Coäng ñoàng vaø daân chuû
qua neáp soáng vaên hoùa vieät nam
TS Nguyeãn vaên Traàn, Paris, Phaùp
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Vieät Nam voán laø nöôùc noâng nghieäp. Ngheà noâng ôû Vieät Nam laïi laø ngheà troàng luùa trong ruoäng ngaäp nöôùc. Maø ngheà noâng thöôøng mang tính thôøi vuï cao. Ñôøi soáng cuûa noâng daân vì ñoù phuï thuoäc vaøo tính thôøi vuï, neân luùc coù vieäc thì moïi ngöôøi laøm vieäc ñaàu taét maët toái. AÊn uoáng cuõng chæ qua loa ñeå coøn ngaøy giôø lo laøm cho kòp muøa. Ñeán luùc nghæ ngôi, ngöôøi nhaø noâng mang naëng taâm lyù aên buø, nghæ buø, chôi buø. Vì vaäy maø ôû Vieät Nam, Teát nhöùt nhieàu, hoäi heø ñình ñaùm cuõng nhieàu.
Caùc ngaøy leã Teát ñöôïc phaân boá raûi raùc daøi theo thôøi gian trong naêm, ñan xen vaøo nhöõng luùc coâng vieäc ñoàng aùng taïm ngöng.
Teát laø bieán aâm töø chöõ Tieát maø ra. Teát goàm coù leã cuùng OÂng Baø laø phaàn quan troïng vaø phaàn coøn laïi laø aên uoáng, nghæ ngôi, vui chôi ñeå buø laïi nhöõng ngaøy laøm vieäc vaát vaû cho kòp muøa maøng. Nhöng phaàn leã cuùng OÂng Baø ngaén hôn thôøi gian aên chôi, neân ngöôøi ta coù xu höôùng noùi AÊn Teát, chôi Teát, chôù ít ai noùi leã Teát. Nhöng noùi Teát chöa haún laø noùi ngaøy Teát ñaàu naêm. Muoán phaân bieät Teát laø ngaøy ñaàu naêm vôùi Teát laø nhöõng leã hoäi khaùc thì phaûi noùi roõ ñoù laø Teát Nguyeân Ñaùn. Nguyeân coù nghóa laø baét ñaàu, Ñaùn laø buoåi saùng. Nhöng trong thöïc teá thì khi noùi Teát laø ngöôøi ta hieàu ñoù laø Teát Nguyeân Ñaùn, coøn nhöõng leã Teát khaùc thì thöôøng ñöôïc goïi laø leã, hoäi, tieát nhö leã Thanh Minh, leã Thöôïng Ngöôn...
“Thanh Minh trong tieát thaùng ba,
Leã laø taûo moä hoäi laø ñaïp thanh”
(Nguyeãn Du, Kieàu).
Ngöôøi Vieät Nam hôn nhieàu daân toäc khaùc laø ñöôïc aên hai laàn Teát cho moät naêm: aên Teát Taây roài aên Teát ta. Neáu soáng gaàn coäng ñoàng Mieân vaø Leøo, ngöôøi Vieät ta coøn coù cô hoäi aên theâm hai laàn Teát nöõa: Teát Mieân vaø Teát Leøo dieãn ra sau Teát Vieät Nam.
Ngaøy xöa, coù leõ laø xöa laém, ngaøy Teát cuûa ta baét ñaàu vaøo ngaøy moàng Moät thaùng Tí, töùc vaøo ngaøy moàng Moät thaùng Möôøi Moät baây giôø. Veà sau, vì chòu aûnh höôûng cuûa Taøu, töø ñôøi nhaø Haùn, caû hai nöôùc ñeàu laáy Daàn laøm thaùng Gieâng. Vaø thaùng Gieâng laø thaùng Daàn cho ñeán nay vaãn chöa thay ñoåi.
Tuy chòu aûnh höôûng Trung Hoa veà vieäc thieát laäp lòch ta nhöng ngaøy Teát Vieät Nam hoaøn toaøn khaùc haún Teát Taøu trong caùch toå chöùc aên Teát, chôi Teát. Nhìn vaøo Teát Vieät Nam, chuùng ta thaáy ngay toaùt ra tính chaát coäng ñoàng, maø sinh hoaït coäng ñoàng laø bieåu hieän neáp soáng coù ta, coù ngöôøi, haøi hoaø, töùc neáp soáng daân chuû ñích thöïc.
