nghó “phoøng khi nöôùc ñaõ ñeán chaân, dao naøy thì lieäu vôùi thaân sau naøy”, Cuõng moät yù aáy, oâng Leâ Vaên-Hoeø baûo: “Nöôùc ñeán chaân töùc laø moái nguy-hieåm ñe-doaï Kieàu, taát-nhieân laø vieäc naøng bò baét buoäc phaûi thaát-tieát. Ta haõy ghi quyeát ñònh gheâ-gôùm vaø taùo-baïo cuûa naøng, ñeå xem sau naøy coù thöïc hieän ñöôïc khoâng?” (trang 140)
Cho neân sau “côn möa gioù naëng-neà, thöông gì ñeán ngoïc, tieác gì ñeán höông”, Kieàu “giaän duyeân tuûi phaän bôøi-bôøi, caàm dao naøng ñaõ toan baøi quyeân sinh”. OÂng Hoeø mæa-mai chaát-vaán Kieàu: “Ñònh quyeân sinh, sao khoâng quyeân sinh ngay töø luùc Maõ giaùm-sinh chöa laøm oâ-danh? Coù theá môùi giöõ ñöôïc troïn söï trong saïch.” (trang 156).
Toùm laïi, oâng Leâ Vaên-Hoeø cheâ Kieàu hai ñieåm: Ñieåm thöù nhaát laø giaû-doái vì saün-saøng thaát-tieát, maø coøn kheùo moàm noùi seõ quyeân sinh ñeå giöõ lôøi theà ra caùi ñieàu mình vaãn giöõ tieát-trinh. Ñieåm thöù hai: nghe noùi thì gheâ-gôùm laém, seõ quyeân sinh maø ñaâu coù daùm quyeân sinh.
- Chuùng toâi troäm nghó:
Baûo raèng naøng “chuaån-bò tinh-thaàn vaø theå-chaát ñeå thaát-tieát” dieãn yù nhö vaäy e coù phaàn voõ-ñoaùn vì ñaõ laãn-loän thaát tieát vôùi thaát trinh. Bôûi leõ:
Kieàu laáy Maõ giaùm-sinh vôùi tö-caùch laø laøm vôï, chöù khoâng phaûi laøm gaùi laàu xanh tuy raèng coù söï trao ñoåi mua baùn ñaùnh ñoåi hoân-nhaân laáy baïc tieàn. Ñaõ chaáp-nhaän laøm vôï leõ, thì thaát thaân laø leõ ñöông-nhieân, Kieàu ñaõ bieát vieäc phaûi ñeán noù seõ ñeán coù gì maø chuaån-bò ñeå thaát tieát! Vaû trong cuoäc tranh-bieän vôùi Kim-Troïng khi taùi-hôïp, Kieàu ñaõ phaân-bieät thaát trinh vôùi thaát tieát. Kieàu thaát thaân laø thaát trinh chöù khoâng phaûi thaát tieát. Theo caùi nhìn duy-vaät thì Trinh ñaùng quyù nhöng nhìn theo khía caïnh duy taâm thì Tieát coøn quyù hôn trinh. “Chöõ Trinh ñaùng giaù ngaøn vaøng”, ñuùng vaäy, cho neân ñeán nöôùc naøy, so saùnh teân Maõ giaùm-sinh phaøm-heøn thoâ-tuïc vôùi Kim-Troïng, ngöôøi tình lyù-töôûng cao-thöôïng, moät ñaèng ñaùng khinh-bæ coi thöôøng vaø moät ñaèng voán kính yeâu quyù troïng, thì dó nhieân Kieàu phaûi tieác ñaõ khoâng chieàu loøng ngöôøi mình töøng kính yeâu tröôùc ñaây, laø ngöôøi xöùng ñaùng ñeå ñöôïc hieán taëng hôn laø keû tuïc-töû phaøm phu. Ñoù laø baûn-naêng, khi maø con ngöôøi ñaõ thaáy mình laø ñoà pheá boû. Chöù khi chöa xaûy ra noâng-noãi naøy, Kieàu vaãn giöõ gìn ñoan-chính cho duø Kieàu coù laõng-maïn soâi noåi theo caùi nhìn cuûa leã-giaùo khuoân thöôùc raøng buoäc. Vì phaân-bieät nhö vaäy, cho neân giöõ trinh laø chaáp kinh, nhöng khi sa cô chaúng may thaát trinh vì phaûi toøng quyeàn, thì nghó raèng khoâng phaûi vì thaát trinh maø ñaõ coi mình nhö thaát tieát.
