Chuû Thuyeát Hoøa Bình trong Tam Giaùo
Giaùo Sö Nguyeãn Ñaêng Truùc, Strasbourg
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
III. Hoøa Bình Nôi Cöûa Phaät
Neáu aûnh höôûng cuûa Laõo hoïc baøng baïc, khoù tìm thaáy moät daáu tích naøo cuï theå nôi neáp soáng cuûa ngöôøi Vieät Nam, thì aûnh höôûng cuûa Phaät hoïc aên saâu vaøo taâm thöùc con ngöôøi, theå hieän ra trong ngoân ngöõ, trong caùch xöû söï haèng ngaøy cuûa moïi giôùi, qua hình aûnh linh thieâng vaø thanh tònh cuûa ngoâi chuøa, qua böôùc ñi chaäm raõi khieâm cung cuûa caùc baäc khaát thöïc, qua aâm thanh ñeàu ñaën vaø traàm aám cuûa tieáng chuoâng, nhòp moõ... Nhöõng töø ngöõ Trung hoa “töø bi, hæ xaû” nhö ñaõ Vieät hoùa töø ñôøi naøo, haøm nguï moät söùc maïnh thaàn thaùnh cuûa loøng yeâu thöông ñoàng thôøi dieãn taû söï ñoä löôïng, bao dung, cöùu ngöôøi, voâ chaáp, giöõa loøng ñôøi ñaày gian traù, baïo ñoäng.
Daãu coù nhieàu caùch hieåu veà Phaät hoïc khaùc nhau nhö loái noùi cuûa nhaø Phaät goïi laø “tuøy duyeân khai hoùa”, nhöng baát cöù ai laø ngöôøi Vieät cuõng caûm nhaän ñöôïc raèng cöûa Phaät laø nguoàn vaên hoùa cuûa tinh thaàn môû roäng ra vôùi keû khaùc, khoâng phaân bieät hoaøn caûnh beân ngoaøi cuûa hoï. Ngoû môû loøng ngöôøi laø “Töø bi”, laø chia nhau moät noãi “khoå” chung cuûa thaân phaän laøm ngöôøi trong thôøi gian, nôi xaõ hoäi. Vaø töø choã caûm ñöôïc noãi khoå chung aáy, ngöôøi ngöôøi noã löïc giuùp nhau tìm ñöôøng giaûi thoaùt.
Caùc hoïc giaû thöôøng neâu leân Khoång, Laõo vaø Phaät laø tam giaùo ñoàng nguyeân, vaø tính caùch ñoàng nguyeân aáy khoâng nhöõng phaùt sinh töø moät nguoàn chaân lyù chung maø thoâi, maø coøn theå hieän nhöõng neùt chung nôi böôùc khôûi ñaàu cua keû nhaäp moân tìm Ñaïo. Thaät theá, caû ba neàn vaên hoùa Khoång, Laõo, Phaät ñeàu neâu leân moät tieán trình tu taäp, daãu caùch noùi khaùc nhau: Tu thaân, voâ vi hay voâ chaáp laø ñieàu kieän khôûi ñaàu ñeå ngoä ñöôïc Ñaïo, laø Chaân lyù. Kieán taïo hoøa bình khôûi töï nôi taâm hoàn moãi ngöôøi, vì söï gaãy ñoå traät töï uyeân nguyeân khoâng phaûi nôi thieân tai, haïn haùn, nôi thieáu soùt cuûa caùc cô cheá xaõ hoäi... Nhöng do nôi loøng ngöôøi chæ bieát coù mình,“chaáp ngaõ”, xa loøng nhaân, queân Ñaïo, töï toân töï maõn.