Trieát Lyù AÂm Döông, Cô Sôû Vaên Hoùa Vieät Nam
Ngöôøi noâng ôû Vieät Nam coù neáp soáng ñònh cö vaø phuï thuoäc vaøo thieân nhieân. Moái quan taâm cuûa hoï laø söï sinh soâi naûy nôû cuûa hoa maøu vaø con ngöôøi. Nieàm öôùc mô cuûa hoï laø hoa maøu, muøa maøng truùng muøa, thu hoaïch sung maõn vaø gia ñình moãi ngaøy moät ñoâng ngöôøi theâm. Gia ñình ñoâng ngöôøi seõ ñem laïi lôïi töùc cao, bôûi lôïi töùc ñöôïc tính theo söùc ngöôøi laøm vieäc, “ñoâng tay hôn hay laøm”. Thôøi xöa ñaát roäng, ngöôøi thöa, neân theâm ngöoøi laø theâm phaàn thu hoaïch do söï nôùi roäng phaïm vi canh taùc, “Trôøi sanh voi sanh coû”.
Hoa maøu sanh soâi naûy nôû do hai yeáu toá: ñaát vaø trôøi. Ñaát sanh ra, Trôøi döôõng lôùn. Coøn con ngöôøi sanh ra do meï vaø cha. Ñaát ñöôïc hieåu nhö meï vaø Trôøi ñöôïc hieåu nhö cha.
Söï hôïp nhöùt “ñaát trôøi”, “meï cha” chính laø khaùi nieäm sô khôûi ñeå hình thaønh nguyeân lyù AÂm Döông sau naøy. Chính töø khaùi nieäm goác “meï cha”, “ñaát trôøi” hay “aâm-döông” maø ngöôøi xöa daàn daàn suy nghieäm ra voâ soá nhöõng caäp ñoái khaùc. Tieán theâm böôùc nöõa, coå nhaân khaùm phaù ra nhöõng qui luaät ñeå xaùc ñònh baûn chaát, hay ñaëc tính cuûa söï vaät. Nhö ngaøy thì noùng, aám, saùng, neân thuoäc döông. Traùi laïi, ñeâm thì laïnh, toái, neân thuoäc aâm. Veà thôøi tieát trong naêm, muøa ñoâng laïnh thì thuoäc aâm, muøa xuaân aám aùp, thuoäc döông...
Ñaëc tính cuûa nguyeân lyù aâm-döông laø khoâng nhìn thaáy söï vaät moät caùch bieät laäp, rieâng reû, maø laø caùi nhìn toång hôïp, nhöng toång hôïp laïi khoâng coù nghóa laø moät söï gheùp laïi nhieàu yeáu toá maø beân trong troáng roång; traùi laïi, toång hôïp theo nguyeân lyù aâm döông laø quan taâm ñeán moái quan heä giöõa caùc yeáu toá aáy. Neân caùi nhìn theo nguyeân lyù aâm döông laø caùi nhìn toång hôïp vaø bieän chöùng.
Vì toång hôïp vaø bieän chöùng neân hai yeáu toá aâm-döông luoân luoân gaén boù maät thieát vôùi nhau, vaän ñoäng vaø chuyeån hoùa khoâng ngöøng: aâm cöïc sinh döông, döông cöïc sinh aâm. Nghóa laø töông khaéc nhöng töông dung. Noùi caùch khaùc, trong aâm coù döông vaø trong döông coù aâm. Hoaøn toaøn khoâng coù thuaàn döông hoaëc thuaàn aâm. Vì nhö theá thì khoâng coøn vaän ñoäng vaø chuyeån hoùa nöõa, maø ñi ñeán söï huûy dieät.
Veà maët khaùc, nguyeân lyù aâm döông coøn bieåu hieän theá quaân bình, maø laø thöù quaân bình sinh ñoäng.