Cuõng nhö baûo raèng naøng nhu-nhöôïc vì toan-tính maø chaúng daùm quyeân sinh laø do oâng Leâ Vaên-Hoeø ñaõ hieåu sai “nöôùc ñeán chaân laø khi naøng seõ bò thaát thaân”. Thaät vaäy, nhö ñaõ noùi, thaát thaân laø vieäc ñöông-nhieân ñoái vôùi Kieàu, vì Kieàu ñaõ chaáp-nhaän ñieàu naøy khi baùn mình laøm leõ roài. Ñoù khoâng phaûi laø vieäc baát traéc, laø vieäc “nöôùc ñeán chaân”. Kieàu giaét dao phoøng thaân laø phoøng nhöõng chuyeän baát traéc khaùc, nhö bò maéc löøa chaúng haïn. Ñaây laø söï nhìn xa troâng roäng do baûn-naêng töï-veä thuùc ñaåy, do söï tinh khoân nhaän xeùt ñaùnh giaù con ngöôøi khi teân naøy ñeán mua Kieàu maø “gheá treân ngoài toùt soã-saøng” vaø “coø-keø bôùt moät theâm hai” cuõng nhö do tröïc giaùc nhaïy caûm cuûa ngöôøi con gaùi voán cao töôøng kín coång, nay laàn ñaàu tieân bò quaúng ra cuoäc ñôøi muoân phöông, bô-vô, voâ-ñònh thì phaûi bieát phoøng xa laø leõ ñöông-nhieân. Chính veà ñieåm naøy, coù leõ laïi phaûi nhaän raèng Kieàu nhaïy caûm, thoâng-minh laø ñaøng khaùc.
Vaû trong luùc naøy, ngay caû khi ñaõ thaát thaân, Kieàu chöa thaáy bò maéc löøa, chöa thaáy coù gì baát traéc. Naøng caàm dao toan baøi quyeân sinh laø vì “giaän duyeân tuûi phaän”. Chính chæ vì giaän duyeân tuûi phaän” neân naøng ñaõ “ñaén-ño ngöôïc xuoâi” raèng:
“Moät mình thì chôù, hai tình thì sao?
Sau duø sinh söï theá naøo,
Truy nguyeân chaúng keûo luî vaøo song thaân”
cho neân môùi nghó laïi maø ñaønh chòu vaäy:
“Noãi mình aâu cuõng giaõn daàn,
Kíp chaày thoâi cuõng moät laàn maø thoâi”.
Ñaáy laø Kieàu khoân ngoan coù suy xeùt sao laïi baûo raèng kheùo moàm giaû doái?
Ngay caû khi vaøo nhaø Tuù-baø, thaáy baøn thôø thaàn “Maøy Traéng”, vôùi caûnh “moät beân maáy aû maøy ngaøi, beân thì ngoài boán naêm ngöôøi laøng chôi”, Kieàu môùi chæ sinh nghi cuõng vaãn chöa bieát gì, thaáy muï baét quyø laøm leã “höông-hoaû gia-ñöôøng” vaùi xin “cöûa haøng buoân baùn cho may”, cho “xoân-xao oanh yeán, daäp-dìu truùc mai” maø “ñöa ngöôøi cöûa tröôùc, röôùc ngöôøi cöûa sau”, thì môùi “thaáy laï tai”, ñeán khi bò baét “raèng: con laïy meï ñaây, laïy roài sang laïy caäu maøy beân kia”, Kieàu môùi vôõ leõ ra mình ñaõ bò löøa thaät roài. Luùc naøy thì Kieàu ruùt dao töï-töû thaät, khieán Tuù baø phaûi lo sôï, chieàu-ñaõi doã-daønh. Kieàu ñaõ haønh-ñoäng ñuùng luùc, coù suy tính thieät hôn. Kieàu ñaâu coù sôï cheát, nhu-nhöôïc. Kieàu quaû coù nhu-nhöôïc ôû nhöõng chuyeän khaùc, chöù khoâng phaûi vì khoâng daùm quyeân sinh, vì kheùo moàm giaû doái. Ví-duï nhö nhu-nhöôïc, caû neå, deã tin khi nghe Hoà Toân-Hieán maø xuùi choàng ra haøng, hoaëc baát nhaát vò tình hôn laø vì lyù trong vuï traû aân baùo oaùn thieáu voâ tö vaø keùm phaân minh.
Thaät vaäy, baûo raèng Kieàu khoân ngoan coù suy xeùt, thieån nghó khoâng quaù ñaùng. Cöù xem vieäc khi bò Sôû Khanh löøa, bò Tuù baø “uoán löng thòt ñoå daäp ñaàu maùu sa” maø Kieàu khoâng töï-töû nhö laàn tröôùc môùi vaøo, khi bò Tuù baø chöûi maéng roài “Giaät bì tieân, raép saán vaøo ra tay” thì ñuû bieát Kieàu khoân laém. Laàn tröôùc khoâng phaûi loãi cuûa naøng, traùi laïi laàn naøy do chính naøng mang toäi, toäi ñang ñöôïc chieàu ñaõi thì troán boû ñi.
Kieàu khoân laém, naøng coøn neâu caùi moái lôïi laøm cho Tuù-baø phaûi ngöng tay khoâng ñaùnh ñoøn nöõa, naøng noùi: ñaùnh toâi thì thaân naøy toâi chòu ñaõ ñaønh, daãu cheát naøo coù xaù chi, nhöng neáu toâi cheát, thì voán baø ñaõ boû ra mua toâi veà ñaây seõ tieâu tan coøn gì ñaâu nöõa:
“Nhöng toâi coù xaù chi toâi,
Phaän toâi ñaønh vaäy, voán ngöôøi ñeå ñaâu?”