Ñöùc Khoång khoâng minh nhieân noùi mình laø ngöôøi trôøi sai leân tieáng, nhöng giaùn tieáp noùi Ñaïo Nghieâu Thuaán thieân haï ñaõ queân, nay oâng coù boån phaän truyeàn ñaït maø thoâi. Vaø hieåu ñöôïc oâng chæ coù Trôøi. Laõo khoâng nhaéc ñeán Trôøi, vì Trôøi ñaõ bò ngöôøi thôøi oâng laïm duïng danh nghóa ñeå laøm neân “ñaïo giaû taïo” theo yù rieâng mình, nhöng oâng cuõng neâu leân laø lôøi oâng coù goác maø caùc thaùnh nhaân thôøi xa xöa thöïc thi. OÂng khoâng noùi cô duyeân naøo maø moät mình oâng, cuõng laø moät con ngöôøi nhö traêm ngöôøi trong thieân haï, coù theå thaáy ñöôïc Ñaïo, vöôït leân khaû naêng cuûa moïi ngöôøi. Vaø söï thinh laëng ñoù noùi raát nhieàu!
Ñöùc Phaät khoâng noùi gì nhieàu, nhöng laáy haønh trình tìm Ñaïo, ngoä Ñaïo cuûa mình ñeå chöùng thöïc chaân lyù cuûa nhaân sinh.
Ngaøi ñöôïc kinh söû cheùp laïi laø con cuûa quoác vöông Tònh-Phaïn cai trò thaønh Ca-tì-la-veâ. Ngaøi ñaõ keát hoân vôùi coâng Chuùa Caâu-taùt-la laø Da-du-ñaø-la. Moät hoâm, vaøo gaàn tuoåi 30, Ngaøi ñi ra khoûi haøng cung vaø gaëp nhöõng hieän töôïng sinh, giaø, beänh, cheát. Caùc hieän töôïng tieâu cöïc ñoù gôïi leân nôi Ngaøi nhöõng caâu hoûi veà chaân lyù cuoäc ñôøi con ngöôøi. Vaø sau khi suy nghó, Ngaøi xuaát gia tìm Ñaïo. Luùc naày Ngaøi vöøa coù ñöùa con teân laø La-haàu- la. Ngaøi tìm ñaïo theo söï höôùng daãn cuûa hai aån só qua phöông phaùp thieàn ñònh. Nhöng sau moät thôøi gian, Ngaøi thaáy ñaây chöa phaûi laø con ñöôøng giaûi thoaùt. Ngaøi lieàn töï mình ñi saâu vaøo röøng, aån mình, eùp xaùc cuøng vôùi naêm ngöôøi baïn cuûa nhoùm Kieàu-traàn-nhö. Saùu naêm khoå haïnh, kieät söùc maø khoâng tìm ra leõ ñaïo. Ngaøi boû con ñöôøng truy tìm naày vaø trôû laïi cuoäc soáng bình thöôøng. Moät hoâm ñang ngoài döôùi caây Boà-ñeà, Ngaøi töï nhieân “ñaéc ñaïo” vaøo naêm 35 tuoåi. Theá laø moät vò Phaät ñaïi giaùc ñaõ xuaát hieän treân theá gian.
Taùc giaû cuoán lòch söû trieát hoïc AÁn ñoä, Thích Maõn Giaùc, cuõng cho bieát ñöông thôøi cuûa Phaät, tö töôûng Nhaø Phaät ñaõ gaây neân chaán ñoäng vaø laøm côù cho nhieàu cuoäc tranh caõi gay gaét. Noùi caùch khaùc, coù moät caùi gì môùi meû khaùc thöôøng ñaõ xaûy ra, choûi laïi vôùi truyeàn thoáng suy tö vaø haønh ñaïo cuûa ngöôøi AÁn ñoä ñöông thôøi. Khoâng noùi roõ ra, nhöng giaùn tieáp qua tieán trình tìm Ñaïo vaø ngoä Ñaïo cuûa Ñöùc Phaät, ta thaáy ñöôïc nguyeân do cuûa ñieåm khaùc laï naày.
Caùc tröôøng phaùi tö töôûng vaøo thôøi Phaät, daãu ña bieät, nhöng tinh thaàn cuûa vaên hoùa thôøi ñoù ñöôïc goùi gheùm trong böôùc ñaàu tìm Ñaïo cuûa Phaät. Caùc taùc giaû Taây phöông maáy theá kyû qua cuõng töøng chuù taâm vaøo vieäc giaûi thích Töù Dieäu Ñeá (Satya) nhöng khoâng löu yù ñeán “cöûa” Phaät, töùc laø chìa khoùa ñeå thaáy caùi khaùc, caùi môùi nôi chaân lyù naày.
