Chuû Thuyeát Hoøa Bình trong Tam Giaùo
Giaùo Sö Nguyeãn Ñaêng Truùc, Strasbourg
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
I. Hoøa Bình Trong Nho Hoïc
Noùi ñeán Nho giaùo, ta nghó ngay ñeán Khoång töû vaø caùc boä saùch vaø kinh ñöôïc xem laø maãu möïc: Töù Thö vaø Nguõ Kinh. Caùc taùc giaû thaâm cöùu Nho hoïc ñeàu cho raèng phaàn coát loõi trình baøy tö töôûng ñoù toùm löôïc trong chöông ñaàu cuûa cuoán Trung Dung.
ÔÛ ngay trong maáy caâu cuûa chöông naày, hoøa bình ñöôïc goïi laø Trung vaø Hoøa. Vaø haún ñoù cuõng laø toaøn theå noäi dung Nho hoïc veà cuoäc soáng con ngöôøi vaø xaõ hoäi.
Trung laø goác lôùn cuûa thieân haï,
Hoøa laø ñaït Ñaïo, töùc laø thöïc hieän troïn veïn Ñaïo cuûa con ngöôøi.
Vaø ngay töø ñaàu saùch, Töû Trình Töû laïi ñònh nghóa ngay chöõ Trung:
Khoâng thieân leäch, sai laïc laø Trung.
Ñaïo laø Trung, khoâng dôøi ñoåi theo söï höng suy cuûa lòch söû hay caûm nghó tuøy thích cuûa baát cöù ai. Daãu con ngöôøi trong thöïc teá ñaõ taïo ra nhieàu ñöôøng ñi theo yù mình, daãu con ngöôøi coù xa Ñaïo, nhöng:
Ñaïo khoâng xa con ngöôøi, vaø con ngöôøi khoâng ñöôïc xa ñaïo giaây phuùt naøo.
Vaø trong thaân phaän ñoåi thay cuûa xaõ hoäi con ngöôøi, cuûa phaùn ñoaùn giaù trò tuøy luùc, cuûa hoaøn caûnh baát caäp khoâng thaáy khoâng nghe roõ Ñaïo ñoù, ngöôøi quaân töû töùc laø keû muoán ôû trong Ñaïo naày caàn phaûi khieâm cung, caån troïng.
“Trung” khoâng dôøi ñoåi, khoâng coù nghóa laø moät caùi gì vaät chaát hay moät tö töôûng baát ñoäng, nhöng laø nguyeân sô cuûa Trôøi Ñaát voán cho con ngöôøi nhö theá. Saùch Trung Dung noùi roõ:
Vui, giaän, buoàn, söôùng chöa phaùt ra, ñoù laø Trung.
Chöa phaùt ra, nhö “caây söï soáng” giöõa vöôøn Eden tröôùc khi Adam ñöa leân haùi. Ñaây cuõng laø loäc, ôn phuùc Trôøi cho ñaàu naêm ngöôøi daân ta ñi tìm.
Kinh Thö, cuõng noùi nhö theá:
Loøng ngöôøi sai leäch; nôi saâu kín cuûa Ñaïo thì aån kín; haõy thöïc thaø vaø moät möïc giöõ laáy Trung (töùc laø Ñaïo Taâm).
Vaø
Khi thöïc hieän vui, buoàn, giaän, söôùng maø hôïp vôùi Ñaïo thì goïi laø Hoøa.
Ñaây laø ñieåm cam go cuûa Nho hoïc. “Truùng tieát”, truùng cuõng laø trung; tieát laø thôøi gian, vaø cuõng coù nghóa laø moät ñoát tre trong caây tre. “Thôøi gian cuûa Trung” laø thôøi hoøa giöõa vieäc laøm cuûa ngöôøi vôùi YÙ cuûa Ñaïo. Noùi caùch khaùc, con ngöôøi laøm, nhöng khoâng phaûi töï mình, maø laøm nhö caùnh tay cuûa Ñaïo laøm.
