Nguyeân Lyù Sinh cuûa Hieáu Ñaïo
Trong Ñaïo Thôø Kính Toå Tieân
Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn, Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
1. Daãn Nhaäp
Ai cuõng bieát laø ngöôøi Vieät toân kính toå tieân, vaø nghi leã toân kính raát long troïng, trang nghieâm vaø thaàn bí. Hoï coi vieäc thôø kính toå tieân nhö laø chính caùi ñaïo soáng cuûa mình. Tuy nhieân, ít ai chuù yù tôùi neàn taûng sieâu hình cuûa caùi ñaïo thôø kính toå tieân naøy. Cuõng khoâng coù maáy ngöôøi ñaøo saâu vaøo neàn trieát lyù caên baûn cuûa noù. Chính vì theá maø coù raát nhieàu ngoä nhaän töø phía ngöôøi ngoaïi quoác, vaø ngay töø chính ngöôøi Vieät bò aûnh höôûng cuûa taân hoïc. Loái nhìn cuûa hoï ñoâi khi ngoâ ngheâ, ñoâi khi raát moät chieàu, ñoâi khi raát laïc quan, song ñoâi khi laïi ñaày chaâm bieám vaø thuø nghòch ñoái vôùi ñaïo oâng baø cuûa chuùng ta. Duø vôùi loái nhìn naøo ñi nöõa, nhöõng loái nhìn phieán dieän naøy gaây ra nhöõng hieåu laàm tai haïi, nhaát laø khi neàn giaùo duïc nöôùc nhaø chòu aûnh höôûng cuûa giôùi Taây hoïc. Haäu quûa taát yeáu, caû moät lòch söû tö töôûng daân toäc bò giaûn ñôn hoùa thaønh moät lòch söû thieáu tö duy, hay tö duy moät caùch “man daõ.” Luaän vaên sau ñi tìm neàn taûng sieâu hình cuûa ñaïo thôø kính toå tieân nhaèm laøm saùng toû vaán ñeà vaø phaù boû nhöõng ngoä nhaän khoâng caàn thieát. Chuùng toâi taäp trung vaøo hieáu ñaïo trong Nho giaùo, bôûi leõ hieáu ñaïo laø moät neàn taûng sieâu hình cuûa ñaïo thôø kính toå tieân.
Luaän vaên naøy goàm hai phaàn chính. Phaàn thöù nhaát baøn veà nguyeân lyù sieâu hình, töùc ñaïo cuûa hieáu. Phaàn thöù hai phaân tích nguyeân lyù truyeàn sinh cuûa hieáu ñaïo qua caùc vaên baûn kinh ñieån nho hoïc nhö Leã Kyù, Maïnh Töû, Luaän Ngöõ, Söû Kyù vaø Hieáu Kinh cuõng nhö trong tö töôûng cuûa moät vaøi Nho gia nhö Trình Di. Phaàn keát laø moät phaûn tö veà hieáu ñaïo trong ñaïo thôø kính toå tieân.
2. Hieáu Ñaïo vaø caùi Ñaïo Hieáu
Ñeå traùnh hieåu laàm, tröôùc khi baøn veà nguyeân lyù hieáu ñaïo, chuùng ta caàn phaûi giaûi thích sô qua veà tieáng ñaïo thöôøng ñöôïc hieåu moät caùch raát ö maäp môø trong ngoân ngöõ vaø trong taäp quaùn cuûa ngöôøi Vieät chuùng ta, hay ngay trong caùch lyù giaûi cuûa nhöõng nhaø trí thöùc Vieät. Vì phaïm vi cuûa baøi vieát, chuùng toâi seõ khoâng trình baøy quaù trình dieãn bieán cuûa ñaïo trong lòch söû trieát hoïc Trung Hoa, maø chæ nhaém laøm saùng toû yù nghóa cuûa noù trong khi aùp duïng vaøo hieáu ñaïo.
Chuùng toâi hieåu ñaïo theo moät nghóa raát roäng: ñaïo nhö moät phöông theá, moät con ñöôøng, moät neàn ñaïo ñöùc (leà luaät) maø chuùng ta phaûi theo; ñaïo cuõng laø moät muïc ñích; vaø ñaïo nhö laø moät nguyeân lyù sieâu hình, vuõ truï, taâm linh.