Ngöôøi Vieät Nam thuoäc goác cö daân Nam-AÙ, coù vaên hoùa noâng nghieäp neân phaûi laø ngöôøi khaùm phaù ra trieát lyù aâm döông, bôûi, neáu quan saùt neáp soáng cuûa ngöôøi Vieät Nam, chuùng ta seõ thaáy hoï soáng vaø suy nghó, töø caùc daáu veát coå xöa ñeán caùch xöû theá, tieáp vaät, ñeàu ñaët treân tính caùch quaân bình aâm döông:
“Coâng cha nhö nuùi Thaùi sôn (döông)
Nghóa meï nhö nöôùc trong nguoàn chaûy ra (aâm).”
Chaúng phaûi theá maø vaät toå cuûa ngöôøi Vieät Nam laø Roàng Tieân, khaùc haún vôùi vaät toå cuûa nhieàu nöôùc khaùc khoâng coù caäp ñoái nhö chim öng, gaø troáng...
Roàng töôïng tröng cho döông, söùc maïnh, coøn Tieân töôïng tröng cho aâm, noùi leân caùi ñeïp, caùi tinh anh, myõ leä. Nhôø coù neáp suy nghó mang ñaäm tính caùch aâm döông thaám nhuaàn töø trong maùu thòt, ñoù laø trong aâm coù döông vaø trong döông coù aâm, aâm döông chuyeån hoùa lieân tuïc, khoâng ngöøng taïo neân vuõ truï vaø con ngöôøi, vaø con ngöoøi cuõng chæ laø hai yeáu toá aâm döông keát thaønh, neân ngöôøi Vieät coù ñöôïc trieát lyù soáng quaân bình, haøi hoøa, thaân aùi, quùi mình, troïng ngöôøi. Trong cuoäc soáng khoâng laøm maát loøng ai. Laáy leõ “phaûi phaûi, phaân phaân” laøm kim chæ nam ôû ñôøi.
Trong vieäc aên uoáng, böûa aên goàm nhöõng moùn aên boå sung cho nhau, ñeå nhôø ñoù maø coù ñöôïc söï quaân bình cho cô theå. Nhöõng gia vò vaø caùch cheá bieán, laøm chín hoaëc soáng, ñeàu laø ñeå boå khuyeát aâm hoaëc döông tính cho caùc thöùc aên.
Trong caùch ôû, ngöôøi Vieät Nam luùc naøo cuõng coá gaéng taïo neân söï thích nghi, haøi hoøa vôùi moâi tröôøng thieân nhieân chung quanh.
Chính nguyeân lyù quaân bình aâm döông naøy taïo ra ôû ngöôøi Vieät Nam moät khaû naêng thích nghi cao vôùi moïi hoaøn caûnh. Coù caûnh cô cöïc naøo baèng caûnh vöôït bieån? Theá maø ngöôøi Vieät Nam cuõng vöôït qua ñöôïc, caû caùc cuï giaø tuoåi taùc cao, bôûi hoï nghó qua côn soùng gioù, haûi taëc, laø ñeán ñaát lieàn, tai qua naïn khoûi. Ñaëc tính naøy cuõng bieán ngöôøi Vieät Nam coù taâm lyù nhìn veà töông lai maø soáng. Tai haïi laø ngöôøi coäng saûn ñaõ naém vöõng taâm lyù taäp theå naøy maø ñeà ra chính saùch cai trò, nhaèm ñoäng vieân tinh thaàn toaøn daân haõy chaáp nhaän hieän taïi khoù khaên vaø tin töôûng töông lai töôi saùng. Caùi khoù khaên chæ nhöùt thôøi, roài ñaây moïi ngöôøi seõ sung söôùng baèng traêm laàn hieän taïi, ñeå roài maõi maõi aên baùnh veõ:
“Con vua thì laïi laøm vua
Con saûi ôø chuøa laïi queùt laù ña
Bao giôø daân noãi can qua
Con vua thaát theá laïi ra queùt chuøa.”
Trong neáp soáng vaên hoùa daân toäc, bieåu töôïng nguyeân lyù aâm - döông ñöôïc theå hieän roõ neùt nhöùt laø qua chieác baùnh chöng truyeàn thoáng cuûa ngaøy Teát. Vaät lieäu laø saûn phaåm cuûa ñaát, khí trôøi, naéng aám maø taïo thaønh. Veà hình daïng thì vuoâng laø aâm, troøn laø döông. Nhön baùnh naèm goïn trong baùnh: aâm döông gaén boù maät thieát.