Ngay khi coøn ôû truù-phöôøng, Kieàu cuõng ñaõ sinh nghi khi nhaän xeùt thaùi-ñoä khaùc laï kyø-cuïc cuûa Maõ giaùm-sinh, neân tröôùc khi töø giaõ cha meï veà Laâm Truy, naøng ñaõ ræ tai vôùi meï veà tö-caùch teân choàng naøy:
“Xem göông trong baáy nhieâu ngaøy,
Thaân con chaúng keûo maéc tay bôïm giaø.”
Nhö vaäy thì Kieàu cuõng tinh khoân bieát xeùt ngöôøi laém chöù!
Vieäc Kieàu khuyeân Thuùc-sinh veà thuù thaät vôùi vôï laø Hoaïn-Thö, daøn xeáp “sao cho trong aám thì ngoaøi môùi eâm”, sao cho khoûi caùi caûnh “giaám chua laïi toäi baèng ba löûa noàng”, thì ñuû bieát Kieàu tænh-taùo khoân ngoan ñeán theá naøo!
Laïi ngay caùi vieäc quan huyeän Laâm-Truy phaùn xeùt cho naøng:
“Moät laø cöù phaùp gia-hình,
Hai laø laïi cöù laàu xanh phoù veà.”
Naøng ñaõ thaø chòu gia-hình hôn laø laïi “cöù laàu xanh phoù veà”, maø thöa raèng:
“Ñuïc trong thaân cuõng laø thaân,
Yeáu thô vaâng chòu tröôùc saân loâi-ñình.”
ñeå roài caén raêng nhaãn-nhuïc chòu baûn aùn:
“Daïy raèng: Cöù pheùp gia-hình,
Ba caây chuïm laïi moät caønh maãu-ñôn,
Phaän ñaønh chi daùm keâu oan,
Ñaøo hoen-queïn maù, lieãu tan-taùc maøy.
Moät saân laàm caùt ñaõ ñaày,
Göông lôø nöôùc thuyû, mai gaày voùc söông.”
Xem theá thì ñuû bieát Kieàu can-ñaûm chòu ñöïng laø bao! Xem theá thì ñuû thaáy Kieàu khoâng phaûi luùc naøo cuõng haønh-ñoäng theo tieáng goïi cuûa con tim, nhöng cuõng laø con ngöôøi bieát saùng suoát theo lyù-trí daãn daét.
b) Baøn veà Kim Troïng, chaøng thö-sinh naøy quaû laø quaù si tình. Chaøng coù caùi laõng-maïn maø vaên-chöông xaõ-hoäi chuû-nghóa quen goïi laø “laõng-maïn tieåu-tö-saûn”. Laõng-maïn ñeán möùc ngôù-ngaån, caùi ngôù-ngaån töï-nhieân cuûa keû meâ-muoäi vì tình, queân heát moïi söï ngoaøi vieäc mô-töôûng nhôù-nhung. Trôû veà thö-phoøng thì:
“Song hoà nöûa kheùp caùnh maây,
Töôøng ñoâng gheù maét ngaøy ngaøy haèng troâng”,
Baét ñöôïc kim-thoa thì maûi naâng-niu:
“Lieàn tay ngaém-nghía bieáng naèm,
Haõy coøn thoang-thoaûng höông traàm chöa phai”.
Caùi laõng-maïn cuûa Kim ñuùng vôùi hình-aûnh cuûa ngöôøi vaên nhaân khoâi-ngoâ tuaán-tuù, yeâu thì yeâu thaät tình say ñaém, tình töù maø trang-troïng, lôøi taùn-tænh cuõng kheùo löôïn-laùch veõ-vôøi, kheùo traùch moùc thaäm xöng:
“Traùch loøng hôø-höõng vôùi loøng,
Löûa höông choác ñeå laïnh-luøng baáy laâu!
Nhöõng laø ñaép nhôù ñoåi saàu,
Tuyeát söông nhuoám nöûa maùi ñaàu hoa raâm.”
Hoaëc cöôøng-ñieäu gôïi moái thöông-taâm, maø than-thôû:
“Raèng: Töø ngaãu-nhó gaëp nhau,
Thaàm troâng troäm nhôù baáy laâu ñaõ choàn.
Xöông mai tính ñaõ gaày moøn,
Laàn-löøa ai bieát haõy coøn hoâm nay!
Thaùng troøn nhôø göûi cung maây,
Traàn traàn moät phaän aáp caây ñaõ lieàu!”
Ñaáy laø laàn ñaàu môùi gaëp maø ñaõ thaáy noùi chuyeän muoán quyeân sinh neáu moäng khoâng thaønh. Traùch chi laàn sau gaëp laïi chaøng cuõng vaãn moät gioïng caûm-ñoäng thaûm-thöông:
“Sinh raèng: Giaûi caáu laø duyeân,
Xöa nay nhaân-ñònh thaéng thieân cuõng nhieàu.
Ví duø giaûi keát ñeán ñieàu,
Thì ñem vaøng ñaù maø lieàu vôùi thaân.”