Nhöng vôùi taâm voán coù nguy cô sai laïc (di nguy), laøm sao thöïc hieän ñöôïc cuï theå Ñaïo luoân aån kín, vöôït taàm tay con ngöôøi, ñeå taïo moät thôøi cuûa Ñaïo? Noùi caùch khaùc, vôùi xaõ hoäi voán ñaõ thieân leäch, vôùi taâm con ngöôøi voán höôùng ñeán xaèng baäy vaø toäi aùc, ai thöïc hieän noåi troïn veïn Ñaïo giöõa ñôøi naày ñeå chöùng thöïc coù caûnh thaùi hoøa?
ÔÛ chöông 11 Saùch Trung Dung traû lôøi nhö sau: Ñaïo ñoù haïng “phu phuï chi ngu” cuõng bieát vaø laøm ñöôïc, nhöng thaùnh nhaân ñeán choã cuøng toät cuõng baát caäp. Vaø ôû chöông 4, saùch trích lôøi Khoång Töû noùi “Ñaïo khoâng coøn thi haønh ñöôïc nöõa chaêng!”
Ñeå traû lôøi veà caùi cuøng toät cuûa ñaït ñaïo, töùc laø hoøa, Khoång Töû thöôøng gôïi ñeán moät thôøi Nghieâu Thuaán xa xöa, hình aûnh cuûa moät thôøi khoâng phaûi laø thôøi con ngöôøi lòch söû, nhöng coù theå noùi “moät vöôøn Eden” naèm trong Ñaïi-kyù-öùc.
Vaøo nhöõng chöông cuoái cuûa saùch Luaän ngöõ, nhieàu aån só taân-Laõo-hoïc bi quan nhaéc Khoång Töû vaø ñoà ñeä oâng laø nôi xaõ hoäi traàn theá khoâng coøn caùch gì taïo hoøa bình ñöôïc; toát nhaát laø neân lui veà ôû aån cho yeân thaân:
“Coù phaûi laø ngöôøi bieát
khoâng theå laøm ñöôïc maø cöù laøm ö?”
Khoång Töû cho raèng:
“Muoán saïch cho rieâng mình,
maø ñeå loaïn cho luaân thöôøng xaõ hoäi sao!
Ngöôøi thuaän ñaïo ra laøm keû só, cöùu daân, laø ñeå troïn nghóa laøm ngöôøi cuûa mình. Ñaïo khoâng ai thi haønh ñöôïc, thì ta ñaõ bieát laâu roài.”
Vieäc taïo ñöôïc hoøa bình traàn theá, nôi xaõ hoäi, Khoång Töû cho ñoù laø söï saép xeáp cuûa Trôøi, vaø coù theå noùi tuøy loøng ngöôøi, laø nhöõng keû khaùc mình nöõa. Nhöng ñaïo laøm ngöôøi trung thöïc vaãn laø coá laéng nghe Ñaïo vaø laøm theo tieáng goïi cuûa Ñaïo.
Vaø nghe ôû ñaâu?
Haún nhieân, Ñaïo khoâng phaûi töï mình laøm ra. Ngay caû Khoång Töû cuõng noùi raèng ngöôøi chæ truyeàn laïi kyù öùc thuôû Nghieâu Thuaán (Ñaïi Kyù ÖÙc).
Trong caùc bieåu töôïng khaùc laáy töø hình aûnh cuoäc soáng xaõ hoäi, cuûa vaän chuyeån söï soáng nôi thieân nhieân, Nho hoïc coá tìm caùch noùi ñeán Ñaïo qua nhieàu phöông caùch:
Tröôùc heát trong Kinh Dòch, toaøn boä 64 queû laø con soá töôïng tröng cho ñôøi soáng con ngöôøi, cuõng nhö Nguyeãn Du duøng chöõ 100 naêm trong coõi ngöôøi ta. Neáu Nguyeãn Du thaáy moãi khoaûnh khaéc ñôøi ngöôøi laø ñaáu tröôøng giöõa taøi vaø meänh, giöõa ñaïo do ngöôøi vaø Ñaïo Trôøi, thì nôi Kinh Dòch gôïi leân söï hieän dieän cuûa Ñaïo Trôøi khoâng ñoåi nôi cuoäc soáng muoân hình, vaïn traïng cuûa con ngöôøi trong thôøi gian. Trung Dung toùm laïi yù ñoù khi noùi Ñaïo khoâng xa ngöôøi trong moät giaây moät phuùt cuûa ñôøi soáng ñoåi thay, maëc daàu Ñaïo khoâng thieân, khoâng dòch.