2.1. Ñaïo laø Ñöôøng, Phöông Theá, Caùch Thöùc
Theo nghóa thoâng thöôøng, ñaïo chæ laø moät con ñöôøng, moät loái, moät caùch theá, moät phöông tieän, moät caùch bieåu taû, moät thoùi quen, moät haønh vi maø chuùng ta tin, chaáp nhaän, hay baét buoäc phaûi theo. Moät caùi ñaïo nhö theá luoân nhaém tôùi moät muïc ñích naøo ñoù, thí duï nhö giaûi quyeát vaán ñeà, hoaëc laøm saùng toû söï vaät, hay con ngöôøi, hoaëc bieåu taû tri thöùc hay taâm tình chung, hoaëc soáng phuø hôïp vôùi yù thích, hay lyù töôûng cuûa moãi ngöôøi. Nhö vaäy, tuyø theo moãi caùch theá, hay moãi muïc ñích, chuùng ta coù nhöõng caùi ñaïo khaùc nhau. Baïch ñaïo laø moät loái soáng theo phaùp luaät, hay theo moät neàn ñaïo ñöùc, hay theo quy luaät xaõ hoäi, hay theo loái soáng thoâng thöôøng maø chuùng ta chaáp nhaän. Ngöôïc laïi, haéc ñaïo noùi leân caùch soáng khoâng theo phaùp luaät thöôøng tình. Ñoù laø moät loái soáng theo luaät, leä, hay thoùi quen cuûa moät nhoùm ngöôøi (baêng, ñaûng), hay moät “xaõ hoäi” nhoû ñi ngöôïc laïi vôùi phaùp luaät chung cuûa moïi ngöôøi, hay cuûa quoác gia, hay cuûa moät toân giaùo lôùn. Tuy “phi phaùp” nhöõng ngöôøi naøy vaãn tuaân theo moät caùi ñaïo soáng cuûa hoï. Ngöôøi aên troäm tuaân giöõ nhöõng quy taéc cuûa caùi ñaïo chích; hoï thôø oâng toå aên troäm cuûa hoï; hoï hoïc caùch thöùc (ngheä thuaät) troäm caép; hoï soáng theo luaät soáng cuûa troäm caép (luaät giang hoà)... Töông töï, sö ñaïo laø ñaïo cuûa nhöõng ngöôøi laøm thaày, sinh ñaïo laø caùi ñaïo cuûa ngöôøi hoïc sinh, vöông ñaïo laø caùi ñaïo maø oâng vua phaûi theo, thaàn ñaïo laø caùi ñaïo ngöôøi thaàn, daân phaûi tuaân giöõ, ñaïo aên maøy (cuûa khaát caùi), vaân vaân. Töø ñaây chuùng ta thaáy moãi caùch soáng khaùc bieät noùi leân moät ñaïo soáng. Moãi nhoùm ngöôøi choïn moät con ñöôøng chung, muïc ñích chung, lyù töôûng chung... ñeàu theo, chaáp nhaän, hay tuaân giöõ caùi ñaïo cuûa hoï. Do vaäy, ta khoâng laáy laøm laï gì khi moãi loái soáng ñeàu noùi leân moät caùi ñaïo chi ñoù. Ta coù ñaïo tình (luaät cuûa tình yeâu), ñaïo höõu (tình baïn) (ñaïo höõu cuõng coù nghóa nhöõng ngöôøi cuøng moät ñaïo), vaên ñaïo, ñaïo cuûa ngöôøi hoïc troø, sö ñaïo (ñaïo laøm thaày), vöông ñaïo (ñaïo vua), quan ñaïo (ñaïo laøm quan), phuï ñaïo (ñaïo laøm cha), maãu ñaïo (ñaïo laøm meï), tu ñaïo (ñaïo ngöôøi ñi tu), vaân vaân. Theo ñuùng caùi ñaïo soáng cuûa mình ñöôïc Khoång Töû cho laø chính danh.
Ngoaøi ra, chuùng ta thöôøng hieåu ñaïo vôùi loái soáng theo ñaïo giaùo naøo ñoù, thí duï soáng ñaïo Khoång, soáng ñaïo Phaät, soáng ñaïo Thieân Chuùa... maëc duø ngöôøi soáng khoâng nhaát thieát laø Phaät töû, Nho gia hay tín höõu Kitoâ giaùo. Ngay trong Phaät giaùo, ngöôøi thì theo thieàn ñaïo, ngöôøi laïi theo taâm ñaïo, vaân vaân. Hoaëc nôi ngöôøi coâng giaùo, hoï cuõng luyeän taäp thieàn ñaïo (ñeå suy gaãm, maëc töôûng, vaân vaân), vaø tuaân giöõ nhöõng quy luaät cuûa ñaïo Nho. Nôi ñaây, theo ñaïo coù nghóa laø theo caùch soáng, luaät soáng, quy taéc soáng, phong tuïc soáng maø moïi ngöôøi nhaän thaáy coù lôïi, hay hôïp vôùi sôû thích, hay hôïp vôùi xaõ hoäi, hay hôïp vôùi lyù töôûng cuûa mình, hay giuùp hoï ñaït tôùi moät muïc ñích cao vôøi hôn.
Nhö chuùng ta ñaõ trình baøy treân, chöõ ñaïo mang raát nhieàu nghóa, nhöng ñeàu chæ ra moät loái soáng, moät caùch soáng, vaø moät muïc ñích soáng. Söï khaùc bieät cuûa cuoäc soáng, loái soáng, caùch soáng, caáu taïo leân nhöõng caùi ñaïo khaùc nhau.
2.2. Ñaïo laø chính Muïc Ñích Soáng
Thöù hai, ñaïo khoâng chæ laø phöông caùch, maø coøn laø chính muïc ñích. Nôi ñaây, caàn phaân bieät ra hai loaïi muïc ñích: muïc ñích taïm thôøi, vaø muïc ñích chung cöïc toái haäu. Caùi muïc ñích taïm thôøi nhö giaàu sang, phuù quyù, hay aên ngon maëc ñeïp, thoaû maõn duïc voïng, danh voïng, quyeàn löïc, hay baát cöù moät muïc ñích naøo töông töï... cuõng coù theå khieán con ngöôøi choïn löïa vaø tìm ñuû phöông caùch ñeå ñaït tôùi. Tuy nhieân, nhöõng muïc ñích naøy, noùi ñuùng ra, chæ laø nhöõng muïc tieâu coù tính caùch coâng cuï ñeå coù theå ñaït tôùi muïc ñích khaùc, töùc chính cuoäc soáng. Tieác thay, chuùng ta chæ nhìn thaáy ngoùn tay (muïc tieâu) maø khoâng thaáy maët traêng (muïc ñích), chæ thaáy nhöõng giaù trò taïm thôì maø khoâng nhaän ra ñöôïc giaù trò vónh haèng. Töø ñaây ta coù theå thaáy nhöõng ñaïo khaùc nhau nhö: ñaïo baùi vaät, ñaïo baùi vaät toå (totemism), ñaïo baùi Phaät Di Laïc (cho nhöõng ai muoán höôûng phuùc, laïc), ñaïo baùi Quan Coâng (cho nhöõng ngöôøi buoân baùn), ñaïo baùi maët trôøi (quyeàn löïc), ñaïo baùi döông vaät (tính duïc), ñaïo baùi oâng toå troäm (thaàn troäm), hay baùi quyû thaàn (satanism). Trong ngoân ngöõ bình daân ta thaáy “ñaïo aên” ñöôïc nhöõng ngöôøi theo lyù thuyeát “coù thöïc môùi vöïc ñöôïc ñaïo” chaáp nhaän. Hoï laáy mieáng côm manh aùo laøm chính muïc ñích cuûa cuoäc soáng. Töông töï ta coù “ñaïo tieàn” (laáy tieàn laøm muïc ñích, queân caû sinh meänh), “ñaïo quan” (laáy quan chöùc laøm muïc ñích), ñaïo vò lôïi, vaø töông töï.