“Cöûa” ñoù laø caâu chuyeän cuoäc ñôøi cuûa Phaät, söï thaát baïi cuûa “tìm”, vaø con ñöôøng chaân lyù cuûa “ngoä=gaëp”.
Neáu laáy caëp maét cuûa keû “tìm” vôùi luaän chöùng lieân heä, thì thaät ra Töù Dieäu Ñeá cuõng chæ laø moät trong muoân ngaøn caâu noùi khaùc trong caùc hoïc thuyeát ñöông thôøi vôùi Phaät, vaø haún nhieân khoâng coù côù gì ñeå coù nhöõng tranh chaáp gay gaét ngay töø thôøi Phaät coøn soáng nôi döông theá.
Tìm ôû ñaây haøm nguï raèng chaân lyù ñöông nhieân ôû trong taàm tay cuûa mình. Söï baát toaøn, khoå ñau hieän taïi chaúng qua laø hieän töôïng nhaát thôøi maø con ngöôøi tieàn kieán raèng töï söùc mình mình coù theå vöôït qua vôùi nhöõng kyû thuaät tu ñöùc, chieâm ngaém hay khaéc thì ñöông nhieân ñaït ñöôïc chaân lyù vaø haïnh phuùc... Con ñöôøng ñi tìm cuûa Taát Ñaït Ña laø taän duïng caùc kyû thuaät tu ñöùc cuûa caùc baäc thaày ñöông thôøi, hoaëc do coâng trình tu luyeän rieâng ñeå ñaït cho ñöôïc ñieàu maø ngoân ngöõ trieát hoïc ngaøy nay goïi laø “moät baûn chaát ñaõ tieàn kieán ñöôïc xeùt veà maët höõu theå hoïc”. Theo loái dieãn taû cuûa Laõo hoïc laø con ngöôøi tieàn kieán coù theå bieát ñöôïc, ñaùnh giaù tröôùc ñöôïc ñaâu laø ñuùng, ñaâu laø sai, ñaâu laø thaät, ñaâu laø giaû roài. Vaán ñeà laø chæ aùp duïng phöông phaùp ñi tìm cho ñöôïc ñieàm mình ñaõ thaáy tröôùc maø thoâi.
Phaàn lôùn saùch nghieân cöùu Taây Phöông döøng laïi trong tieàn kieán tìm ñaïo nhö theá naày ñeå trình baøy veà Phaät hoïc. Vaø Chaân lyù cuûa Töù Dieäu Ñeá thöôøng ñöôïc dieãn taû tuaàn töï theo nguyeân lyù nhaân quaû nhö sau:
Nhöõng hieän töôïng khoå nôi sinh, laõo, beänh, töû => khoå
Cuoäc ñôøi phuø hoa, thaân xaùc => taäp
Boû cung vua, thieàn ñònh, eùp xaùc => dieät
Ñaït Ñaïo sau khi coi moïi söï laø hö khoâng => Nieát Baøn
Nhöng, hieåu nhö theá coù xuyeân taïc Phaät laø Ñaáng ngoä Ñaïo hay khoâng?
Nôi theá giôùi cuûa tieán trình ñi “tìm”, moãi ngöôøi, moãi neàn vaên hoùa, tuøy luùc coù theå tieàn kieán moät yù nieäm naøo ñoù ñeå truï, ñeå ñaët neàn cho chaân lyù maø mình tìm: khi thì baûn chaát cuûa moät vaät theå töï ñuû cho mình, khoâng thay khoâng ñoåi, khi thì cho raèng moät Ñaïi Ngaõ maø Tieåu Ngaõ moãi ngöôøi coù theå ñoàng hoùa sau nhöõng tieán trình tu luyeän, khi thì söï soáng naêng ñoäng luoân linh hoaït trong vuõ truï bao la... Nhöng maõi caëm cuïi tìm laøm nhö mình coù theå bieát mình laø ai, mình tìm gì vaø ñeå ñöôïc caùi gì roài, kyø thöïc thì con ngöôøi coù theå ñôn sô töï hoûi mình nhö lôøi thô cuûa saùch Job trong Kinh Thaùnh Do Thaùi giaùo vaø Kitoâ giaùo nhaéc nhôû:
“Ta seõ vaën hoûi ngöôi vaø ngöôi haõy cho Ta hay.