Vaø con ñöôøng ñeå thaáy Ñaïo, muùc laáy söùc soáng cuûa Ñaïo ñeå bieát ñöôïc vò trí cuûa mình laø phaûi ñi saâu vaøo loøng mình, tìm nôi bao dung aån kín, khoâng phaûi chæ baèng loøng vôùi nhöõng kieán thöùc cuûa theá giôùi ñoåi thay beân ngoaøi:
“Nöông theo möïc thöôùc trôøi ñaát,
ñöøng coù töï yù cheá bieán,
Bieát thaáu ñaùo moïi vieäc ñeå laáy Ñaïo cöùu thieân haï,
ñöøng sai traùi,
Khi xuaát xöû ñöøng phieâu löu,
Vui ñaïo trôøi vaø bieát roõ phaän mình, ñöøng lo ngaïi
Cö nguï “Yeân” nôi cung Thoå, nuoâi döôõng ñöùc nhaân, luoân noã löïc yeâu thöông.”
Theá naøo laø an thoå ?
Cung thoå ñöôïc bieåu thò baèng soá naêm (5). Con soá naêm (5) cuûa Trung hoa laø söï noái keát giöõa soá moät (1), töùc Maãu möïc ño löôøng caùi khaùc, vaø boán (4) töôïng tröng cho söï ñoåi thay, höõu haïn cuûa thôøi gian khoâng gian.
Vaø neáu laáy hình aûnh cuûa khoâng gian, ta coù Nam, Baéc, Ñoâng, Taây vaø Trung taâm. Neáu laáy hình aûnh cuûa caùc thaønh toá vaät chaát ta coù Thuûy, Kim, Moäc, Hoûa vaø Thoå laø traùi ñaát chöùa ñöïng caùc chaát khaùc.
Bieåu töôïng naày goïi laø nguõ haønh, kyø thöïc ñoù cuõng laø caùch noùi bieåu töôïng veà baûn tính con ngöôøi nôi traàn theá. Troïn ñaïo laøm ngöôøi laø laøm sao soáng haøi hoøa Ñaát-Trôøi, nhö traät töï beàn vöõng noái ñöôïc Trung taâm, trung cung laø nôi vua ngoài trò vì vaø baù quan boán phöông trôï giuùp. Khi khoâng coù Trung Cung (Thoå), thì khoâng coøn vua, maát vöông ñaïo; vaø hoãn loaïn baét ñaàu, moãi quan töï xöng vua, ñeå trieät haï caùc quan khaùc. Ñoù laø caûnh baù ñaïo vôùi yù nghóa laø tieám quyeàn, laàm loãi.
Hình aûnh cuûa traät töï xaõ hoäi moät thôøi gôïi leân moät traät töï ñaïo lyù saâu xa lieân quan ñeán chaân tính con ngöôøi.
“An thoå”, töùc laø cö nguï nôi queâ höông thaät cuûa con ngöôøi, laø choán cö nguï vaø gaëp gôõ cuûa Trôøi - Ñaát. Queâ höông ñoù saâu kín nôi Taâm duy-vi. Ñi vaøo beân trong Taâm Ñaïo khoâng phaûi tìm laáy öôùc mô, yù muoán rieâng cuûa mình, vì beân trong theo nghóa naày cuõng chæ coù nghóa laø “taâm duy nguy”. “An thoå” laø “doaõn chaáp quyeát Trung” nôi Ñaïo aån kín giuùp con ngöôøi môû ra vôùi Trôøi cao vaø ngöôøi beân caïnh. Ñaïo taâm ñoù cuõng goïi laø nhaân, töùc laø “ngöôøi gaëp trôøi ñaát”. Khi ñöùc “Nhaân” hieåu theo nghóa naày ñöôïc toàn döôõng, baáy giôø loøng yeâu thöông keû khaùc môùi troïn nghóa.