Ngöôïc laïi vôùi nhöõng muïc ñích taïm thôøi, ñoù laø muïc ñích vónh cöûu. Con ngöôøi ñi tìm kieám moät ñôøi soáng vieân maõn, vónh haèng khoâng coøn bò raøng buoäc bôûi nhöõng muïc ñích taïm thôøi. Töø ñaây chuùng ta coù nhöõng ñaïo giaùo (hay toân giaùo lôùn) nhö Thieân Chuùa Giaùo, Phaät Giaùo, Nho Giaùo, Ñaïo Giaùo, Hoài Giaùo vaø AÁn Ñoä giaùo... Taát caû nhöõng toân giaùo naøy ñeàu ñaët söïï vónh cöûu laøm muïc ñích chính cuûa hoï (Thieân Chuùa, Thieân ñaøng, vieân maõn, vaân vaân). Vaø töø ñaây, caâu hoûi laøm theá naøo coù theå ñaït tôùi ñôøi soáng vónh cöûu, moãi toân giaùo coù theå ñeà ra nhöõng ñöôøng loái, phöông caùch, hay phöông phaùp khaùc nhau. Do ñoù, ñaïo lyù cuûa baát cöù toân giaùo naøo cuõng phaân ra laøm ba phaàn chính: (1) phaàn sieâu hình hay caên baûn noùi veà chính muïc ñích toái haäu, (2) phaàn giaùo lyù bao goàm nhöõng nguyeân taéc thieát yeáu vaø nhöõng quy luaät cuõng nhö phöông theá caàn thieát nhö nghi leã, nhieäm tích, vaân vaân, ñeå ñaït tôùi muïc ñích toái haäu, vaø (3) phaàn dieãn taû, baûo toàn, tuyeân truyeàn (truyeàn giaùo) bao goàm toå chöùc, giaùo duïc, phuïng teá, kinh nguyeän, vaân vaân). Moät toân giaùo caøng chaët cheõ, thì ba phaàn treân caøng khoâng theå taùch bieät. Thaønh thöû, ñaïo nôi ñaây coù ba nghóa: ñaïo laø nguyeân lyù toái haäu (Thöôïng Ñeá, vieân maõn vaân vaân), ñaïo laø ñaïo lyù (giaùo lyù, giaùo ñieàu, giaùo quy, luaät), vaø ñaïo laø moät toå chöùc (bao goàm ngöôøi thi haønh nghi leã, toå chöùc, ñieàu haønh, heä thoáng giaùo duïc, truyeàn ñaïo, ñeàn, mieáu, vaân vaân).
2.3. Ñaïo laø Nguyeân Lyù
Thöù ba, trong trieát hoïc (vaø chæ trong trieát hoïc maø thoâi), ñaïo mang yù nghóa cuûa moät nguyeân lyù thuaàn tuùy laøm caên baûn cho cuoäc soáng, hay cho chính theá giôùi. Moät nguyeân lyù thuaàn tuùy laø moät nguyeân lyù voâ ñònh, voâ löôïng, “voâ thanh, voâ saéc” song khoâng theå thieáu. Noùi theo Laõo Töû, tuy “ñaïo voâ thöôøng” song laïi laø “vaïn vaät chi maãu,” tuy”voâ vi” song laïi laø ñoäng löïc cuûa vaïn vaät. Ñoù chính laø “ñaïo khaû ñaïo, phi thöôøng ñaïo.” Hay noùi theo ngoân ngöõ cuûa trieát gia Martin Heidegger (1889-1976) thì ñaïo töùc laø chính caùi höõu theå uyeân nguyeân. Noù saâu nhaát song laïi roõ nhaát, roäng nhaát song laïi heïp nhaát, xa nhaát song laïi gaàn nhaát, cao vôøi song laïi luoân thaân caän... Laø moät nguyeân lyù cho cuoäc soáng, ñaïo xaùc ñònh, bieåu taû vaø höôùng daãn cuoäc soáng. Chính vì vaäy maø thaùnh AÂu Cô Tinh (Augustinus 354-430) vaø trieát gia Blaise Pascal (1623-1662) môùi coi caùi ñaïo ñoàng nhaát vôùi chính Thieân Chuùa: Ngaøi xa vôøi voâ bieân, song laïi ngöï ngay chính trong taám loøng (taâm) cuûa chuùng ta, vaø do ñoù chæ coù ai coù taám loøng “ñôn sô,” “ngay thaät,” “thuaàn nhaát”... môùi coù theå hieåu ñöôïc ñaïo. Ngaøi laø neàn taûng, laø höôùng ñi vaø laø muïc ñích toái haäu cuûa cuoäc soáng cuõng nhö laø chính cuoäc soáng (via, vita et veritas).