Khoâng nhö chaøng Thuùc kia laõng-maïn trong caùch cö-xöû cuûa ngöôøi nhaân ngaõi “quen thoùi boác rôøi”, khôûi söï töø keû ong qua böôùm löôïn, “traêng gioù vaät-vôø”:
“Sôùm ñaøo toái maän laân-la,
Tröôùc coøn traêng gioù, sau ra ñaù vaøng”,
con ngöôøi naøy chæ bieát hieän-taïi, khoâng ñuû naêng-löïc vaø can ñaûm, trung-thöïc ñeå tieán tôùi töông-lai, khoâng thöïc tình xaây döïng, con ngöôøi voâ traùch-nhieäm, ñaùnh troáng boû duøi:
“Lieäu maø cao chaïy xa bay,
AÙi aân ta coù ngaàn naøy maø thoâi!”
Kim-Troïng traùi laïi coù caùi laõng maïn cuûa tình yeâu xaây-döïng hoân-nhaân, baát chaáp moïi trôû-ngaïi ñeå taän-tình vaø taän-löïc maø saün saøng chu-toaøn traùch-nhieäm cuûa ngöôøi choàng chung-thuyû:
“Cuøng nhau vaøng ñaù ñaõ nhieàu,
Nhöõng ñieàu vaøng ñaù phaûi ñieàu noùi khoâng?
Chöa chaên goái cuõng vôï choàng,
Loøng naøo maø nôõ döùt loøng cho ñang!
Bao nhieâu cuûa, maáy ngaøy ñaøng,
Coøn toâi, toâi gaëp maët naøng môùi thoâi!”,
Kim-Troïng cuõng yeâu say meâ ñaém-ñuoái, cuõng ñau xoùt khi maát ngöôøi yeâu, gaàn nhö tuyeät-voïng vì ñaõ
“Bieát bao coâng möôùn, cuûa thueâ,
Laâm-Thanh maáy ñoä, ñi veà daëm khôi.
Ngöôøi moät nôi, hoûi moät nôi,
Meânh-moâng naøo bieát beå trôøi nôi nao?”
Ñeán noãi:
“Ruoät taèm ngaøy moät heùo-hon,
Tuyeát söông ngaøy moät hao moøn mình ve.
Thaãn-thôø luùc tænh luùc meâ,
Maùu theo nöôùc maét, hoàn lìa chieâm bao.”
Roõ-raøng khaùc haún vôùi caùi say ñaém cuûa Thuùc-sinh, keû thoaït ñeán vôùi Kieàu chæ nhö moät khaùch yeâu hoa. Tình cuûa Kim Troïng laø nhöõng rung caûm thaät söï vaø töï-nhieân cuûa con tim trung-thöïc vaø traân-quyù, cuûa taâm-hoàn trong saïch cao thöôïng. Nhöng cuõng khoâng beänh-hoaïn baïc-nhöôïc nhö chaøng Tuù-Uyeân trong Bích-Caâu Kyø-Ngoä, ngaøy ñeâm mô töôûng ngöôøi ñeïp trong tranh, töông-tö saàu oám, troø chuyeän vôùi ngöôøi trong tranh, moät thöù laõng maïn yeáu-ñuoái khoâng töôûng, sieâu-thöïc. Kim Troïng cuõng raát “ngöôøi” nhö nhöõng con ngöôøi thöïc ñang soáng xung quanh ta. Caùi kheùo cuûa Nguyeãn Du khi caáu-truùc caùc nhaân-vaät, döïng neân vai kòch soáng ñoäng laø vaäy.
c) Baøn veà Töø-Haûi, töø nguyeân-taùc, Töø-Haûi ñöôïc Nguyeãn-Du bieán caûi nhaân-vaät naøy thaønh “ñöôøng ñöôøng moät ñaáng anh-haøo”. OÂng ñaõ toân chaøng laøm anh-huøng, vì:
- Chaúng nhö Sôû-Khanh vaø Thuùc-sinh; dó-nhieân teân löu-manh hoï Sôû ba hoa, khoaùc-laùc töï khoe mình laø “anh-huøng” naøy, laøm sao daùm xöùng ñaùng maø so-saùnh:
“Thuyeàn-quyeân ví bieát anh-huøng,
Ra tay thaùo cuõi xoå loàng nhö chôi!”
Thuùc-sinh thì “möôøi voi khoâng ñöôïc baùt nöôùc xaùo”, raèng:
“Ñöôøng xa chôù ngaïi Ngoâ, Laøo;
Traêm ñieàu haõy cöù troâng vaøo moät ta!”,
ngöôøi anh-huøng hoï Töø naøy thì traùi laïi, ñeán vôùi Kieàu baèng moät tình yeâu xaây-döïng, trang-troïng, nghieâm-chænh ñöùng-ñaén, lôøi noùi nhö dao cheùm ñaù, lôøi noùi cuûa ngöôøi cao ngaïo töï-ñaéc, coi khinh nhöõng keû traêng gioù taàm-thöôøng:
“Töø raèng: Taâm phuùc töông côø,
Phaûi ngöôøi traêng gioù vaät-vôø hay sao?
Baáy laâu nghe tieáng maù ñaøo,
Maét xanh chaúng ñeå ai vaøo, coù khoâng?
Moät ñôøi ñöôïc maáy anh-huøng,
Boõ chi caù chaäu chim loàng maø chôi!”
