Chuû Thuyeát Hoøa Bình trong Tam Giaùo
Giaùo Sö Nguyeãn Ñaêng Truùc, Strasbourg
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
II. Hoøa Bình Trong Laõo Hoïc
Ñaïo nôi Khoång gaàn ngöôøi, nhöng ngöôøi khoâng thaáy.
Ñaïo nôi Laõo khaùc xa neáp soáng, böôùc ñi cuûa con ngöôøi trong thöïc teá tröôùc maét, maëc daàu Ñaïo gaén lieàn vôùi chaân tính thaâm saâu cuûa con ngöôøi.
Hai caùch noùi khaùc nhau nhöng ñeàu gôïi leân töông quan kyø bí giöõa Ñaïo vaø ngöôøi.
Qua lòch söû tieáp caän hai luoàng vaên hoùa naày trong caùc coäng ñoàng daân toäc, trong nhöõng xaõ hoäi vaø cheá ñoä chính trò khaùc nhau qua caùc trieàu ñaïi, ngöôøi ta chöùng kieán raèng phaàn lôùn daân chuùng, vaø nhaát laø nhöõng lôùp khoa baûng tröôøng oác hoïc Ñaïo ñeå laøm quan, laøm ñaïo só, ñeå tu tieân v.v. laïi thöôøng ñoàng hoùa Ñaïo vôùi moät caùi gì ñoù trong muoân ngaøn vaät theå maø con ngöôøi ñònh vò ñöôïc, neân taân-nho vaø taân-laõo (cuõng coù theå goïi laø huû nho vaø quaùi laõo) ñaõ:
- hoaëc ñoàng hoùa Ñaïo vôùi leã nghi, khuoân pheùp beân ngoaøi,
- hoaëc vôùi vieäc troán ñôøi tìm kieám caùc phöông thöùc ma thuaät, phuø pheùp.
Neáu Nho hoïc thöôøng ñöôïc hieåu laø moät loái cai trò quaân chuû vôùi nhöõng leã nghi khaét khe, röôøm raø, thì Laõo hoïc thöôøng ñöôïc mô hoà bieát ñeán nhö moät phöông thuaät thaàn thoâng, naëng phaàn meâ tín.
Nhöng cuõng nhö phaàn trình baøy treân ñaây veà aûnh höôûng cuûa Nho hoïc nôi vaên hoùa Vieät Nam, chuùng ta ñaõ chöùng kieán tinh thaàn Ñaïo hoïc thaám nhaäp vaøo cuoäc soáng haèng ngaøy vaø taâm thöùc cuûa ngöôøi daân Vieät.
Saùch Trung Dung, chöông ñaàu, ñaõ nhaéc nhôû raèng Ñaïo raát aån kín, quaù söùc hieåu bieát cuûa con ngöôøi, neân ngay baäc quaân töû cuõng phaûi khieâm cung caån troïng. Ñaïo ñoù laø ñieàu maø moïi ngöôøi phaûi thi haønh, laø nghóa cuoäc ñôøi laøm ngöôøi, nhöng khoâng ai, khoâng taâm naøo cuûa con ngöôøi baèng xöông baèng thòt (= nhaân taâm duy nguy), khoâng moät chuû thuyeát, cheá ñoä naøo trong traàn theá nay coøn mai maát naày ñöôïc töï ñoàng hoùa mình vôùi Ñaïo caû. Maãu möïc thôøi Nghieâu Thuaán laø “vöôøn Eden” cuûa huyeàn thoaïi, laø hình aûnh bieåu töôïng cuûa tieáng noùi löông taâm aån kín, laø Ñaïi Kyù ÖÙc.
Thöïc teá lòch söû ñang xaûy ra, vaø ngay caû thöïc teá cuûa moãi ñôøi soáng con ngöôøi chuùng ta, laø thöïc teá xa Ñaïo. Teä haïi hôn nöõa laø vì con ngöôøi lòch söû ñaõ chuyeån Ñaïo sieâu vieät thaønh duïng cuï cho yù muoán cuûa“nhaân taâm duy nguy”, taùc oai taùc quaùi laøm neân nhöõng “ñaïo” giaû taïo theo yù mình, raäp khuoân theo quyeàn lôïi, theo yù heä cuûa phe mình... Thieân haï loaïn khoâng phaûi vì khoâng noùi ñeán Ñaïo, nhöng noùi quaù nhieàu veà Ñaïo, vaø ñaïo ñoù laïi laø “thaàn töôïng” moãi ngöôøi, moãi thôøi theo loøng duïc cuûa mình khaéc ñeõo ra.