Ngöôi ôû ñaâu khi Ta ñaët moùng cho ñaát?
Noùi ñi, neáu söï hieåu bieát cuûa ngöôi ñöôïc soi saùng.”
(Job 38,3-5)
Taát Ñaït Ña ñaõ ñi ñeán böôùc cuøng cuûa con ñöôøng tìm ñoù, ñeán ñoä moøn moûi caû cuoäc soáng thaân xaùc, nhöng khoâng ñaït ñeán keát quaû tích cöïc naøo treân con ñöôøng giaûi thoaùt. Cuõng moät kinh nghieäm töông töï, caùc moân ñeä Ñöùc Kitoâ ñaõ töøng “vaát vaû suoát caû ñeâm, maø chaúng baét ñöôïc con caù naøo” (xem Gioan 21,3). Vì con ñöôøng ñi tìm laø ñeâm, khi aùnh saùng chöa ñeán ñeå gaëp con ngöôøi.
Theá giôùi thöù hai maø Phaät nhaän ra khi nhìn vaøo nhaân sinh laø theá giôùi ñöôïc thaáy döôùi con maét cuûa keû gaëp (= ngoä).
Phaät töùc laø Taát Ñaït Ña ñöôïc chieáu saùng (Illumineù). Noùi caùch khaùc nhö lôøi Thích Maõn Giaùc, Ngaøi nay laø “moät vò Phaät ñaïi giaùc”. Moät aùnh saùng xuyeân qua Ngaøi, ban cho Ngaøi söï hieåu bieát cao caû. Theo ngoân ngöõ thoâng thöôøng ta goïi Ngaøi ñaõ “ngoä”.
Nhöng aùnh saùnh naøo ñaõ ñeán gaëp Ngaøi? Gaëp ai hay caùi gì?
Phaät, keû ñaõ gaëp, khoâng heà noùi ra bao giôø, phaûi chaêng vì khoâng theå noùi ra, neáu khoâng thì seõ ngöôïc laïi vôùi chính chaân lyù cuûa aùnh saùng laï luøng ñaõ xuyeân qua Ngaøi!
Nhöng vôùi con maét cuûa keû ñaõ ñöôïc chieáu saùng, Ngaøi noùi ñeán yeáu tính cuûa cuoäc soáng con ngöôøi qua Töù Dieäu Ñeá.
- Khoå (Dukkha): Caùc hoïc giaû ñaõ noùi ñeán khoå khi neâu leân nhöõng hieän töôïng naøo sinh, laõo, beänh, taät..., nhöõng khoå ñau ña bieät trong cuoäc soáng con ngöôøi. Nhöng phaûi can ñaûm ñeå noùi leân raèng ñoù laø nhöõng hieän töôïng maø Taát Ñaït Ña ñaõ töøng neâu leân trong böôùc ñaàu tìm ñaïo. Khoå töø caùi nhìn cuûa keû ñaõ gaëp khoâng döïa treân söï ñaùnh giaù theo tieâu chuaån keû tìm. Khoå laø toaøn thaân phaän con ngöôøi ta, vì noù laø ngöôøi. Vaø hôn theá nöõa ñaây laø hoàn soáng ban cho con ngöôøi trong töông quan vôùi Chaân lyù: Con ngöôøi khao khaùt Söï Thaät.
Thaùnh Kinh Kitoâ giaùo goïi “khoå” naày laø “khaùt” vaø cuõng laø khoå naïn cuûa Ñöùc Kitoâ, con ngöôøi troïn nghóa: “Ta khaùt” (Gioan 19,28; Tv 69,22)
Khaùt gì? Khaùt Chaân Lyù, laø ñieàu maø con ngöôøi vaø xaõ hoäi khoâng theå ban cho.