- Ngöôøi anh-huøng naøy coù chí-khí hieân-ngang “ñoäi trôøi ñaïp ñaát”, “choïc trôøi khuaáy nöôùc maëc daàu, doïc ngang naøo bieát treân ñaàu coù ai!” quyeát seõ “laøm cho roõ maët phi-thöôøng”. Ngöôøi anh huøng naøy coù taøi-naêng loãi-laïc, coù söï-nghieäp hieån-haùch:
“Trieàu ñình rieâng moät goùc trôøi,
Goàm hai vaên vuõ raïch ñoâi sôn haø,
Ñoøi côn gioù taùp möa sa,
Huyeän thaønh ñaïp ñoå naêm toaø coõi Nam.”
- Ngöôøi anh-huøng naøy coù traùch-nhieäm laøm choàng, lo xaây döïng haïnh-phuùc gia-ñình vaø vì haïnh-phuùc cuûa vôï mình maø luùc naøo cuõng muoán cho vôï ñöôïc ñoaøn-vieân xum hoïp thì môùi ñaønh taâm yeân daï:
“Xoùt naøng coøn chuùt song thaân,
Baáy laâu keû Taán, ngöôøi Taàn caùch xa.
Sao cho muoân daëm moät nhaø,
Cho ngöôøi thaáy maët thì ta cam loøng.”
- Ngöôøi anh-huøng naøy coù loøng töï-troïng, coù ñöùc lieâm-sæ, coù taâm-hoàn cao-thöôïng, khoâng muoán laøm keû öôn heøn quî luî chòu khuaát-phuïc:
“Phong traàn maøi moät löôõi göôm,
Nhöõng loaøi giaù aùo tuùi côm xaù gì!
Ngheânh-ngang moät coõi bieân-thuyø,
Hôùm gì coâ quaû, hôùm gì baù vöông?”
- Ngöôøi anh-huøng naøy coù taâm-hoàn phoùng-khoaùng, yeâu chuoäng töï-do, “giang hoà quen thuù vaãy-vuøng, göôm giaøng nöûa gaùnh non soâng moät cheøo”:
“AÙo xieâm buoäc troùi laáy nhau,
Vaøo luoàn ra cuùi coâng-haàu maø chi!
Sao baèng rieâng moät bieân-thuyø,
Söùc naøy ñaõ deã laøm gì ñöôïc nhau?”
- Ngöôøi anh-huøng naøy khoâng phaûi laø anh-huøng caù-nhaân vò kyû ham danh vuï lôïi, nhöng coù loøng vò-tha muoán xaây-döïng moät xaõ-hoäi coâng-baèng töôi ñeïp hôn:
“Anh huøng tieáng ñaõ goïi raèng,
Giöõa ñöôøng daãu thaáy baát baèng maø tha!”
Cho Kieàu traû aân baùo oaùn vì neå Kieàu ñaõ ñaønh, nhöng ñoäng-cô chính vaãn laø baát-bình caùi xaõ-hoäi naøy thoái naùt:
“Töø coâng nghe noùi thuyû chung,
Baát-bình noåi traän ñuøng ñuøng saám vang!”
* Ngöôøi anh-huøng naøy khoâng phaûi maãu ngöôøi giaû-taïo, nhöng coù khoái oùc vaø traùi tim nhaân-loaïi, tuy anh-huøng khí-phaùch laø theá, song laïi meàm loøng cho neân môùi “qua chôi nghe tieáng naøng Kieàu” maø “ taám loøng nhi-nöõ cuõng xieâu anh-huøng”.
Vaø cuõng vì naëng tình cho neân daãu vöøa tröôùc ñoù môùi cöùng raén baát-khuaát khoâng chòu ra hôïp-taùc vôùi trieàu-ñình, theá maø lieàn sau töùc thì chæ vì lôøi ngon ngoït “maën-maø” cuûa vôï maø chaøng maéc löøa bò cheát ñöùng oan-khieân:
“Nghe lôøi naøng noùi maën-maø,
Theá coâng, Töø môùi ñoåi ra theá haøng.”
- Coù ñieàu bò cheâ laø maâu-thuaãn ôû choã Nguyeãn-Du ñaõ döïng neân nhaân-vaät hoï Töø nhö “moät ñaáng anh-haøo”, taïi sao Kieàu laïi ví choàng nhö töôùng giaëc Hoaøng-Saøo?
“Raèng: Trong thaùnh-traïch doài-daøo,
Töôùi ra ñaõ khaép, thaám vaøo ñaõ saâu.
Bình-thaønh coâng-ñöùc baáy laâu,
Ai ai cuõng ñoäi treân ñaàu xieát bao.
Ngaãm töø daáy vieäc binh ñao,
Ñoáng xöông voâ-ñònh ñaõ cao baèng ñaàu.
Laøm chi ñeå tieáng veà sau?
Nghìn naêm ai coù khen ñaâu Hoaøng-Saøo?
Sao baèng loäc troïng quyeàn cao?
Coâng-danh ai daét loái naøo cho qua?”