“Laïy trôøi cho ñaëng vuoâng troøn
Traêm naêm cho troïn loøng son vôùi chaøng (hay vôùi naøng?)”
Ñaït ñöôïc aâm döông, töùc ñaït ñöôïc theá quaân bình ñoäng, laø ñaït ñöôïc söï haøi hoøa, söï vöõng chaéc, söï thaønh coâng beàn bæ. Laø toaïi nguyeän. Laø haïnh phuùc.
“Nghó mình phaän moûng caùnh chuoàn
Khuoân xanh bieát coù vuoâng troøn hay khoâng?”
(Nguyeãn Du, Kieàu)
Tính Coäng Ñoàng
Con ngöôøi coøn soáng laø thuoäc coõi döông. Khi cheát laø thuoäc coõi aâm. Nhöng cheát khoâng coù nghóa laø heát, laø maát vónh vieãn. Ñoái vôùi ngöôøi Vieät Nam, cheát laø qua soáng ôû coõi aâm. AÂm - Döông luoân gaén boù maät thieát ñeå khoâng coù coâ döông maø cuõng khoâng coù coâ aâm. Ngöôøi cheát khoâng phaûi heát, bôûi qua neáp soáng Vieät Nam, thôø cuùng oâng baø, maø ngöôøi cheát vaãn hieän höõu ngay trong cung caùch thôø cuùng cuûa ngöôøi soáng. Teá thaàn nhö thaàn taïi!
Nhaát laø ngaøy Teát, taát caû ngöôøi thaân trong hoï, trong gia ñình, ñeàu veà cuøng aên teát vôùi ngöôøi soáng. Chaúng nhöõng chæ coù nhöõng ngöôøi gaàn ñaây, maø phaûi tính trôû veà tröôùc boán theá heä: cao, taèng toå, næ. Vaø trôû xuoáng cuõng tính boán theá heä: con, chaùu, chít, chaét. Nhö vaäy, ngaøy Teát laø ngaøy troïng ñaïi nhöùt trong gia ñình Vieät Nam, vì boán theá heä tröôùc vaø boán theá heä sau cuøng coù maët döôùi chung moät maùi nhaø.
Vieäc naøy mang yù nghóa, qua söï noái tieáp caùc theá heä trong gia ñình, doøng sinh maïng daân toäc laø tröôøng toàn. Moät söï noái tieáp lòch söû daân toäc nhuaàn nhuyeån, khoâng bao giôø giaùn ñoaïn!
Thaät ra vieäc thôø cuùng OÂng Baø ôû ñaâu cuõng coù. Caùc daân toäc AÂu Myõ thì thôø cuùng toå tieân cuûa hoï baèng caùch döïng bia, döïng töôïng, ñaët teân ñöôøng xaù, coâng vieân, dinh thöï, laøm leã truy ñieäu, töôûng nieäm. Nhöng ñoái vôùi ngöôøi Vieät, thôø cuùng OÂng Baø mang saéc thaùi ñaëc bieät laøm cho thaáy khaùc haún vôùi caùc daân toäc khaùc. Caû gia ñình khoâng theo moät toân giaùo naøo cuõng coù baøn thôø Toå tieân ôû giöõa nhaø. Neân vieäc thôø cuùng OÂng Baø ôû ngöôøi Vieät trôû thaønh Ñaïo thôø OÂng Baø, moät thöù Ñaïo thuaàn tuùy Vieät Nam:
“Thaø ñui maø giöõ Ñaïo nhaø
Coøn hôn saùng maét OÂng Cha khoâng thôø”
(Nguyeãn ñình Chieåu - Luïc Vaân Tieân)
Vì cheát khoâng coù nghóa laø heát, neân ngöôøi Vieät Nam khoâng laøm leã sinh nhaät, maø laøm leã gioã (= kî nhaät). Ngöôøi AÂu Myõ, soáng ñöôïc moät tuoåi laø möøng huùm roài, neân voäi vaøng toå chöùc sinh nhaät do taâm lyù sôï cheát. Bôûi vôùi hoï cheát laø heát! Coøn vôùi ngöôøi Vieät Nam, ngaøy gioã laø ngaøy ñoaøn tuï giöõa nhieàu theá heä.