2.4. Ñaïo Soáng
Töø loái nhìn treân, chuùng toâi hieåu hieáu ñaïo theo caû ba nghóa, vaø töø ñoù ñi tìm yù nghóa cuûa ñaïo hieáu. Ñaïo hieáu dieãn taû moät loái soáng, moät caùch theá cö xöû, muïc ñích cuûa cuoäc soáng vaø moät nguyeân lyù soáng. Noùi moät caùch cuï theå hôn, ñaïo hieáu laø moät kieåu dieãn taû söï quan heä giöõa cha meï vaø con caùi, giöõa con ngöôøi vôùi toå toâng cuûa hoï. Ñaïo hieáu cuõng phaûn aùnh caùi theá sinh vaø loái nhìn cuûa ngöôøi Vieät veà theá sinh ñoù. Vaø sau cuøng, ñaïo hieáu noùi leân chính caùi nguyeân lyù soáng, töùc caùi muïc ñích toái haäu cuûa cuoäc soáng: ñoù laø chính söï soáng qua nguyeân lyù truyeàn sinh.
Chuùng ta seõ raát ngaïc nhieân, ñaët vaán ñeà taïi sao ngay trong chöông ñaàu tieân cuûa Luaän Ngöõ, ñöùc Khoång ñeà cao hieáu ñeã coi noù nhö laø neàn taûng cuûa nhaân sinh. Leõ dó nhieân, neáu chæ döïa theo nhöõng caâu noùi cuûa ngaøi, chuùng ta khoù coù theå naém vöõng ñöôïc luaän cöù cuûa hieáu ñeã. Chæ khi ñaøo saâu vaøo nguyeân lyù cuûa ñaïo hieáu, chuùng ta môùi thaáu suoát ñöôïc thaâm yù cuûa ngaøi. Khi naâng hieáu ñaïo leân haøng nguyeân lyù, ñoàng haøng vôùi ñaïo nhaân, Khoång Töû muoán chöùng minh nguyeân lyù soáng tieàm aån trong ñaïo, maø ñaïo hieáu cuõng nhö ñaïo ñeã chính laø neàn moùng cuûa caùi ñaïo laøm ngöôøi. Hoaëc noùi roõ hôn, ñaïo laøm ngöôøi (töùc ñaïo nhaân) bieåu hieän qua ñaïo hieáu, ñaïo ñeã vaø ñaïo thaân (goàm baèng höõu, phu phuï, sö sinh), bôûi leõ loaøi vaät khoâng coù tình thaày troø, cha meï, anh em, con caùi, baïn beø. Ñieàu naøy ñöôïc thaày Maïnh Töû (371-289 tröôùc coâng nguyeân) phaùt trieån moät caùch saâu roäng trong chuû thuyeát nhaân baûn, vaø ñöôïc Trình Di (1033-1107) coi nhö laø neàn taûng cuûa ñaïo ñöùc khi oâng xeáp noù vaøo phaïm truø nhaân, töùc phaïm truø caên baûn cuûa taát caû hoïc thuyeát Khoång Maïnh, ñoù chính laø “tam cöông,” töùc phuï töû, quaân thaàn, phu phuï.
3. Nguyeân Lyù Sinh cuûa Hieáu Ñaïo
Vaäy thì, neáu hieåu nguyeân lyù cuûa ñaïo hieáu naèm ngay trong caùi ñaïo laøm ngöôøi, thì ñieåm quan troïng maø chuùng ta phaûi baøn tôùi, ñoù chính laø nguyeân lyù cuûa ñaïo laøm ngöôøi hay ñaïo nhaân. Ñaïo nhaân naøy bao goàm nhöõng gì? Trong phaàn naøy, chuùng toâi xin taïm ñöa ra boán nguyeân lyù: (1) nguyeân lyù sinh töùc ñaïo soáng, (2) nguyeân lyù nhaân baûn töùc ñaïo vieät, (3) nguyeân lyù töông thaân töùc ñaïo giao (xaõ hoäi, hay nöôùc non), vaø (4) nguyeân lyù nhaân (thieân) meänh töùc ñaïo toâng (hay toân giaùo). Boán nguyeân lyù naøy caáu taïo thaønh ñaïo laøm ngöôøi, vaø leõ taát nhieân laø caên baûn sieâu hình cuûa ñaïo hieáu. Noùi caùch khaùc, ñaïo hieáu lieân quan vôùi söï soáng (truyeàn sinh), hoaøn thaønh con ngöôøi (nhaân baûn), phaùt trieån (vieät hay vöôït), quy tuï con ngöôøi thaønh xaõ hoäi (giao) vaø giuùp hoï tröôøng sinh (toâng giaùo). Vì phaïm vi baøi vieát, chuùng toâi taäp trung vaøo nguyeân lyù thöù nhaát, töùc nguyeân lyù sinh. Veà nhöõng nguyeân lyù khaùc chuùng toâi ñaõ hay seõ baøn roäng theâm trong caùc luaän vaên khaùc.