Tröôùc thöïc traïng ñoù Laõo Töû khaúng ñònh coù Ñaïo Thöôøng, nhöng khoâng ai laø ngöôøi laøm ra ñöôïc; coù moät Danh Thöôøng, nhöng khoâng ai nhaân danh Ñaïo ñoù ñeå noùi heát yù nghóa ñöôïc.
“Ñaïo maø con ngöôøi coù theå ñi ñöôïc, khoâng phaûi Ñaïo Thöôøng;
Danh maø con ngöôøi goïi ñöôïc, khoâng phaûi Danh Thöôøng.”
Caùi gì coù theå laø “Thöôøng” ñöôïc, laø maõi maõi toàn taïi ñöôïc trong thaân phaän coù ñoù roài maát ñoù nôi con ngöôøi ôû döông theá!
Vì theá, nôi döông gian naày, ñieàu maø con ngöôøi cho raèng mình töï ñuû söùc ñònh ñöôïc laø toát, laø xaáu, thì toát, xaáu ñoù cuõng töông ñoái, nghóa laø khoâng coù neàn taûng nôi chaân lyù thöôøng haèng.
Khi ñoïc nhöõng caâu sau ñaây cuûa saùch Laõo Töû, ta thaáy moät hình aûnh gaàn guõi vôùi nghieäp laøm ngöôøi cuûa Adam vaø Eva khi muoán töï mình phaân bieät toát xaáu.
“Nôi döông theá,
Nhöõng ñieàu ngöôøi ta cho laø ñeïp (vaø) laáy ñoù laøm Ñeïp,
nghó nhö theá laø xaáu roài;
Nhöõng ñieàu ngöôøi ta cho laø toát (vaø) laáy ñoù laø Toát,
nghó nhö theá laø khoâng toát roài.”
Neân vieäc öu tieân phaûi laøm ñeå trôû neân ngöôøi chaân thaät nôi döông theá laø ngöng ñöøng “laøm” nöõa. (= voâ vi):
“Vaäy neân ngöôøi thaùnh, duøng “khoâng laøm” maø xöû söï.”
“Khoâng laøm” = “voâ vi” ñaõ ñöôïc nhieàu ngöôøi hieåu laø ruùt lui theá söï, khoâng laøm gì caû. Nhöng Laõo Töû coù noùi vaäy khoâng?
ÔÛ chöông 48 saùch Laõo Töû vieát:
“Khoâng laøm maø khoâng phaûi khoâng laøm,
Trò yeân thieân haï luoân theo ñöôøng loái khoâng laøm.”
Loái noùi ngöôïc ñôøi naày gôïi leân tình traïng ñaûo ñieân cuûa Thaùp Babel, khi lôøi noùi laø töông quan giöõa ngöôøi vôùi nhau ñaõ bò laïm duïng, bò xuyeân taïc do tình traïng khoâng bieát ñeán Ñaïo. Tröôùc heát, “vi” laø “laøm” nhö con ngöôøi ñang laøm theo haäu yù cuûa mình. “Laøm” ôû ñaây laø töï yù laøm ra Ñaïo, do mình vaø cho mình.
Con ngöôøi laøm neân lòch söû mình vôùi haäu yù laø lòch söû ñoù laøm neân baûn tính mình. Ñaïo Thöôøng ñaõ bò pheá boû vì caùi laøm ñoù. Neân tieân khôûi phaûi trieät haï caùi “laøm taùc quaùi ñoù”. Ngoân ngöõ Kitoâ giaùo goïi “voâ vi” naày laø “cheát ñi con ngöôøi cuõ”.
“Voâ vi” laø ngöng yù ñoà “ta laøm neân ta” ñeå trôû laïi caùi Thanh Tònh, nguyeân sô luùc ban ñaàu cuûa Ñaïo.
“Trôû veà goác goïi laø Thanh Tònh, aáy goïi laø “Phuïc Maïng“
Phuïc maïng goïi laø Thöôøng
Bieát Thöôøng goïi laø Minh
Khoâng bieát Ñaïo Thöôøng maø mô moäng haõo huyeàn
thì gaây hung baïo.