Xin thöa, ñaây laø lôøi cuûa Kieàu, cuûa ngöôøi ñaøn baø voán tính nheï daï, tuy coù theå ít nhieàu bieát vieäc chaøng ñaùnh ñoâng deïp baéc, nhöng khoâng haún laø moät vò tham-möu, vaø ngöôøi ñaøn baø naøy chæ laäp laïi tieáng noùi cuûa vieân söù-giaû trieàu-ñình maø thoâi. Ñaây cuõng chính laø caùi yeáu cuûa Kieàu. Noùi khaùc, lôøi noùi cuûa Kieàu chaúng qua ñoù laø tieáng noùi cuûa phe caàm quyeàn ñoái-laäp, dó-nhieân laø ca-tuïng mình vaø keát toäi Töø-Haûi ñeå ñem phaàn thaéng-lôïi veà mình.
Cho neân khaùch-quan maø nhaän-ñònh:
Cuoäc chieán naøo laø chaû coù ñoå maùu xöông. Ñoáng xöông voâ ñònh naøy coù phaûi laø do Töø-Haûi ñi cöôùp boùc haø hieáp daân chuùng hay khoâng? Vì sao coù cuoäc chieán naøy? Phaûi chaêng nhö ñaõ noùi, vì
“Giöõa ñöôøng daãu thaáy baát baèng maø tha!”
Caùi söï baát baèng aáy ôû ñaâu maø ra? Coù phaûi do trieàu-ñình gaây ra hay khoâng? Thì cöù nhìn vaøo boä maët cuûa chính-quyeàn, aét seõ thaáy roõ.
- Boä maët aáy laø moät xaõ-hoäi kim tieàn, maø söùc vaïn-naêng cuûa noù coøn traûi daøi maõi ñeán veà sau, khieán cho, chaúng nhöõng cuï tam nguyeân Yeân-Ñoå phaûi thoát leân raèng:
“Coù tieàn vieäc aáy maø xong nhæ?
Ñôøi tröôùc laøm quan cuõng theá a?”
maø ngay ñeán baây giôø, ôû theá-kyû hai muôi moát naøy, ngöôøi daân cuõng vaãn haõy coøn mai-mæa: ñoàng tieàn noù “laø caùi loïng che thaân, laø caùn caân coâng-lyù” (xem Tieáng Vieät Tuyeät-Vôøi, Ñoã Quang-Vinh, tr. 117, Toronto, 2000). Söùc maïnh vó-ñaïi cuûa noù ñaõ laøm baêng-hoaïi caû caùi xaõ-hoäi Kieàu maø thöôïng taàng thì quan laïi thoái naùt tham nhuõng hoái-loä coâng-khai, sai-nha nhö luõ “ruoài xanh”, meø-nheo hoái loä, baét ngöôøi khaûo cuûa:
“Moät ngaøy laï thoùi sai-nha,
Laøm cho khoác-haïi chaúng qua vì tieàn.
Tính baøi loùt ñoù luoàn ñaây,
Coù ba traêm laïng vieäc naøy môùi xuoâi.”
haï-taàng thì cuõng vaãn, khoâng tieàn, ñaàu khoâng xuoâi ñuoâi chaúng loït:
“Tieàn löng ñaõ saün vieäc gì chaúng xong.”
Traùi laïi coù tieàn, thì “neùn baïc ñaâm toaïc tôø giaáy”:
“Trong tay ñaõ saün ñoàng tieàn,
Daàu loøng ñoåi traéng, thay ñen khoù gì.”
Thuùc-sinh muoán vôùt Kieàu ra khoûi laàu xanh, cuõng phaûi nhôø tay thaày thôï chaïy choït ñieàu-ñình:
“Chieán hoaø saép saün hai beân,
Caäy tay thaày thôï, möôïn ngöôøi doø-la”,
cuõng phaûi coù tôø “thieáp hoaøn-löông” nhö moät thöù vaên-töï ñem trình cöûa quan laøm baèng ñeå cho “coâng tö ñoâi leõ ñeàu xong”:
“Roõ-raøng cuûa daãn tay trao,
Hoaøn-löông moät thieáp thaân vaøo cöûa coâng.”
- Boä maët aáy ñaïi-dieän bôûi nhöõng Hoà-toân-Hieán ñaïi-thaàn heøn moïn, tieåu-nhaân bæ-oåi, gian-traù, loïc-löøa, traùo-trôû, thuû-ñoaïn, ñeâ-tieän.
- Boä maët aáy laø nhöõng teân Hoà Toân-Hieán ñaïi-thaàn, ñaõ cöôùp vôï keû thuø, öùc-hieáp keû coâ-theá, ham meâ saéc duïc, quaù cheùn say-söa tröôùc nhan-saéc cuûa vôï ñòch-thuø:
“Baét naøng thò yeán döôùi maøn,
Giôû say laïi eùp cung ñaøn nhaët taâu...
...Nghe caøng ñaém, ngaém caøng say,
Laï cho maët saét cuõng ngaây vì tình!”,
- Boä maët aáy “nghó mình phöông-dieän quoác-gia, quan treân ngoù xuoáng ngöôøi ta troâng vaøo”, cho neân tænh giaác, nhôù tôùi “tuoàng traêng gioù” toái qua khi “cheùn ñaõ quaù say”, neân tính baøi aên oác roài baét ngöôøi ñoå voû, aên vuïng roài chuøi meùp phuûi tay, ñem gaùn eùp ngay cho teân thoå-quan, coi daân nhö teân noâ-leä buoäc phaûi cuùi ñaàu tuaân leänh:
“Coâng-nha vöøa buoåi raïng ngaøy,
Quyeát tình, Hoà môùi ñoaùn ngay moät baøi.