Khoå, laø vì trong thaân phaän con ngöôøi, con ngöôøi khaùt vaø tìm chaân lyù, nhöng chaân lyù luoân aån maët nhö boû maëc kieáp con ngöôøi: “Taïi sao Ngaøi che maët, vaø xem con nhö keû thuø Ngaøi.” (Job 13,24). Job nôi Cöïu Öôùc ñaõ neâu leân caùi khoå sô nguyeân naày; vaø treân thaùnh giaù Ñöùc Kitoâ cuõng ñaõ thoát ra nhö theá ñeå hoaøn taát coâng trình cöùu ñoä cuûa Ngaøi, dieãn taû troïn veïn chaân lyù thaân phaän laøm ngöôøi trong döông theá:
“Laïy Thieân Chuùa cuûa con, laïy Thieân Chuùa cuûa con, taïi sao Ngaøi ñaõ boû rôi con?” (Mt 27,46; Tv 22,2)
Ngöôøi ta cho raèng giaùo lyù nhaø Phaät bi quan vì ñaâu ñaâu cuõng thaáy laø khoå. Thöïc ra neáu chæ hieåu khoå nhö moät hieän töôïng theå lyù, taâm lyù tieâu cöïc thì nhaän ñònh naày thaät chí lyù. Trong khuoân khoå haïn heïp taâm lyù theå lyù, haún nhieân nhaân sinh coù khoå ñau, nhöng cuõng coù bieát bao ñieàu hay ñeïp trong traàn theá naày maø Taïo Hoùa ban cho, khoâng theå naøo voâ ôn ñeå maõi than van. Nhöng “con ngöôøi linh ö vaïn vaät” ngoä ñöôïc raèng hôi thôû cuûa söï soáng linh thieâng cao caû nôi mình laø caûm thöùc thieáu vaéng, laø khaùt khao chaân lyù tuyeät ñoái. Tieáp caän laïi hôi thôû naày, caûm nhaän noãi khaùt khao naày thì con ngöôøi môû tung ra vôùi moät caûnh vöïc khaùc: caûnh vöïc cuûa moät chaân trôøi maø khoâng moät caùi gì con ngöôøi ñuû söùc töôûng töôïng ra coù theå laø noù caû, khoâng moät ngoân ngöõ naøo cuûa con ngöôøi dieãn taû ñöôïc caû. Vôùi hôi thôû söùc soáng môùi, cuûa khoå cöùu ñoä naày, con ngöôøi ñöôïc ñöa qua beân kia bôø, hay noùi caùch khaùc laø ñöôïc quay ñaàu laïi ñeå thaáy beán bôø cuûa queâ thaät, ñeå uy duõng soáng nhaân tính cao caû cuûa mình.
Moät ngöôøi ñang soáng trong thaân xaùc laøm ngöôøi maø khoâng bieát ñeán ñoùi khaùt nöõa haún khoâng phaûi laø trieäu chöùng ñaùng laïc quan! Cuõng töông töï nhö vaäy, Ngoä ñöôïc yù nghóa cuûa khoå nhö söï soáng cuûa nhaân tính chaân thaät cuûa con ngöôøi trong traàn theá laø thoaùt ñöôïc caûnh meâ laâm, laøm sao coù theå cho ñoù laø bi quan?