Thôø cuùng OÂng Baø ôû ngöôøi Vieät Nam khoâng phaûi laø moät toân giaùo, maø laø moät caùi Ñaïo, mang naëng tính chaát thuaàn vaên hoùa. Sau thôøi gian daøi tieáp caän vôùi neáp soáng vaên hoùa Vieät Nam, Giaùo hoäi Coâng giaùo La Maõ, tröôùc Coâng ñoàng Vatican II, ñaõ cho pheùp caùc tín ñoà giöõ ñaïo thôø cuùng OÂng Baø.
Linh muïc Vuõ ñình Traùc trong Taïp chí Ñònh Höôùng, soá 17, muøa thu 1998, coù trích daãn “Theå thöùc aùp duïng toâng huaán Plane compertum” ñeå noùi roõ veà vieäc Giaùo hoäi Vatican thöøa nhaän ñaïo thôø cuùng OÂng Baø vaø cho pheùp cuï theå: “Vieäc ñoát nhang höông, ñeøn neán treân baøn thôø, giöôøng thôø Gia tieân laø nhöõng cöû chæ, thaùi ñoä hieáu thaûo, toân kính, ñöôïc pheùp laøm.”
Trong nhaø, ngöôøi Vieät thôø Toå tieân coøn thôø theâm Thoå coâng. Thoå coâng laø thaàn troâng coi gia cö, ngaên chaän caùc hung thaàn khoâng cho vaøo nhaø, ñònh ñoaït phuùc hoïa cho gia chuû. Coù ngöôøi an cö, sinh soáng laø nôi ñoù coù Thoå coâng ngöï trò. Bôûi “Ñaát coù Thoå coâng, soâng coù Haø baù.”
Tuy vai troø cuûa Thoå coâng quan troïng nhö vaäy, nhöng OÂng Baø, Toå tieân vaãn ñöôïc quùi troïng hôn, neân trong nhaø, OÂng Baø, Toå tieân ñöôïc thôø ôû giöõa nhaø. Coøn Thoå coâng ñöôïc thôø ôû gian beân traùi. Ñòa vò coù keùm hôn Toå tieân cuûa chuû nhaø, Thoå coâng ñöôc buø laïi laø ñöôc chuû nhaø kính troïng “ñeä nhaát gia chi chuû”. Moãi khi coù cuùng kî, chuû nhaø phaûi laøm leã cuùng vaùi Thoå thaàn tröôùc ñeå xin pheùp cho OÂng Baø Cha Meï ñöôïc pheùp vaøo nhaø ñeå döï leã vôùi con chaùu. Neáp soáng quaân bình, haøi hoøa cuûa ngöôøi Vieät Nam thöïc hieän ôû ngöôøi soáng theo gia ñình, thoân aáp, maø coøn thöïc hieän ñoái vôùi ngöôøi cheát qua nhieàu theá heä vaø caû giöõa ngöôøi vaø Thaàn thaùnh nöõa.
Taát caû sinh hoaït veà tinh thaàn cuõng nhö vaät chaát, veà trí thöùc cuõng nhö veà ngheä thuaät, veà chaùnh trò, kinh teá cuõng nhö toân giaùo, tín ngöôõng ôû xaõ hoäi noâng nghieäp Vieät Nam xöa nay vaãn khuoân trong voøng vuõ truï quan AÂm-Döông, nhö giaùo sö Nguyeãn ñaêng Thuïc nhaän xeùt. AÂm-Döông khaùc vôùi Vaät-Taâm cuûa Taây phöông. AÂm-Döông laø hai traïng thaùi kinh nghieäm cuûa söï soáng, hai thaùi ñoä xöû theá tieáp vaät, moät khuynh höôùng vaän ñoäng cuûa moät baûn theå ñoàng nhaát lieân tuïc. Coøn Vaät-Taâm laø hai hình aûnh tónh cuûa tinh thaàn, hai khaùi nieäm tröøu töôïng hôïp lyù, bieät laäp vaø ñoái laäp, caùi noï phuû nhaän caùi kia, khoâng theå vaän haønh nhö AÂm-Döông.