Bieát Ñaïo Thöôøng thì bao dung
Bao dung thì coâng bình
Coâng bình thì bieát ñaïo vöông
Ñaïo vöông laø ñaïo trôøi
Trôøi laø Ñaïo... ”
Noùi caùch khaùc, Khoång ñeà nghò neân laøm ñieàu phaûi laøm ñoù laø tieán veà “thaùi hoøa”, nghóa laø töøng böôùc ñem Ñaïo sieâu vieät vaøo ñôøi.
Laõo noùi ngöôïc laïi, döùt ñieåm thoaùt ra khoûi “theá giôùi voâ ñaïo do mình laøm ra” thì thaáy ngay Ñaïo; vaø baáy giôø moät caûnh vöïc cuûa Ñaïo môû ra. “Laøm” laø laøm vôùi Ñaïo, ñoù laø thaùi hoøa.
Khoång cho raèng “Ñaïo = ñieàu phaûi laøm” ngay caû Nghieâu Thuaán cuõng baát caäp.
Laõo laáy thaùnh nhaân laøm maãu möïc cho con ñöôøng “voâ vi”, nhöng thaùnh nhaân ñoù nhö laø moät keû xa xöa cuûa moät theá giôùi vöôøn Eden, coøn soùt laïi nôi Ñaïi kyù öùc.
“Neân ngöôøi thaùnh nhaân,
Ñeå thaân ra sau, maø thaân ôû tröôùc;
Ñeå thaân ra ngoaøi, maø thaân ñöôïc coøn.”
Thaùnh nhaân ñoù cuõng laø:
“Ñôøi xöa, ngöôøi toát thi haønh Ñaïo... ”
Neáu Khoång nhaéc nhôû cho keû kieán taïo hoøa bình veà “nghóa” (nghóa laø tích cöïc laøm caùi phaûi laøm trong khieâm toán), thì Laõo löu yù cho keû kieán taïo hoøa bình phaûi döøng chaân; phaûi töø khöôùc thöïc traïng meâ laàm, coá chaáp cuûa xaõ hoäi; vaø phaûi höôùng haønh ñoäng cuûa mình keát hôïp vôùi Ñaïo ñeå soáng moät theá giôùi vò tha, queân mình.
Khoång cho thaáy “hoøa” thaät söï khoâng coù nôi döông gian moät caùch troïn ñaày, nhöng laø noã löïc con ngöôøi töøng böôùc xaây ñaép vaø hy voïng.
Laõo noùi ñeán moät hoøa bình troïn ñaày khi con ngöôøi theo ñaïo voâ vi, nhöng ñaïo ñoù chæ vang voïng nhö moät Ñaïi Kyù ÖÙc. Ñieàu con ngöôøi phaûi laøm ñeå hy voïng ñöôïc caûnh Thaùi Hoøa ñoù tröôùc tieân laø “huûy boû theá giôùi taêm toái tröôùc maét”. Cuoäc soáng con ngöôøi vaø xaõ hoäi ñang bònh, vieäc ñaàu tieân laø trò lieäu.
Töï caên, khoâng phaûi coù hai Ñaïo nôi Khoång vaø Laõo, nhöng tröôùc thöïc traïng cuûa con ngöôøi, xaõ hoäi vaø lòch söû cuûa noù, moãi vò nhaán maïnh ñeán ñieàu phaûi laøm vaø ñieàu phaûi boû ñeå tieán gaàn ñeán Ñaïo.
Vì aûnh höôûng öu thaéng cuûa Nho hoïc trong boái caûnh ñieàu haønh xaõ hoäi, ngöôøi ta thöôøng nhaéc ñeán Laõo hoïc vaø thuyeát “voâ vi” qua hình aûnh cuûa keû cao ngaïo, khoâng tin Trôøi Ñaát, ñaïp baèng moïi giaù trò luaân thöôøng, hoaøi nghi caùc giaù trò toát xaáu, vaø coøn teä hôn nöõa laø gheùp Laõo hoïc vaøo giôùi laøm buøa, laøm pheùp, meâ tín dò ñoan.
Tieàn kieán ñoù khoâng nhöõng ôû trong daân gian, nhöng aûnh höôûng caû giôùi thöùc giaõ. Trong cuoán “Vieät Nam vaên hoùa söû cöông” cuûa hoïc giaû Ñaøo duy Anh, khi noùi ñeán aûnh höôûng cuûa Laõo hoïc trong cuoäc soáng ngöôøi Vieät, taùc giaû vieát:
“Nhöõng ñieàu meâ tín thuoäc veà ñaïo giaùo voán coù töø ñôøi coå...