Leänh quan ai daùm caõi lôøi,
EÙp tình môùi gaùn cho ngöôøi thoå-quan.”
- Boä maët aáy laø nhöõng oâng huyeän Laâm truy “maët saét ñen sì”, xöû ngöôøi theo yù rieâng, theo luaät röøng baát nhaát, heát söùc khoâi-haøi; laïi chieám coâng vi tö, laáy coâng-quyõ ra maø laøm hoân-leã long-troïng cho bò-caùo vöøa môùi bò oâng ra aùn gia-hình, chæ vì oâng ñaéc-yù veà thi taøi tuyeät-dieäu cuûa bò-caùo naøy:
“Kíp truyeàn saém-söûa leã coâng,
Kieäu hoa caát gioù ñuoác hoàng ñieåm sao.”
- Boä maët aáy laø caùi thoùi “coâng-thaàn chuû-nghóa” (!), “moät ngöôøi laøm quan, caû hoï ñöôïc nhôø”, nhö vôï con vieân quan laïi-boä Hoaïn-gia kia ñaõ yû quyeàn caäy theá sinh-saùt leâ-daân, coù baø lôùn oai-veä soáng trong “laâu-ñaøi” vöông-giaû, maø daân noâ-leä böôùc vaøo phaûi “baøng hoaøng”:
“Ngöôùc troâng toaø roäng daõy daøi,
Thieân quan truûng teå coù baøi treo treân.
Ban ngaøy saùp thaép hai beân,
Giöõa giöôøng thaát baûo, ngoài treân moät baø.”
- Boä maët aáy laø nhöõng dung-tuùng cho xaõ-hoäi ñen töï-do hoaønh haønh, gaây neân bieát bao thaûm-traïng ñau thöông trieàn-mieân cho ngöôøi daân coâ-theá, moät xaõ-hoäi baån- thæu ñeán noãi ngöôøi con gaùi phaûi xoùt-xa caêm-hôøn, caát leân tieáng theùt naõo-nuøng ai-oaùn:
“Thaân löôn bao quaûn vuõng laày,
Taám loøng trinh baïch töø sau cuõng chöøa!”
- Boä maët aáy laø moät ñòa-nguïc cho boïn aùc-quyû loäng-haønh töø treân xuoáng döôùi, khoâng lôøi naøo loät cho heát ñöôïc caùi traéng-trôïn taøn-nhaãn ñoäc-aùc cuûa xaõ-hoäi, ñaønh chæ coøn bieát ngaäm-nguøi noùi leân noãi uaát-öùc than raèng:
“Nöôùc troâi hoa ruïng ñaõ yeân,
Hay ñaâu ñòa-nguïc ôû mieàn nhaân-gian!”
- Boä maët aáy laø neàn giaùo-duïc töø-chöông coå-huû ñaøo-taïo neân nhöõng teân trí-thöùc voâ löông baát nghóa, cam taâm heøn-haï ñi laøm ma-coâ tay sai cho boïn voâ hoïc.
- Boä maët aáy, toùm laïi laø moät xaõ-hoäi voâ kyû-cöông, voâ luaät phaùp, maïnh ñöôïc yeáu thua, daãy-ñaày nhöõng thoái naùt baát coâng, laøm ngöôøi anh huøng thaáy chöôùng maét ”baát bình” chaúng tha.
- Ñaây chính laø neùt töông-phaûn, giaùn-tieáp laøm toân giaù-trò, tö caùch cuûa Töø-Haûi. Caùi boä maët cuûa trieàu-ñình laø nhö theá ñaáy! Baûo sao Töø-Haûi khoâng ñöùng leân ñaïp ñoå? Ngöôøi ta choáng laïi mình, thì mình baûo laø giaëc. Coù laï chi! Thieát-nghó neáu voâ tö maø nhaän xeùt thì khoâng coù gì maâu-thuaãn, chaúng qua Nguyeãn-Du döïng neân phaûn dieän ñeå chöùng-minh Töø-Haûi laø “ñaáng anh-haøo” nhö oâng ñaõ giôùi thieäu ngay töø ñaàu, vì phaûi chaêng nhaân-vaät naøy noùi leân caùi hoaøi baõo, chí höôùng vaø taâm-hoàn oâng. Vaø ñeå che maét nhaø ñöông-cuoäc, phaûn-dieän naøy laø laù chaén cho oâng ñöôïc yeân thaân giöõa caùi xaõ-hoäi traøn ngaäp tang-thöông nhö theá vôùi “nhöõng ñieàu troâng thaáy maø ñau-ñôùn loøng”. Nguyeãn Du taùc-giaû cuûa “Vaên Teá Thaäp Loaïi Chuùng Sinh”, loøng ñaày tình ngöôøi, chan-chöùa tình yeâu roäng khaép, ñoàng thôøi cuõng laø ngöôøi ñaïo-dieãn taán bi-kòch “Ñoaïn-Tröôøng Taân-Thanh”, loøng oâm-aáp nieàm khao-khaùt töï-do, mang baûn-chaát cuûa taâm hoàn cao-thöôïng nhö Kim, Kieàu, Töø-Haûi, coå voõ cho Töï-Do: töï-do luyeán aùi-quan, töï-do vaø ñònh-meänh, töï-do thoaùt voøng lôïi-danh, danh-vò, töï-do tö-töôûng, töï-do trong taâm-hoàn. Ta coù theå noùi: moät phaàn naøo Nguyeãn-Du ñaõ soáng ñôøi Kieàu vaø mô ñôøi Töø-Haûi.