Tieáp xuùc vôùi thieân nhieân, khi quan saùt soùng nöôùc, ngöôøi ta seõ nhaän thaáy hieän töôïng AÂm - Döông raát roõ: soùng noåi cao leân laø döông, soùng haï xuoáng laø aâm. Nhoâ ra laø döông, loûm vaøo laø aâm. Vaäy aâm - döông chæ laø hai quaù trình vaän ñoäng cuûa moät baûn theå laø nöôùc; noù ñi töø döông qua aâm, roài töø aâm trôû laïi döông maø cuõng chæ coù moät thöù nöôùc ñoù maø thoâi. Khaùc haún vôùi vaät-taâm. Bôûi caùi gì laø vaät thì khoâng phaûi taâm vaø ngöôïc laïi. Maø “khoâng phaûi” thì thöôøng ñöa ñeán xu höôùng phaûi trieät haï laãn nhau. Ñaáu tranh giai caáp laø tröôøng hôïp ñieån hình. Muoán quan saùt hieän töôïng aâm - döông, chuùng ta chæ caàn nhaân ngaøy Teát, quan saùt caùch toå chöùc aên Teát, chôi Teát cuûa ngöôøi Vieät, nhöùt laø ngöôøi Vieät ôû noâng thoân, thì seõ nhaän thaáy roõ:
“Moät ñaøn coø traéng bay chung
Beân nam beân nöõ ta ñoàng caát leân,
Caát leân moät tieáng linh ñình,
Cho loan saùnh phöôïng, cho mình saùnh ta,
Caát leân moät tieáng la ñaø
Ñaøn oâng haùt tröôùc, ñaøn baø haùt sau.”
“Moät ñaøn coø traéng” bieåu töôïng cho coäng ñoàng daân toäc. “Beân nam, beân nöõ” laø söï toå chöùc, phaân coâng. Tuy coù phaân chia nam-nöõ nhöng “ta ñoàng caát leân” thì nam-nöõ khoâng töông khaéc maø töông dung thoâi, cuøng vaän haønh chung ñeå cho “loan saùnh phuïng”, cho “mình saùnh ta”. Phaûi chaêng ñoù ñuùng laø moâ thöùc vaän haønh cuûa AÂm - Döông, khuynh höôùng coù khaùc maø chí höôùng laïi chung, bôûi cuøng chung moät nguoàn soáng cuûa moät coäng ñoàng?
Ngaøy Teát, leã, hoäi heø vaøo muøa xuaân ôû Vieät Nam thöôøng coù moät tinh thaàn thaân aùi, yeâu soáng, ñoaøn keát haøi hoøa. “Giaän ñeán cheát, ngaøy Teát cuõng vui!”
Caùi nguyeân lyù quaân bình ñoäng AÂm - Döông ñöôïc Ñöùc Khoång Töû khai trieån vaø heä thoáng hoùa thaønh nguyeân taéc toå chöùc xaõ hoäi cho ngaên naép ñeå baûo ñaûm ñôøi soáng cuûa moïi ngöôøi ñöôïc yeân vui. Ñoù laø toå chöùc xaõ hoäi theo Leã-Nhaïc. Leã laø Lyù, Nhaïc laø hoøa. Leã laø traät töï ôû ngoaøi, Nhaïc laø traät töï trong loøng ngöôøi. Toã chöùc xaõ hoäi theo Leã-Nhaïc laø toå chöùc xaõ hoäi cho hôïp caû ngoaøi laãn trong; vaät chaát vaø tinh thaàn ñöôïc ñieàu lyù ñeå coù traät töï quaân bình.
Neáp soáng vaên hoùa Vieät Nam ñöôïc xaây döïng treân caùi nhìn toång hôïp bieän chöùng. Bieåu hieän trong tín ngöôõng vaãn giöõ nguyeân ñaëc tính naøy: tính ña thaàn. Ñoái vôùi ngöôøi Vieät, thaàn cuõng soáng thaønh coäng ñoàng. Thaàn quan heä vôùi thaàn vaø vôùi ngöôøi. Trong quan heä vôùi ngöôøi, thaàn ñöôïc thôø nhöng cuõng bò ngöôøi khieån traùch. Boån phaän vaø quyeàn lôïi phaûi roõ raøng vaø phaûi ñöôc chu toaøn.