Nguyeân lyù quan troïng nhaát cuûa ñaïo laøm ngöôøi, cuõng laø nguyeân lyù caên baûn cuûa ñaïo hieáu, ñoù chính laø nguyeân lyù sinh, hay laø ñaïo soáng. Nguyeân lyù sinh bao goàm truyeàn sinh, döôõng sinh, duïc sinh, laäp sinh vaø hoä sinh. Cuõng phaûi theâm vaøo quan nieäm taùi sinh, moät quan nieäm then choát nôi caùc toân giaùo, vaø khieán truyeàn sinh baát taän. Nôi ñaây caàn phaûi nhaán maïnh, laø quan nieäm sinh laø moät quan nieäm toaøn theå, khoâng theå taùch rôøi ra töøng giai ñoaïn hay bò haïn cheá vaøo moät coâng naêng naøo ñoù. Theá neân, coù sinh maø khoâng döôõng thì con ngöôøi khoâng theå soáng; maø coù döôõng khoâng duïc thì ta cuõng chaúng khaùc chi haøng ñoäng vaät; coù duïc khoâng laäp, khoâng hoä (hoã) thì cuoäc soáng chöa ñaày ñuû yù nghóa; maø neáu cuoäc soáng bò haïn cheá vaøo hieän sinh (töùc cuoäc soáng hieän theá) thì noù seõ trôû leân voâ nghóa.
3.1. Truyeàn Sinh:
Thöù nhaát, söï soáng cuûa con ngöôøi khoâng phaûi töï taïo, töï sinh, nhöng do cha meï. Caâu noùi “cha sinh meï döôõng,” tuy bò aûnh höôûng cuûa neàn tö töôûng phong kieán phuï heä, vaãn coù theå noùi leân ñöôïc quan nieäm cuûa ngöôøi Vieät chuùng ta veà truyeàn sinh. Söï soáng (sinh), ñôøi soáng (maïng) cuûa chuùng ta gaén lieàn vôùi sinh maïng cuûa cha meï, vaø nhö vaäy, hieáu thaûo vôùi cha meï chæ laø moät loái suy tö vaø caùch soáng thöïc tieãn toân troïng söï soáng cuûa chính mình. Loái luaän lyù (logic) nhaân quûa naøy vöôït khoûi loái nhìn thoâng thöôøng “aên quaû nhôù keû troàng caây.” Noù noùi leân moät lieân tuïc, taát yeáu vaø baát bieán giöõa chuùng ta vôùi oâng baø toå tieân, vaø giöõa chuùng ta vaø con (doøng) chaùu (gioáng) sau naøy. Nhaø nghieân cöùu Toan AÙnh toùm laïi loái nhìn chung cuûa ngöôøi Vieät chuùng ta nhö sau:
“Toå tieân sinh ra oâng baø, oâng baø sinh ra cha meï, cha meï sinh ra mình. Ngöôøi con hieáu thaûo phaûi bieát ôn nghóa sinh thaønh cuûa cha meï, vaø ñaõ hieáu vôùi cha meï phaûi hieáu vôùi oâng baø toå tieân töùc laø nguoàn goác cuûa mình.”
Moät quan nieäm nhö theá töøng thaáy trong Nho giaùo, nhö chuùng ta thaáy trong caùc kinh ñieån nho hoïc, vaø nôi giôùi Nho gia. Vaøo theá kyû 12, Trình Di, moät danh Nho ñôøi Toáng, vaø moät ngöôøi töøng gaây aûnh höôûng saâu roäng trong neàn Nho hoïc Vieät, ñaõ töøng baøn veà ñaïo hieáu töø khía caïnh truyeàn sinh naøy. OÂng coi söï sinh, hay truyeàn sinh, töùc taïo ra moät söï soáng môùi tieáp noái söï soáng cuûa oâng baø toå tieân môùi laø troïng taâm cuûa ñaïo laøm ngöôøi. Vì hieåu ñaïo laøm ngöôøi ñoàng nghóa vôùi ñaïo soáng, maø ñaïo soáng vôùi coâng naêng truyeàn sinh, neân tröôùc laø Maïnh Töû, sau laø Trình Di, môùi daùm quaû quyeát: “Baát hieáu giaû tam, voâ haäu vi ñaïi.” Chuùng ta nhaän ra moät caùch deã daøng thaâm yù cuûa Maïnh Töû vaø hoï Trình khi caùc oâng ñaët boån phaän truyeàn sinh nhö laø moät neàn ñaïo ñöùc caên baûn nhaáùt. Thöïc ra moät loái nhìn nhö theá khoâng coù chi môùi laï, caùi laï cuûa hoï Trình laø oâng naâng vai troø truyeàn sinh leân haøng caên baûn cuûa neàn trieát lyù laøm ngöôøi, vaø nhö vaäy oâng gaén lieàn truyeàn sinh vôùi ñaïo nhaân nghóa cuûa Maïnh Töû. Thöïc vaäy, chuùng ta ñaõ töøng thaáy, ngay vaøo ñôøi Chaâu (1111-249 B.C.), toå tieân ñöôïc hieåu ñoàng nghóa vaø vai troø vôùi Trôøi, hay theá giôùi linh thieâng. Tröôùc ñoù, vaøo thôøi Thang (thôøi nhaø Ñöôøng) (1751-1112 B.C.), toå tieân ñöôïc coi nhö Thieân, maø Thieân bieåu taû sinh, meänh: “sinh sinh baát töùc” (Kinh Dòch) gioáng y heät nhö ñaïo thaáy trong Ñaïo Ñöùc Kinh.