Yeâu thöông (coá naêng aùi) phaùt xuaát töø ñöùc nhaân, hay nhaân tính chaân thaät, khoâng phaûi laøm ñieàu toát cho ai theo yù mình, nhöng thöïc hieän moái töông giao chaân thaät, töông kính, toân troïng töï do theo chaân lyù cuûa Ñaïo. “Hoøa bình” theo Nho hoïc nhö theá laø traät töï haøi hoøa giöõa Trôøi vaø Ñaát, giöõa coäng ñoàng nhaân loaïi vôùi nhau.
“Nhaân” thöôøng ñöôïc con ngöôøi taân thôøi ngaøy nay hieåu laø Maãu Möïc Con Ngöôøi hay moät YÙ Nieäm Ngöôøi do töï mình hoaëc yù thöùc veà chính mình, hoaëc do lòch söû cuûa nhieàu thôøi ñaïi xaây ñaép neân. Caùc chuû thuyeát nhaân baûn taân thôøi Taây phöông thöôøng goïi yù nieäm naày laø nhaân loaïi. (= Humaniteù selon les humanismes modernes). Coøn Nho hoïc thì seõ goïi “nhaân loaïi töï toân naày” laø “baát nhaân taïo baát hoøa”, vì ñaây laø yù nieäm phaùt sinh do nhöõng keû khoâng sôï trôøi ñaát gì nöõa. “Nhaân” nôi Khoång Töû coù nghóa laø “con ngöôøi” trong töông quan vôùi “Trôøi” (neùt ngang ôû treân) vaø “Ñaát” (laø neùt ngang ôû döôùi), nhö chöõ Vöông trong vöông ñaïo. “Nhaân” ñoù laø “meänh” theo nghóa laø tính uyeân nguyeân cuûa con ngöôøi, khoâng do nôi baát cöù quan ñieåm, yù muoán rieâng cuûa ai, cuûa thôøi ñaïi naøo laøm ra. Nguyeãn Du ñaõ hieåu thaâm saâu söï khaùc bieät naày khi neâu leân söï töông khaéc, maâu thuaån giöõa “taøi” (= ngöôøi töï ñaùnh giaù, laøm neân mình) vaø “meänh”. “Nhaân” cuûa Nho theå hieän nôi söï thöông yeâu ngöôøi, nhö Khoång Töû ñaõ traû lôøi cho Phaøn Trì, trong saùch Luaän ngöõ:
Phaøn Trì hoûi: Nhaân laø gì?
Khoång Töõ ñaùp: Laø yeâu ngöôøi.
Nhöng yeâu ngöôøi theá naøo môùi ñuùng ñaïo nhaân, vì bieát bao laàn nhaân danh loøng yeâu ngöôøi, con ngöôøi xaâm phaïm ñeán nhaân phaåm keû khaùc.
Ñeán ñaây Khoång Töû môùi ñöa ra nhöõng chæ daãn thöïc tieãn. Khi traû lôøi cho Töû Coáng, Ngaøi noùi caùch tieâu cöïc veà yeâu ngöôøi laø thöù :
“Ñoù laø loøng thöù: vieäc gì mình khoâng muoán, chôù ñem laøm cho ngöôøi khaùc.”
Vaø moät caùch tích cöïc:
“Theá naøo laø ñaïo nhaân ö? ñoù haún phaûi laø baäc thaùnh! Ngay caû Nghieâu Thuaán coøn chöa ñaït ñöôïc! Vun troàng ñaïo nhaân, laø muoán xaây döïng cho ngöôøi nhö mình muoán xaây döïng cho mình, muoán cho ngöôøi ñöôïc thaønh ñaït nhö mình muoán vui ñoù cho mình. Coá gaàn vôùi ngöôøi trong vieäc thöïc haønh nhö theá, coù theå noùi laø phöông phaùp thöïc hieän ñöùc nhaân.”
Nhöng vieäc ñoù khoâng phaûi deã laøm, vì “taâm” ngöôøi “duy nguy”, khoâng nhöõng khoâng laøm noåi, maø coøn khoâng thaáy roõ ñieàu mình muoán theá naøo cho ñuùng vôùi chaân lyù ñeå taïo ñieàu toát ngay cho chính mình.