- Taäp (Sanmrudaya): Chaân lyù thöù hai veà thöïc traïng nhaân sinh laø Taäp. Taäp laø laøm (karma, nghieäp laàm laïc, goác chöõ “kr” tieáng sancrit laø laøm), laø chuyeån “khoå” voán laø söï soáng thaät nôi thaân phaän laøm ngöôøi cuûa mình thaønh duïc. Nhaø tö töôûng Freùdeùric Nietzsche ñaõ noùi veà “Taäp” raát chu ñaùo. OÂng cho raèng “khoå” nhö laø söï soáng con ngöôøi trong thôøi gian, laø khaùt chaân lyù, laø moät nghieäp chöôùng khoâng vöôït qua noåi nöõa roài. Haõy dieät luoân taát caû nhöõng tô vöông veà Thöôïng ñeá, Chaân lyù, keå caû boùng daùng cuûa noù. Haõy daùm laøm laïi moät theá giôùi cuûa cuoäc soáng naày töø caùi toâi quyeàn naêng cuûa mình. OÂng goïi “khôûi nguyeân môùi” traán aùp ñöôïc “khoå caên nguyeân”, nghieäp laøm ngöôøi ñoù, nay phaûi laø yù chí quyeàn löïc cuûa caùi toâi.
Caùch ñaây hôn 25 theá kyû, Phaät ñaõ thaáu ñaùo cuoäc phieâu löu thöïc teá cuûa con ngöôøi trong traàn theá vaø nôi lòch söû nhö Nietzsche trình baøy.
Coù phaûi “Taäp” laø nguyeân nhaân sinh khoå khoâng?
Nhieàu ngöôøi ñaõ giaûi thích nhö theá khi muoán gheùp Töù Dieäu Ñeá thaønh moät heä thoáng coù nhaân coù quaû, coù ñaàu coù ñuoâi. Nhöng caàn phaân bieät khoå nhö moät thöïc teá tieâu cöïc cuûa con ngöôøi vaø cuoäc soáng (sinh , laõo, beänh, töû...), maø luùc ban ñaàu Taát Ñaït Ña gaëp khi ra khoûi cung ñieän cuûa mình, vaø khoå uyeân nguyeân laø chaân lyù veà thaân phaän taïi theá cuûa con ngöôøi maø Ngaøi ñaõ ngoä trong Chaân Lyù nhö moät aùnh saùng ñeán vôùi Ngaøi (Xem nhaän xeùt cuûa Walpola Rahula). Vì khoå nguyeân sô laø noãi khaùt khao chaân lyù, laø thôøi gian troïn nghóa (la pleùnitude du temps), neân khi thaám nhaäp vaøo “khoå cöùu ñoä naày” nhö aùnh saùng soi ñöôøng thì con ngöôøi môùi thaáy ñöôïc Taäp.
Qua aùnh saùng cuûa “Khoå”, con ngöôøi nhaän ra thöïc taïi nhaân sinh ñang meâ laàm trong voøng vi cuûa “Duïc”. Duïc gaén boù vôùi thaân phaän (nghieäp) con ngöôøi trong khaû naêng töï do coù theå chuyeån khoå nguyeân sô, khaùt khao vaø môû ra vôùi Tuyeät Ñoái thaønh voøng vi cuûa yù chí quyeàn löïc cuûa caùi toâi. Khaû naêng kyø quaùi naày cuûa Duïc nhö traêm ngaøn baøn tay (= haønh taïo nghieäp) keát deät neân muoân ngaøn “theá giôùi”, karma nhaân taêng karma; nhöng toaøn theå voâ vaøn theá giôùi do Duïc laøm ra, duø mang traêm vaïn nhaõn hieäu khaùc nhau, keå caû vieäc nhaân danh thaàn thaùnh vaø caùc giaù trò cao caû nhaát, thì ñaèng sau lôùp voû naày laø Duïc, söùc maïnh kinh hoaøng maø Fr. Nietzsche goïi laø “yù chí quyeàn löïc cuûa caùi toâi”.
Con ngöôøi trong traàn theá khoâng ngoä ñöôïc aùnh saùng cuûa khoå uyeân nguyeân laø chaân tính cuûa mình, laø moái töông giao soáng ñoäng vôùi “ai khaùc”, thì vaãn moø maãm vaø vaát vaû trong ñeâm toái daøy ñaëc cuûa Duïc. [Trong ñeâm aáy hoï chaû baét ñöôïc con caù naøo (xem Gioan 21,3)].