Ngaøi (Laõo Töû) ñaõ khoâng tin trôøi cho neân môùi neâu ra moät caùi goïi laø “ñaïo”...”
Vaø “Ñaïo”, nguoàn chaân lyù aån kín ñöôïc hieåu nhö laø bieåu töôïng cuûa taâm thöùc tieâu cöïc trieät ñeå, khoâng tin coù chaân lyù naøo caû, ñeâm ñen huyeàn hoaëc cuûa tình traïng maát trí, queân laõng trong men röôïu.
“Ba vaïn saùu nghìn ngaøy laø maáy,
Caûnh phuø du troâng thaáy cuõng nöïc cöôøi,
Thoâi coâng ñaâu chuoác laáy söï ñôøi,
Tieâu khieån moät vaøi chuoâng leáu laùo...”
Nhöõng hieän töôïng noåi baät ñoù nhö traùi ngöôïc vôùi aûnh höôûng baøng baïc, töï nhieân cuûa daân chuùng. Daân chuùng khoâng maáy khi ñöôïc ñoïc ñeán caùc taùc phaåm nhö Laõo Töû, Nam Hoa Kinh..., nhöng soáng tinh thaàn thanh thaûn vaø raát thöùc tænh tröôùc nhöõng giôùi haïn cuûa nhöõng caùi hay caùi dôû cuûa xaõ hoäi, lòch söû. Tinh thaàn ñoù ngöôïc laïi vôùi thaùi ñoä phaûn khaùng, noùng naûy, baïo ñoäng vaø coá chaáp. Noùi caùch khaùc, kieán taïo hoøa bình treân traàn theá qua Nho hoïc vaø Laõo hoïc khoâng phaûi laø “xuaát” hay “nhaäp” cöùng nhaéc moät chieàu, nhöng xuaát vaø nhaäp theo thôøi cuûa Ñaïo, laø con ñöôøng chaân thaät ñeå con ngöôøi thöïc hieän Ñaïo ôû ñôøi, vaø ñöa ñôøi veà vôùi Ñaïo.
Ñieåm ñaùng löu yù laø hai hoïc thuyeát Nho Laõo tieâu bieåu cho tinh thaàn laïc quan, hay coù theå noùi laø nieàm hy voïng haàu nhö khoâng giaûi thích ñöôïc veà thaân phaän con ngöôøi trong töông quan vôùi chaân lyù, trong noã löïc kieán taïo hoøa bình.
Trong Luaän ngöõ, Khoång Töû noùi:
“Ñieàu nhaân coù ôû xa ñaâu? Ta muoán nhaân, haõy nghó laø ñieàu nhaân ñeán roài vaäy!”
Haún nhieân ñaây khoâng coù nghóa laø tuøy ta muoán nhaân mang yù nghóa naøo, laø ñoù cuõng thaät söï laø nhaân. Nhöng söï thaät saün saøng ñeán vôùi con ngöôøi, khi con ngöôøi thaønh taâm tìm söï thaät.
Tuy vaäy, trong thieân haï keû noùi ñöôïc “Ngaõ duïc nhaân” cuõng hieám hoi, hôn theá nöõa döôøng nhö “duïc” naày laø töø Ñaïo maø ñeán chöù khoâng do yù muoán rieâng hay taøi söùc gì nôi caù nhaân aáy!
Coù laàn Khoång Töû nhö muoán noùi ñeán söù maïng trôøi sai khieán (khoâng khaùc gì Sorcrate noùi ñeán thaàn ôû trong loøng oâng, buoäc oâng noùi; cuõng nhö caùc tieân tri trong Cöïu Öôùc vaø söù maïng truyeàn lònh cuûa Thieân Chuùa cho daân):
Khoång Töû noùi: “Khoâng ai hieåu cho ta caû!”
Töø Coáng hoûi: “Sao laïi khoâng coù ngöôøi hieåu thaày?”
Khoång Töû ñaùp: “Ta khoâng oaùn trôøi, khoâng traùch ngöôøi,
Ta hoïc nôi vieäc ngöôøi ñeå ñaït ñaïo trôøi; bieát ta chæ coù trôøi chaêng?”