Vì theá, tröôùc thöïc teá nhaân sinh, Khoång Töû môùi noùi vôùi Nhan Uyeân:
“Söûa mình theo leã laø thöïc hieän ñöùc nhaân”.
Vaø tieáp ñoù ngöôøi noùi, khoâng phaûi “leã” thì khoâng neân nhìn, khoâng neân nghe, khoâng neân noùi, khoâng neân laøm.
Söûa mình theo leã thöïc hieän ñöùc nhaân,
cuõng goïi laø “kính”
“Tieân vöông thöïc haønh leã, laø vaâng Ñaïo trôøi ñeå chöûa trò tính
ngöôøi.”
“Söï giaùo hoùa cuûa leã raát tinh teá, ngaên caám ñieàu xaáu ngay khi chöa thaønh hình, laøm cho ngöôøi moãi ngaøy gaàn ñieàu thieän xa ñieàu laàm loãi, maø töï mình khoâng bieát.”
“Leã laø gì sao, laø ñeå ñöa veà ñaïo Trung vaäy”
Caùc hình thöùc sinh hoaït beân ngoaøi, tuøy hoaøn caûnh, tuøy taâm thöùc vaên hoùa gôïi leân taâm tình “kính troïng” goïi laø “leã nghi”. Nhöng coát loõi cuûa “Leã” laø loøng kính troïng ñieàu tai thöôøng khoâng nghe, maét thöôøng khoâng thaáy...
“Yeâu ngöôøi” laø nhaân aùi, nhöng keû tröôùc maët mình luoân cao caû hôn nhöõng gì maø söùc löïc, taøi trí töï nhieân coù theå bieát ñöôïc. Neân “yeâu ngöôøi” ñuùng ñaïo nhaân tröôùc heát laø kính troïng ngöôøi nôi söï cao caû cuûa hoï, maø caùc caùch thaåm ñònh giaù trò cuûa mình, cuûa lòch söû xaõ hoäi khoâng theå ñaït ñeán ñöôïc.
Nhöng xaõ hoäi coù theå bieán leã nghi beân ngoaøi (voán laø phöông caùch tuøy thôøi ñeå toû baøy söï kính troïng con ngöôøi vaø Moät ai ñoù cao hôn con ngöôøi) trôû thaønh moái lo duy nhaát baát chaáp yù nghóa beân trong, vaø baát chaáp luoân Ñaáng mình phaûi kính troïng. Baáy giôø ngöôøi ta chæ bieát troïng nghi leã chöù khoâng coøn troïng ngöôøi nöõa; vaø nghi leã bieán thaønh moät hình thöùc xaõ hoäi khaéc nghieät, giaû hình, voâ nghóa. Noùi theo ngoân ngöõ nhaø Nho, xaõ hoäi ñaõ chæ bieát “duïng” maø ñaùnh maát “theå”, laáy leã nghi maø xoùa saïch “loøng kinh troïng”:
“Khoång Töû noùi: ngöôøi maø baát nhaân, thì leã maø laøm gì?”
Qua caùc thôøi ñaïi lòch söû cuûa daân toäc ta, khoâng phaûi baát cöù ai cuõng thaáu ñaùo ñöôïc heát yù nghóa cuûa ñaïo Nho, phaân tích thaønh heä thoáng theo yeâu saùch cuûa tröôøng oác, baùc hoïc. Hôn theá nöõa, cuõng coù nhöõng caùch hieåu, caùch aùp duïng ñaïo Nho laáy “duïng” laøm “theå”, neân coù nhöõng hieän töôïng phaûn khaùng neáp soáng cao ngaïo, giaû taïo vaø khaét khe cuûa lôùp “quan laïi huû nho”, nhöõng caùch ñoái xöû thieáu tình nghóa trong gia ñình vaø ngoaøi xaõ hoäi, nhöõng leã nghi röôøm raø, baát nhaân... Söù ñieäp naøo, toân giaùo naøo cuõng gaëp nguy cô nhö theá khi tieáp caän vôùi lòch söû xaõ hoäi. Nhöng ñaèng sau nhöõng hieän töôïng xaõ hoäi tieâu cöïc treân ñaây, hoàn cuûa ñaïo Nho vaãn thaám nhaäp vaøo neáp soáng sinh hoaït cuûa moãi moät ngöôøi con daân Vieät; vaø ñoâi khi chính caùi hoàn ñoù laø söùc maïnh toá giaùc nhöõng hình thöùc nhieâu kheâ, giaû taïo cuûa neáp soáng “nho nhaõ” giaû hình.