Nguoàn baát an, voâ traät töï ôû taïi Duïc vaø ngaõ chaáp, vì ñaây laø caên nguyeân cuûa sai laïc vaø baïo löïc. Vì theá kieán taïo hoøa bình, tröôùc heát laø tìm laïi Phaät tính, töùc laø xoùa con ñöôøng Duïc cuûa chaáp ngaõ ñeå ngoä “khoå” nguyeân sô. Vaøo ñöôïc cöûa cuûa khoå uyeân nguyeân thì chaáp ngaõ vôû tung; baáy giôø con ngöôøi nhìn ra ñöôïc ngöôøi chung quanh laø keû khaùc, khaùc vôùi mình ñeå mình toân troïng töï do cuûa hoï; ñoàng thôøi cuõng nhaän nôi keû khaùc neùt cao caû cuûa khoå uyeân nguyeân chung. Noãi khoå aáy noái keát, bao truøm con ngöôøi, môû ra caùi nhìn môùi (hueä nhaõn = caùi nhìn do aân phuùc mang laïi) giuùp chuùng ta thaáy ñöôïc, vaø noái keát ñöôïc vôùi chuùng sinh trong söï thaät. Töông quan môùi maø con ngöôøi nay caûm nghieäm ñöôïc trong khoå uyeân nguyeân laø “töø bi” cuøng chia nhau noãi khoå = com-passion, sym-pathie).
- Dieät (Nirodha): Nieát-baøn, coøn goïi laø “Khoâng”. Con ngöôøi ñang ôû trong caùi coù cuûa caùi toâi, cuûa Duïc nhö moät nghieäp chöôùng, moät “toäi nguyeân toå”. Töø thöïc traïng “taêm toái” maø con ngöôøi töôûng laø “khoân ngoan phaân bieät ñöôïc laønh vôùi döõ, coù vôùi khoâng...” naày, con ngöôøi ñònh giaù veà coù vaø khoâng. Trong aùnh saùnh cuûa keû ñaõ ngoä, ñaõ ñi vaøo chaân lyù cuûa khaùt vaø khoå uyeân nguyeân, thì coù vaø khoâng naày ñeàu laø meâ laàm. Thaùnh Phao-loâ vaø thaùnh Augustinoâ hay noùi raèng: “Toâi soáng nhöng thöïc ra laø toâi ñaõ cheát töø laâu roài”. Thaùnh Kinh Kitoâ giaùo hay duøng hình aûnh “boùng ñeâm, coõi cheát” ñeå chæ thöïc taïi naày. Nirvana, Nieát Baøn, laø Lôøi Chaân Lyù choái töø, phuû ñònh taát caû caùi coù vaø caùi khoâng meâ laàm naày. Lôøi phuû ñònh (Voâ, Khoâng) ñoù ñuùng laø söï hieän dieän cuûa Chaân Lyù ñang vaéng maët nôi theá giôùi aûo töôûng. Noùi ñeán Nieát Baøn cuõng noùi ñeán söï dieät boû caên nguyeân laøm neân theá giôùi giaû aûo, neân Nieát Baøn cuõng laø Voâ ngaõ, Voâ chaáp.
Neáu chæ hieåu “ngaõ” laø thaân xaùc, laø vaät chaát..., thì ta queân raèng caên cô cuûa “ngaõ chaáp” khoâng phaûi laø thaân xaùc maø laø yù chí quyeàn löïc, laø töï maõn.
Trong söù ñieäp Kitoâ giaùo, chuùng ta cuõng ñoïc ñöôïc caâu truyeän veà ñieàu laøm cho con ngöôøi oâ ueá. Tröôùc tieàn kieán vaên hoùa cho raèng chæ coù vaät chaát laøm oâ ueá con ngöôøi, Ñöùc Kitoâ nhaéc cho ngöôøi chung quanh Ngaøi bieát raèng : ñieàu laøm cho con ngöôøi thaønh oâ ueá, hö hoûng phaùt xuaát töø taâm trí con ngöôøi; chöù khoâng do thaân xaùc beân ngoaøi.