Laõo Töû cuõng noùi töông töï nhö theá:
“Lôøi ta deã hieåu, deã thöïc haønh,
Theá maø thieân haï khoâng hieåu, khoâng laøm.
Lôøi ta coù goác, vieäc ta coù chöõ.
Thieân haï khoâng hieåu vieäc ñoù, neân khoâng hieåu ta.”
ÔÛ ñaây, khoâng coù maëc khaûi roõ reät nhö nôi lòch söû Israel veà Moät Thieân Chuùa trao moät söù maïng cho moät tieân tri, nhöng qua hai lôøi trích daãn naày, ta thaáy Chaân lyù khoâng theå goïi teân, Ñaïo khoâng do con ngöôøi laøm ra luoân roäng môû cho keû khao khaùt vaø thöïc thi.
Hôn theá nöõa, nôi Laõo hoïc khoâng nhöõng Ñaïo ñoùn ngöôøi trôû veà maø coøn mieãn xaù loãi laàm quaù khöù:
“Noi theo Ñaïo, Ñaïo laøm ta ôû trong Ñaïo,
ÔÛ trong Ñaïo, thì Ñaïo vui tieáp ñoù.”
“Ngöôøi xöa sôû dó quí Ñaïo aáy laø taïi sao?
Khoâng ngaøy naøo hoï khoâng caàu cho ñöôïc,
Cho neân coù toäi cuõng ñöôïc mieãn, hay sao?”
Ngöôøi xöa (coå chi) khoâng phaûi laø ñaõ coù moät thôøi nhö theá treân coõi ñôøi naày, nhöng laø thôøi phaûi ñeán cuûa Ñaïo maø ñôøi hieän taïi cuûa lòch söû che khuaát. Thôøi xa xöa ñoù cuõng laø choã phaûi quay veà, maø ngoân ngöõ ngaøy nay goïi laø cöùu caùnh cuûa lòch söû, thôøi chung maõn cuûa thaân phaän con ngöôøi.
Laõo Töû duøng loái noùi, gaàn nhö loái noùi cuûa Do thaùi giaùo vaø Kitoâ giaùo: “Voâ vi” laø cheát ñi ngöôøi cuõ ñeå thaáy vaø soáng trôøi môùi ñaát môùi cuûa Ñaïo, caûnh thaùi hoøa.
“Ñi ra caùi soáng, ñi vaøo caùi cheát...
Ai bieát caùi ñaïo nhieáp sinh ñoù,
Ñi ñöôøng khoâng gaëp thuù döõ,
Vaøo traän khoâng bò ñao thöông,
Teâ khoâng choã ñaâm
Coïp khoâng choã vaáu.
Ñao khoâng choã phaïm.”
ÔÛ chöông 55 Laõo Töû coøn vieát:
“Keû soáng söùc maïnh cuûa Ñaïo
Nhö con treû coøn thô
Ñoäi tuøy khoâng caén
Thuù döû khoâng aên,
AÙc ñieåu khoâng xôùt.”
Vaø laï thay tröôùc ñoù khoaûng 100 naêm, nôi ñaát Israel tieân tri Isaia cuõng ñaày Thaùnh Thaàn ñeå noùi vôùi con ngöôøi nhöõng lôøi veà hoøa bình töông töï:
“Vì Ta (Giaveâ) ñaõ goïi, nhöng caùc ngöôi ñaõ khoâng nghe,
Ta noùi nhöng caùc ngöôi khoâng laéng nghe,
Caùc ngöôi ñaõ laøm ñieàu Ta xem laø aùc,
Caùc ngöôi tìm hoan laïc nôi vieäc Ta khoâng öa...
Ai ao öôùc ñöôïc Chuùa chuùc laønh döôùi ñaát
thì cuõng muoán ñöôïc chuùc laønh bôûi Thieân Chuùa chaân lyù...
Vì toäi loãi xöa Ta seõ queân vaø maét Ta khoâng coøn nhìn ñeán.
Vì Ta seõ taïo moät trôøi môùi vaø moät ñaát môùi,
vaø ngöôøi ta khoâng coøn nhôù ñeán quaù khöù nöõa,
Khoâng ñeå taâm ñeán noù nöõa...
Choù soùi vaø chieân con seõ gaëm coû chung,
sö töû seõ aên rôm nhö boø vaø raén seõ aên ñaát buïi”.
(Isaia, 65, 12; 16-17; 25)