3.2. Döôõng Sinh
Caâu noùi bình daân “cha sinh meï döôõng” nôi ngöôøi Vieät phaûn aùnh moät caùch trung thöïc loái soáng cuûa ngöôøi Vieät, cuõng nhö vai troø cuûa cha meï. Thöïc ra phaûi noùi “cha meï sinh, song meï döôõng” môùi ñuùng. Tuy trong moät cheá ñoä phuï quyeàn, song ngöôøi Vieät noùi chung vaãn coâng nhaän vai troø baát khaû khuyeát cuûa ngöôøi meï: “con khoâng cha aên côm vôùi caù, con khoâng meï lieám laù ñaàu ñöôøng.” Chính caùi coâng sinh vaø döôõng cuûa ngöôøi meï vöôït caùi ôn sinh cuûa ngöôøi cha, theá neân khoâng nhöõng “leänh oâng khoâng baèng coàng baø,” maø coøn “moät baø möôøi oâng” (ngöôïc laïi vôùi “nhaát nam vieát höõu, thaäp nöõ vieát voâ” cuûa cheá ñoä phong kieán). Trong tö töôûng Maïnh Töû, moät ngöôøi töøng ñöôïc meï nuoâi, döôõng vaø giaùo huaán, chuùng ta thaáy sinh luoân gaén lieàn vôùi döôõng. Caâu truyeän cuûa baø meï thaày nuoâi, vaø daäy thaày leân ngöôøi noùi leân taàm quan troïng cuûa döôõng, duïc trong Nho giaùo. Theá neân sinh vaø döôõng khoâng theå taùch bieät ñöôïc. Caâu “coâng cha nhö nuùi Thaùi sôn, nghóa meï nhö nöôùc trong nguoàn chaûy ra” thöïc ra ñaõ ñoàng nghóa sinh vôùi döôõng, vaø döôõng vôùi duïc.
- Duïc Sinh
Caâu noùi baát huû cuûa Khoång Töû: “Ngaõ thaäp höõu nguõ nhi chí ö hoïc, tam thaäp nhi laäp, töù thaäp nhi baát hoaëc, nguõ thaäp tri thieân meänh, luïc thaäp nhi nhó thuaän, thaát thaäp nhi toøng taâm sôû duïc, baát du cuû.” Khi Khoång Töû ñaët naëng vaán ñeà giaùo duïc “höõu giaùo voâ loaïi,” ngaøi ñaõ nhìn ra sinh vaø döôõng, vaø döôõng vaø duïc khoâng theå taùch rôøi. Coù sinh maø khoâng coù döôõng cuõng chæ laø moät suùc sinh, maø neáu khoâng coù duïc thì sinh meänh cuõng chaúng coøn. Moät quoác gia thieáu giaùo duïc thì sôùm muoän gì cuõng nöôùc maát nhaø tan. Ñaây laø moät quan nieäm raát ñaùng chuù yù, bôûi ñaïo hieáu khoâng chæ haïn heïp ñoái vôùi ngöôøi sinh ra ta, maø coøn ñoái vôùi ngöôøi cho chuùng ta söï soáng. Theá neân trong ngoân ngöõ thöôøng nhaät chuùng ta coù thaân phuï (ngöôøi sinh ra ta), döôõng phuï (ngöôøi nuoâi ta) vaø sö phuï (ngöôøi daäy ta). Vai troø cuûa sö phuï do ñoù khoâng keùm vai troø cuûa cha meï: “khoâng thaày, ñoá maøy laøm leân.”
3.3. Laäp Sinh vaø Hoä Sinh
Moät yeáu toá khaùc khoâng theå thieáu trong ñaïo lyù sinh, ñoù laø laäp sinh vaø hoä sinh. Khi Khoång Töû nhaán maïnh ñeán söï kieän ngaøi töï laäp vaøo luùc 40 tuoåi, thaùnh nhaân muoán nhaán maïnh ñeán söï kieän laø cuoäc soáng khoâng hoaøn myõ neáu khoâng phaûi laø moät cuoäc soáng töï laäp. Tuy vaäy, neáu töï laäp cuoäc soáng cuûa mình (laäp nghieäp) laø moät truyeän quan troïng, laäp ra cuoäc soáng cho nhöõng ngöôøi khaùc (laäp nöôùc, laäp laøng, laäp gia ñình), hay laäp danh cho caû doøng toäc, ñaây môùi chính laø moät öu tieân cuûa Nho gia. Trong Trung Dung, ta thaáy Khoång Töû töøng noùi raèng “Vua Voõ vaø em oâng (Chaâu Coâng) coù hieáu cao roäng. Hieáu vì tieáp tuïc chí nguyeän cuûa oâng cha, noi theo söï nghieäp cuûa oâng cha ñeå laïi maø môû mang ra.” Ñaây laø yù nghóa cuûa laäp sinh maø Khoång Töû traân troïng. Hay nhö cuï Nguyeãn Du cuõng hieåu laäp sinh theo nghóa laäp danh khi cuï tuyeân boá: “Baát tri tam baùch dö nieân haäu, thieân haï haø nhaân khaáp Toá Nhö.” Töông töï, quan nieäm hoä (hoã) sinh thöïc ra chæ laø baûn chaát cuûa caùi maø ñöùc Khoång goïi laø thaân (thaân daân, phuï thaân, song thaân, thaân maãu, thaân sinh), töùc töông hoã. Ñaïo hieáu, nhö ñaõ trích daãn töø Luaän Ngöõ, chöông moät, ñöôïc xaây döïng treân hieáu, ñeã. Hieáu ñeã laïi döïa treân chöõ thaân. Chính caùi tình thaân naøy cuõng laø neàn taûng cuûa gia ñình. Töông töï, ta thaáy hoä sinh ñöôïc ñöùc Khoång môû roäng ra vöôït khoûi voøng gia ñình, nôùi roäng cho tôùi daân toäc: “Ñaïi hoïc chi ñaïo, taïi minh minh ñöùc, taïi thaân daân” hay trong Trung Dung: “Gia laïc quaân töû, hieán hieán leänh ñöùc; nghi daân nghi nhaân, thoï loäc vu thieân, baûo höõu maïng chi, töï thieân thaân chi.”