Tính Daân Chuû
Luaät phaùp Vieät Nam thôøi xöa ñaët naëng vaán ñeà baûo veä ñaïo ñöùc xaõ hoäi hôn laø baûo veä quyeàn lôïi caù nhaân nhö luaät phaùp Taây phöông, vì theá chæ coù nhöõng ñieàu luaät ngaên caám laøm vieäc naøy, vieäc noï, maø khoâng coù tieáng quyeàn ñeå qui ñònh nhöõng giôùi haïn maø ngöôøi daân ñöôïc höôûng vaø ñöôïc baûo veä trong cuoäc soáng xaõ hoäi. Nhöng khoâng vì thieáu tieáng quyeàn (droits - rights) trong ngoân ngöõ chính trò maø ngöôøi daân Vieät Nam thôøi xöa bò khaéc phuïc moät caùch ñoäc ñoaùn döôùi uy quyeàn cuûa vua chuùa. Xaõ hoäi Vieät Nam ñöôïc thieát laäp treân cô sôû vua ngöï trò ôû treân heát vaø naác thang thaáp nhöùt laø thöù daân. Trong quan heä vua vaø daân, moãi ngöôøi coù boån phaän phaûi chu toaøn. Moät khi vua laøm troøn boån phaän cuûa mình thì toaøn daân ñeàu höôûng ñöôïc söï an laïc, thaùi bình; ñieàu naøy phuø hôïp vôùi quan nieäm veà quyeàn cuûa ngaøy nay.
Theo tö töôûng Ñoâng phöông coå thôøi, nhaø vua ñaïi dieän cho maïng trôøi ñeå lo chaêm soùc muoân daân. Coøn daân laø neàn taûng cuûa quoác gia. Xuyeân qua ñôøi soáng cuûa daân chuùng maø thieân maïng ñöôïc phaùn xeùt ñeå coù thay ñoåi. Neáu thay ñoåi khoâng thöïc hieän ñöôïc maø daân chuùng quaù bò aùp böùc, cô cöïc, thì toaøn daân seõ vuøng daäy laät ñoå nhaø vua ñeå thieát laäp moät theå cheá khaùc phuø hôïp vôùi nguyeän voïng chung. YÙ nieäm veà daân baûn vò trong tö töôûng coå thôøi ôû Vieät Nam ñaõ baùm reå saâu trong caùc taàng lôùp daân chuùng vaø raát phoå bieán.
ÔÛ trieàu ñaïi, bình thöôøng, chæ coù ngoâi vua môùi truyeàn laïi trong hoaøng toäc, coøn caùc chöùc töôùc khaùc, moïi ngöôøi trong daân chuùng ñeàu coù theå thuû ñaéc nhôø ôû khaû naêng cuûa mình moät caùch coâng bình. Nhö theá, ôû Vieät Nam vaøo thôøi quaân chuû cöïc thònh, ngöôøi daân bình thöôøng vaãn coù theå tham gia vieäc nöôùc.
Cheá ñoä quaân chuû Vieät Nam coøn khuyeán khích moïi ngöôøi daân baøy toû quan ñieåm, chính kieán cuûa mình. Töø ñôøi nhaø Lyù, moãi trieàu ñaïi ñeàu coù laäp cô quan giaùm saùt, coù nhieäm vuï neâu leân nhöõng sai laàm cuûa nhaø vua hoaëc cuûa trieàu ñình. Hôn nöõa, quan chöùc caùc caáp vaø ngay caû daân chuùng, ai ai cuõng coù theå laøm baùo caùo ñöa leân nhaø vua ñeå trình baøy nhöõng nhaän xeùt, pheâ phaùn, hoaëc nhöõng yeâu saùch cuûa mình.
Moät ñaëc tính khaùc laø nhaø vua tuy ngöï trò ôû ngoâi vò cao nhöùt, nhöng luùc naøo cuõng quí troïng giôùi trí thöùc. Vua nhaø Traàn chaáp nhaän söï töø quan cuûa Chu vaên An nhö moät phaûn khaùng hôïp lyù maø khoâng heà phaït vaï oâng.