d) Vöông OÂng Vöông Baø quaù voâ-tình thuï-ñoäng, öôn heøn kieåu trung-löu, gaàn nhö voâ traùch-nhieäm:
- Laøm cha meï maø khoâng töï ñaûm-traùch, tìm caùch lo giaûi-quyeát vieäc nhaø, laïi ñeå maëc tình vaø öng thuaän cho con gaùi quyeát-ñònh baùn thaân laøm leõ. Baäc cha meï naøy coù phaàn naøo ích-kyû vaø voâ traùch nhieäm.
- Vöông baø nghe con than-thôû veà tö-caùch cuûa teân “bôïm giaø”, chæ bieát “Tieáng oan ñaõ muoán vaïch trôøi keâu leân”, cuõng khoâng ræ tai cho Vöông oâng bieát, ñeå oâng vaãn cöù haï mình xuoáng nöôùc maø “naèn-nì thaáp cao”, keøo-nheøo vôùi teân chaøng reå ñi mua ngöôøi haõy ruû loøng thöông maø ñuøm boïc con gaùi:
“Nghìn taàm nhôø boùng tuøng-quaân,
Tuyeát söông che-chôû cho thaân caùt-ñaèng”
OÂng chæ bieát vui möøng “môû tieäc tieãn-haønh” cho “chuû khaùch daäp-dìu” ñeå goïi laø laøm “leã vu-quy” cho con gaùi ra ñi trong nöôùc maét.
e) Baø vaõi Giaùc Duyeân sôï traùch-nhieäm khoâng daùm chu-toaøn ñuùng chöùc-naêng cuûa ngöôøi teá-ñoä. Baø deã tin ngöôøi, coù leõ vì baø phuø-thònh, thaáy Baïc-baø “am maây quen loái ñi veà daàu höông” neân khoâng bieát ñöôïc tung-tích maët traùi cuûa muï baát löông nuùp boùng cöûa chuøa. Coøn caùi ñoáng kim ngaân treân baøn thôø Phaät naøng Kieàu laáy troäm cuûa nhaø Hoïan-Thö, khoâng thaáy baø noùi-naêng gì ñeán khi baø baùn Kieàu cho muï “bôïm giaø” naøy. Baø coù keå heát cho muï, neân muï môùi “choang-choaùc” caùi mieäng lieân-hoài maø ñe doaï ñuoåi xua:
“Raèng: Naøng muoân daëm moät thaân,
Laïi mang laáy tieáng döõ gaàn laønh xa.
Kheùo oan gia, cuûa phaù gia,
Coøn ai daùm chöùa vaøo nhaø nöõa ñaây!”
Moät laø vaõi laáy cuûa naøy, hai laø vaõi trao cho Baïc-baø tuøy nghi, ba laø Baïc-baø laïi duøng caùi thoùi “quen loái ñi veà daàu höông” maø taëng laïi cho vaõi ñeå mua laáy uy-tín caûm-tình haàu laøm caùi maët naï che giaáu veát nhô. Thaät laø khoù hieåu! Maø sao vaõi laïi ñi noùi thaät heát cho muï? Göûi Kieàu ñi thì cöù göûi sao laïi keå xaáu naøng ra, ñaâu coøn laø nhaân-nghóa!
Ñuùng laø caùi sô-hôû cuûa Nguyeãn-Du, nhöng chính choã sô-hôû naøy laøm ta thaéc-maéc, taùc-giaû ñeå cho ngöôøi ñoïc suy-ñoaùn, ñaây laø hö-taû. Ngöôøi ñoïc seõ coù caûm-töôûng xaõ-hoäi naøy noù nhö theá ñaáy! Xaõ-hoäi ngaøy nay cuõng khoâng thieáu gì nhöõng traïng-huoáng nhö vaäy, huoáng chi laø ngaøy xöa caùch ñaây maáy theá-kyû! Caáu-truùc caùc nhaân-vaät raát thieát-thöïc nhö theá ñeå loät heát boä maët thaät cuûa xaõ-hoäi ñöông-thôøi, phaûi chaêng taùc-giaû muoán gaøo leân tieáng “taân-thanh” ñeå mong chænh-ñoán hay ít ra cuõng noùi leân moái quan-taâm ñau loøng cuûa mình?
Nhö vaäy noùi raèng Nguyeãn-Du laø moät nhaø caûi-caùch xaõ-hoäi, thieát-töôûng chaúng phaûi laø quaù ñaùng.
(Trích töø taùc-phaåm “Buùt-Thuaät Cuûa Nguyeãn-Du Trong Ñoaïn-Tröôøng Taân-Thanh” cuûa taùc-giaû Ñoã Quang Vinh, Canada)