3.4. Taùi Sinh
Leõ dó nhieân, maïng soáng cuûa con ngöôøi khoâng chaám döùt vôùi caùi cheát. Ngöôïc laïi, trong tö töôûng Ñoâng phöông caùch chung, söï soáng keùo daøi töø vaõng sinh, tôùi hieän sinh, vaø töø hieän sinh tôùi lai sinh. Ñieåm quan troïng maø Nho giaùo vaø caùc ñaïo giaùo khaùc chuû tröông, ñoù laø cuoäc soáng khoâng keùo daøi moät caùch töï ñoäng, vaø cuoäc soáng cuõng khoâng nhaát thieát theo tieán trình bieán hoùa moät caùch maùy moùc. Ngöôïc laïi, chính con ngöôøi, qua söï vieäc tu thaân (tu taâm) coù theå bieán ñoåi lai sinh, hay ít nhaát quyeát ñònh cuoäc soáng mai sau cuûa mình. Hieáu ñaïo noùi leân khoâng nhöõng truyeàn sinh, maø coøn tröôøng sinh. Söï thöïc laø cha meï ñaõ qua ñôøi, theá neân nieàm mong ñôïi taùi sinh qua nhöõng hình thöùc khaùc nhau, hay qua chính con caùi “boá naøo con aáy, meï naøo con ñoù” noùi leân moät lyù do taïi sao phaûi hieáu. Thöïc vaäy, nhöõng nghi thöùc nhö caûi taùng, hay cuùng gioã, hoaëc ngay caû taäp tuïc xin leã cho ngöôøi quaù coá (trong ñaïo Coâng giaùo) cuõng noùi leân ñöôïc nieàm tin vaøo taùi sinh nôi ngöôøi Vieät.
4. Keát Luaän
Hieáu Ñaïo, Neàn Taûng cuûa Ñaïo Thôø Kính Toå Tieân
Ña soá nhöõng trí thöùc bò aûnh höôûng cuûa Haùn hoïc thöôøng cho raèng ngöôøi Vieät chuùng ta hoïc ñaïo hieáu töø ngöôøi Taàu qua hoïc thuyeát cuûa nho giaùo. Moät loái nhìn nhö vaäy xem ra coù neàn taûng, bôûi leõ taát caû kinh ñieån, ñieån tích daïy con chaùu hieáu thaûo ñeàu trích daãn hoaëc töø Thöù Thö, Nguõ Kinh, hoaëc gaàn hôn töø tö töôûng cuûa Nhò Trình, töø Hieáu Kinh hay Nhò Thaäp Töù Hieáu (nhö tröôøng hôïp Gia Huaán Ca). Song neáu ñi saâu hôn vaøo trong taâm thöùc ngöôøi Vieät, chuùng ta coù leõ thaáy raèng, ñaïo hieáu voán laø caùi ñaïo taát yeáu chung cho loaøi ngöôøi. Chæ coù loái hieåu, vaø loái bieåu taû (haønh ñaïo) coù phaàn khaùc bieät maø thoâi. Chính vì theá trong phaàn daãn nhaäp (chuù thích 2) chuùng toâi ñaõ phaân bieät hieáu ñaïo (loái hieåu, hay phaàn nguyeân lyù) khoûi caùi ñaïo hieáu (töùc loái soáng, haønh ñaïo, hieáu nhö theá naøo, baèng caùch gì). Theo thieån kieán cuûa chuùng toâi thì phaàn nguyeân lyù, ñaïo hieáu cuûa chuùng ta khoâng coù quùa khaùc vôùi hieáu ñaïo trong nho giaùo. Chuùng ta hieáu vì nhieàu lyù do, nhöng taát caû ñeàu lieân quan tôùi caùi maø chuùng toâi goïi laø ñaïo soáng. Trong phaàn haønh ñaïo, ngöôøi Vieät cuõng khoâng nhaát thieát theo ngöôøi Hoa. Caùi ñaïo hieáu cuûa chuùng ta cuõng khaùc vôùi loái ñaïo hieáu trong Nhò Thaäp Töù Hieáu, vaø loái thôø kính oâng baø cha meï cuûa chuùng ta khoâng haún raäp theo khuoân khoå cuûa nho gia. Moät thí duï ñieån hình cho thaáy laø ngöôøi Vieät troïng leã gioã, vaø hoï hieåu leã gioã khaùc vôùi ngöôøi Hoa.
Veà phaàn lyù thuyeát, ñoái vôùi ngöôøi Vieät, leã gioã khoâng chæ laø moät söï töôûng nhôù, maø coøn laø moät söï keát hôïp; khoâng chæ laø moät haønh vi hieáu vôùi cha meï oâng baø, maø coøn laø moät haønh vi laäp sinh, phaùt sinh vaø toâng giaùo nhö chuùng toâi ñaõ trình baøy treân. Hoï gioã ñeå khoâi phuïc “danh” cuûa gioáng, doøng. Hoï gioã ñeå phaùt huy moät cuoäc soáng môùi (gioã, khaán vaùi toå tieân tröôùc khi ra traän, laøm buoân baùn, ñi du hoïc, ñi laäp gia ñình). Hoï gioã ñeå nhaän ra cuoäc soáng töông quan cuûa doøng gioáng (toâng), vaø ñeå daïy (giaùo) con chaùu veà caùi toå, caùi toâng cuûa mình. “Uoáng nöôùc nhôù nguoàn,” hay “nöôùc chaûy veà coäi” taát caû ñeàu noùi leân nhöõng nguyeân lyù laäp sinh, hoä sinh vaø taùi sinh (toâng giaùo) naøy. Chính vì vaäy maø ngöôøi Vieät coù ñuû loaïi gioã: gioã cha, gioã meï, gioã vôï, gioã choàng, vaø nhaát laø gioã thaàn, gioã laøng, gioã toå, gioã ñình, gioã hoï. Caùi ñaëc bieät hôn caû laø leã gioã toå Huøng Vöông.