Chaáp Ngaõ trong nhaø Phaät khoâng naèm nôi xaùc hay hoàn, nôi caûm tính hay mô öôùc. Ngaõ laø Duïc muoán thu heát toaøn boä thuoäc veà mình. Chaáp ngaõ ñoù, trong ngoân ngöõ Kitoâ giaùo, laø con ngöôøi cuõ, Adam cuõ. Toaøn boä theá giôùi vaø con ngöôøi cuõ ñoù phaûi cheát ñi, phaûi dieät ñi ñeå maëc laáy con ngöôøi môùi, nhaän bieát chaân lyù vaø môû ra vôùi tha nhaân.
Vaø muoán cheát ñi theá giôùi coù - khoâng cuûa Ngaõ Chaáp, thì caàn gaëp aùnh saùng nôi chaân lyù cuûa khoå uyeân nguyeân. Neân coù luùc Phaät laïi noùi, thaáy Khoå laø thaáy Nieát Baøn. Con ngöôøi cheát ñi caùi toâi töï maõn, ñoùng kín..., maëc laáy söï khao khaùt chaân lyù tröôøng cöûu maø mình khoâng laøm ra ñöôïc, ñeå môû ra vôùi Tuyeät Ñoái vaø tha nhaân, taïo laïi caûnh thaùi hoøa, ñoù laø ngoä.
- Ñaïo (Marga): Baùt-Chaùnh-Ñaïo laø nhöõng caùch thöùc soáng môùi khi caùi toâi giaû aûo ñaõ bò dieät. Ñöôøng ñi ñoù goïi laø chính (Samyak). Chính laø “an”, cö nguï trong Chaân Lyù, cö nguï nôi nhaø thöïc cuûa mình. Theá giôùi thöïc trong chaân lyù naày khoâng phaûi laø moät caûnh giôùi naøo khaùc ngoaøi vuõ truï ñoåi thay, ngoaøi thaân phaän con ngöôøi hay cheát; nhöng thöïc traïng aáy cuûa nhaân sinh nay laø trôøi môùi ñaát môùi nôi taâm töø bi, nôi hueä nhaõn... cuûa keû ngoä ñöôïc khoå uyeân nguyeân.
Baùt laø taùm, bieåu töôïng cuûa voâ soá, cuûa toaøn theå. Baùt Chaùnh Ñaïo laø ñöôøng ñi cho töøng giaây phuùt cuûa cuoäc ñôøi. Saùch Trung Dung cuûa Nho hoïc goïi “ Ñaïo khoâng lìa moät giaây phuùt, neáu khoâng thì khoâng phaûi laø Ñaïo”, Thaùnh Phaoloâ thì noùi raèng: khi aên, khi uoáng, khi laøm baát cöù vieäc gì khaùc... Baùt Chaùnh Ñaïo laø Ñaïo hieän dieän giöõa toaøn nhaân sinh.
Con ñöôøng baùt chaùnh cuõng goïi laø Trung Ñaïo: Trung khoâng phaûi ôû giöõa, ba phaûi, löông öông, nhöng Trung laø truùng, laø cö nguï trong söï thaät, nhö ta ñaõ thaáy khi phaân tích hai chöõ Trung Dung trong Nho hoïc.
Ñaïo ñoù laø neàn cuûa Hoøa Bình.
Qua vieäc löôïc qua nhöõng aûnh höôûng vaên hoùa ñöôïc hoäi nhaäp nhuaàn nhuyeån vaøo cuoäc soáng cuûa ngöôøi Vieät, chuùng ta coù theå toùm löôïc caùc noäi dung ñoù qua maáy caâu keát cuûa truyeän Kieàu, ñeå caûm nhaän raèng Hoøa Bình laø aân hueä nôi Taâm Duy Vi, laø nôi nhaân tính cö nguï:
“Coù taøi maø caäy chi taøi,
Chöõ taøi lieàn vôùi chöõ tai moät vaàn!
Ñaõ mang laáy nghieäp vaøo thaân,
Cuõng ñöøng traùch laãn trôøi gaàn trôøi xa,
Thieän caên ôû taïi loøng ta,
Chöõ Taâm kia môùi baèng ba chöõ taøi.”
(Nguyeãn Du - Kieàu. 3247-3252)