Töø trieàu ñình ñeán cuoäc soáng laøng maïc, töø caùch cö xöû baïn beø, thaân quyeán ñeán neáp soáng gia ñình... Nhaân, Nghóa, Leã, Trí, Tín ñöôïc ñeà xuaát nhö nhöõng maãu möïc taïo moät traät töï nhaân sinh tình nghóa. Töø vua chuùa ñeán thöù daân, töø ngöôøi coù hoïc ñeán ngöôøi daân queâ khoâng bieát ñoïc bieát vieát..., thì “leã”, laø söï kính troïng keû khaùc, luoân ñöôïc caûm nhaän nhö gieàng moái cuûa caùc töông quan xaõ hoäi.
Moãi ngöôøi bieát kính troïng keû khaùc, vì taát caû ñeàu phaûi kính troïng “Chí Thieän”, caùi Ñaïo saâu kín maø ngay caû Nghieâu Thuaán cuõng coøn baát caäp. Coá taâm thöïc thi Ñaïo, gaàn, thaät gaàn vôùi ngöôøi, nhöng khoâng do ngöôøi laøm ra vaø khoâng bao giôø thaáu ñaùo heát trong thaân phaän con ngöôøi cuûa mình, ñoù laø “nghóa” (= laøm ñieàu phaûi laøm).
Neân keû kieán taïo hoøa bình khoâng aûo töôûng cho raèng moät traät töï naøo ñoù nôi döông gian naày baát kyø, theo yù con ngöôøi baøy ra, laø Hoøa thaät söï. Nhöng töøng böôùc ñi cuûa mình, con ngöôøi luoân coá gaéng noi theo aùnh saùng cuûa Ñaïo nôi Ñaïi Kyù ÖÙc, nôi Chí Thieän. Noã löïc lieân tuïc naày laø “nghóa” cuûa con ngöôøi.
Chöõ “nghóa” cuûa Nho giaùo, cuõng nhö daân Vieät Nam ta hieåu khoâng naèm trong khuoân khoå söï hieåu bieát söï vaät. Nhöng “nghóa” laø boån phaän (= ñaïo ñöùc) soáng nhaân phaåm cuûa mình cho ñuùng vôùi Ñaïo - Nhaân. Khi ngöôøi Vieät noùi laøm vieäc nghóa, hoaëc noùi nghóa laøm ngöôøi, chöõ nghóa ñoù khoâng coù cuøng noäi dung vôùi chöõ nghóa trong caâu naày: Caùi baøn nghóa laø gì?
Töø yù thöùc nghóa laøm ngöôøi, daân Vieät Nam ñaõ anh duõng ñaåy lui, toá giaùc... nhöõng haønh vi baïo ngöôïc vi phaïm ñeán töï do vaø söï soáng an bình cuûa ñoàng baøo hoï. Vaø chöa coù ai, söû gia naøo Vieät Nam, daùm vieát raèng nhöõng naêm thaùng bò ngoaïi bang ñoâ hoä, vua quan haø hieáp daân chuùng... daàu coù oån ñònh beân ngoaøi töøng traêm naêm, laø nhöõng naêm thaùng hoøa bình caû.
Vì töï thaâm saâu nôi taâm hoàn ngöôøi Vieät Nam, hoøa bình chaân thaät laø noã löïc xaây döïng con ngöôøi vaø xaõ hoäi trong Ñaïo lyù, moät neàn hoøa bình voán khoâng phaûi do baát cöù ai, baát cöù phe naøo suy nghó ra vaø aùp ñaët theo sôû thích cuûa mình. Nhöng hoøa bình chaân thaät trong khuoân khoå Trung vaø Hoøa cuûa Nho hoïc coù caên nguoàn vöõng beàn nôi Taâm Duy Vi, xuaát phaùt töø ñaùy loøng cuûa moãi ngöôøi.