Veà phaàn thöïc haønh, leã gioã, leã baùi toå, hay leã khaán, leã cuùng, leã taï... chæ laø nhöõng dòp, nghi thöùc “baùo caùo” (teá) tin vui, buoàn, hay khaán vaùi (khaán gia tieân), hay höùa heïn, hay aên naên, hay “taëng quøa” cho toå (coøn goïi laø göûi toå), hay taï ôn (Leã Taï), vaân vaân. Toan AÙnh löôïc ra nhöõng lyù do baùi toå tieân nhö sau: (1) nhöõng tin vui (sinh con ñeû caùi, con caùi ñaày naêm, ñi hoïc, thi ñaäu, döïng vôï gaû choàng, thaêng quan tieán chöùc, khao voïng, ñöôïc giaûi thöôûng, laøm aên phaùt ñaït), (2) nhöõng tin buoàn (beänh taät, cheát choùc, khaùnh kieät, bò kieän caùo, coù ngöôøi ñi xa), (3) tin lieân quan tôùi vaän meänh laøng xoùm, ñaát nöôùc (nöôùc loaïn, bò troäm cöôùp quaáy phaù, dòch, maát muøa, hay thaéng giaëc).
Töø nhöõng taäp quaùn, hay loái suy tö cuûa ngöôøi Vieät, ta thaáy hoï baøy toû loøng hieáu thaûo baèng caùch “laøm nôû maøy nôû maët cha meï” töùc thaønh coâng trong xaõ hoäi, baèng caùch gaùnh vaùc caùi traùch nhieäm cuûa cha meï ñeå laïi nhö nuoâi, daïy, phaùt huy gia ñình (moät ngöôøi laøm quan, caû hoï ñöôïc nhôø), baèng caùch “tích ñöùc,” hay baèng caùch hoaøn taát yù muoán cuûa cha meï (nhö tröôøng hôïp Nguyeãn Traõi tieãn cha qua aûi nam quan, song khoâng theo cha ñi ñaøy maø laïi trôû veà chieâu quaân maõi voõ baùo thuø cho cha). Noùi caùch khaùc, caùi ñaïo hieáu cuûa ngöôøi Vieät khoâng coá ñònh, vaø khoâng taäp trung vaøo phaàn theå lyù, taâm lyù cuûa cha meï maø coøn vaøo phaàn tinh thaàn cuûa doøng, gioáng, toäc. Haønh vi hieáu cuõng khoâng chæ bò haïn cheá vaøo phuïng, döôõng, maø coøn nôùi roäng ra cho tôùi chính söï soáng nhö Nguyeãn Du töøng nhaán maïnh:
“Baùn mình laø hieáu, cöùu ngöôøi laø nhaân.”
Hieåu nhö theá, chuùng toâi thieát nghó, ñaïo thôø kính toå tieân, hay thôø kính oâng baø khoâng coù chi laø meâ tín dò ñoan, caøng khoâng coù chi phaûn laïi tinh thaàn Kitoâ giaùo. Loái thôø kính, cuùng baùi cuûa chuùng ta cuõng coù moät neàn taûng vöõng chaéc, neàn taûng naøy xaây treân hieáu ñaïo, maø hieáu ñaïo döïa treân caùc nguyeân lyù sinh, nguyeân lyù nhaân, nguyeân lyù giao, nguyeân lyù Vieät, vaân vaân. Nhöõng nguyeân lyù naøy xaùc ñònh raèng: con ngöôøi, cho ñuùng nghóa con ngöoøi laø moät con ngöôøi toaøn dieän, moät con ngöôøi luoân coù boån phaän phaûi baûo veä sinh meänh (hoä sinh), vaø phaùt huy cuoäc soáng, ñoù laø moät con ngöôøi “vieãn vieät” vöôn tôùi lai sinh. Ñaïo hieáu noùi leân söï noái keát (toâng) vôùi toå tieân vaø daïy chuùng ta phaûi giöõ gìn ñaïo qua nghi thöùc hieáu (toâng giaùo).
Neáu Thieân Chuùa taïo döïng leân chuùng ta, thì Ngaøi chính laø toå, laø toâng. Vaø neáu Thieân Chuùa laø toå toâng cuûa chuùng ta, thì taïi sao chuùng ta khoâng toû loøng hieáu thaûo vôùi Ngaøi theo loái suy tö, theo taäp quaùn, vaø haønh vi cuûa chuùng ta? Maø laïi phaûi theo moät cung caùch “xa laï” vaø caùch bieät nhö ñoái xöû vôùi moät ñaïi ñeá quyeàn uy song khoâng “thaân thuoäc?” Vaø neáu cha meï, oâng baø laø nhöõng thöøa taùc vieân cuûa Thieân Chuùa sinh ra chuùng ta, thì taïi sao chuùng ta laïi khoâng ñöôïc hieáu thaûo vôùi caùc ngöôøi. Haønh vi, cöû chæ, nghi thöùc baùi, laïy caùc ngöôøi noùi leân caùi tình thaân saâu xa, caùi loøng hieáu thaûo cuûa chuùng ta maø thoâi.
Traàn Vaên Ñoaøn
Vieän Trieát Ñaïo
Washington, D.C. vaø Corona, C.A. Heø 2001