Tính daân chuû coøn ñöôïc theå hieän roõ neùt ôû neáp soáng hoaøn toaøn töï trò cuûa xaõ thoân Vieät Nam thôøi xöa.
ÔÛ Vieät Nam tuy chöa coù theå cheá daân chuû nhö ôû Taây phöông trong gaàn ñaây, nhöng ngöôøi Vieät Nam ñaõ coù neáp soáng daân chuû ñích thöïc töø ngaøn xöa. Chaúng nhöõng hoï soáng daân chuû giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi maø hoï coøn soáng raát daân chuû vôùi caû thaàn thaùnh nöõa.
Thaät theá, tính daân chuû trong vaên hoùa Vieät Nam theå hieän raát roõ neùt qua quan nieäm cuûa daân chuùng veà quyeàn lôïi vaø traùch nhieäm hai chieàu giöõa thaàn linh vôùi con ngöôøi döông theá. Con ngöôøi coù traùch nhieäm thôø cuùng thaàn thaùnh vaø ngöôïc laïi, thaàn thaùnh cuõng coù traùch nhieäm phuø hoä cho ngöôøi ñöôïc soáng an laønh, tai qua naïn khoûi.
ÔÛ trong laøng, khi luït loäi keùo daøi, ngöôøi daân caàu thaàn giuùp giaûi luït khoâng coù hieäu quaû, thì laäp töùc hoï ñem töôïng thaàn dìm xuoáng nöôùc, ñeå cho thaàn cuøng chòu chung caûnh luït loäi vôùi daân chuùng. Khi naéng haïn laâu, noâng daân laøm leã caàu ñaûo, mang töôïng thaàn, baøn thôø thaàn ñi ngoaøi naéng ñeå cho thaàn cuøng chòu naéng haïn vôùi noâng daân. Thöôøng thì sau leã caàu ñaûo, Trôøi coù möa, duø möa nhoû.
Ñoái vôùi Trôøi laø vò chuùa teå cuûa muoân loaøi, maø khi Trôøi coù loãi, con coùc coøn ñi kieän oâng Trôøi. Vaø khi coùc keâu, Trôøi phaûi laøm möa. Hôn nöõa, trong daân chuùng, ai coù ñieàu gì khoâng baèng loøng, ñeàu keâu than vôùi Trôøi. Vaø Trôøi traû lôøi moät caùch raát bình ñaúng, oân hoøa:
“Baéc thang leân hoûi OÂng Trôøi
Sao khoâng thí boû cho toâi tí choàng?
OÂng Trôøi ngaûnh maët laïi troâng:
Maøy hay keùn choïn, OÂng khoâng cho maøy.” (ca dao)
Quan heä quyeàn lôïi vaø traùch nhieäm hai chieàu giöõa ngöôøi vaø thaàn linh seõ thaáy raát roõ qua caùc baøi khaán vaùi thaàn linh cuûa daân chuùng khi teá leã thaàn: “Hôõi caùc thaàn (neâu teân hoï caùc thaàn). Chuùng toâi muoán (neâu yeâu caàu). Chuùng toâi ñaõ cuùng caùc vò (lieät keâ leã vaät). Mong quùi chö vò giuùp chuùng toâi ñaït ñöôïc yù muoán. Neáu quùi chö vò khoâng giuùp ñöôïc chuùng toâi thì sang naêm tôùi, ôû kyø leã tôùi, chuùng toâi seõ khoâng cuùng kieán quùi chö vò nöõa.”
Theo quan nieäm quyeàn cuûa ngaøy nay, thì daân chuû voán laø moät thöù quyeàn cuûa daân, quyeàn laøm chuû ñaát nöôùc cuûa daân, ñöông nhieân moïi ngöôøi daân ñeàu ñöôïc höôûng. Nhö khoâng khí, moïi ngöôøi ñeàu ñöôïc hít thôû!
Nhaø nöôùc khoâng ban phaùt cho daân chuùng daân chuû, maø Nhaø nöôùc phaûi bieát töï haïn cheá quyeàn löïc cuûa mình tröôùc daân chuùng thì daân chuùng coù daân chuû.