Maãu Tính Trong Vaên Hoùa Vieät

The Metaphysical Principle of Maternity in Vietnamese Culture

Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn, Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan

Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia

Baûn Toùm Löôïc

Luaän vaên sau ñaây nhaèm tìm hieåu loái suy tö Vieät döïa treân nguyeân lyù maãu tính. Loái suy tö maãu tính töùc loái tö duy theo moät quy luaät xaây treân taàm quan troïng cuûa caùc yeáu toá sinh, döôõng, duïc, vaø laïc (laïc thuù).

Baøi naøy phaân thaønh ba phaàn chính. Phaàn thöù nhaát ñaët laïi vaán ñeà cuûa baûn saéc vaên hoùa Vieät. Coù phaûi neàn vaên hoùa naøy laø moät neàn vaên hoùa maãu heä, noâng nghieäp, hay aâm tính? Hay ñoù laø moät neàn vaên hoùa vôùi moät loái tö duy caù bieät maø chuùng toâi goïi laø loái tö duy theo nguyeân lyù maãu tính? Ñeå laøm roõ vaán ñeà, phaàn thöù hai phaân tích caùc vaên baûn, döõ kieän hay hieän töôïng lieân quan tôùi loái suy tö chung cuûa ngöôøi Vieät veà phuï nöõ, vaø veà loái suy tö cuûa phuï nöõ Vieät. Phaàn thöù ba coá gaéng heä thoáng hoùa keát quaû nhöõng phaân tích treân ñeå tìm ra moät nguyeân lyù chung trong loái suy tö Vieät. Nguyeân lyù naøy ñöôïc chuùng toâi goïi laø nguyeân lyù maãu tính trong Vieät trieát.

Abstract

This paper proposes to understand the Viet-way of thinking as a kind of logic based on the metaphysical principle of maternity. Maternal principle is constructed from practical values and based on the existential order of fundamental factors like life-giving, life-raising, life-forming (educating) and pleasure-generating.

The work consists of three parts: The first part clarifies the still controversial issue of whether Vietnamese culture is matriarchal, agricultural and feminine, or whether it is a culture of a particular essence based on the metaphysical principle of maternity. To argue for the latter, the second part is an exploration of the diverse ways of thinking about the role of woman hidden in popular literature, and in the works of female writers. The last part attempts to discover from these diverse thinkings a common matrix which determines the Viet-way of thinking. This common matrix is identified by us as the metaphysical principle of maternity.

1. Daãn Nhaäp: Maãu Tính, AÂm Tính vaø Nöõ Tính

Ña soá nhöõng nhaø nghieân cöùu Vieät hoïc ñeàu nhaän ra ñöôïc moät ñaëc tính taát yeáu cuûa neàn vaên hoùa Vieät, ñoù laø aûnh höôûng toái quan troïng cuûa ngöôøi phuï nöõ trong xaõ hoäi Vieät. Nhieàu giaû thuyeát ñaõ ñöôïc ñeà ra. Giaû thuyeát thöôøng thaáy hôn caû, ñoù laø xaõ hoäi Vieät coå ñaïi voán laø moät xaõ hoäi maãu heä. Chæ töø khi bò vaên hoùa Nho giaùo khoáng trò, neân môùi ñoåi thaønh phuï heä. Tuy bò aûnh höôûng cuûa vaên hoùa Baéc, nhöng treân caên baûn, xaõ hoäi Vieät vaãn laø moät xaõ hoäi noâng nghieäp, neân taàm quan troïng cuûa vai troø cuûa phuï nöõ vaãn khoâng phai nhaït bao nhieâu. Ñeå baûo veä luaän ñeà treân, caùc nhaø nghieân cöùu neâu ra chöùng tích cuûa nhöõng anh huøng daân toäc nhö hai baø Tröng, baø Trieäu, vaân vaân. Hoï cuõng chöùng minh qua ngöõ hoïc, cho thaáy laø ngoân ngöõ Vieät voán xaây döïng treân aâm tính. Hoaëc hoï döïa vaøo thaàn thoaïi hay nhaân thoaïi, hay nhöõng trang daõ söû. Vaø leõ dó nhieân, hoï döïa treân vaên baûn daân gian nhö ca dao tuïc ngöõ thöôøng ñeà cao vai troø cuûa ngöôøi phuï nöõ, hay cheá nhaïo nhöõng baäc nhi quaân anh huøng sôï vôï. Nhöõng giaû thuyeát treân, moät phaàn naøo ñoù, haún coù cô sôû. Tuy vaäy, chuùng vaãn chöa ñuû ñeå chöùng minh: (1) xaõ hoäi Vieät khaùc vôùi caùc xaõ hoäi khaùc, bôûi leõ tuyeät ñaïi ña soá caùc xaõ hoäi ñeàu theo maãu heä vaøo thuôû sô khai, vaø tuyeät ñaïi ña soá ngoân ngöõ ñeàu laáy aâm tính ñeå dieãn taû söï, vaät, ngöôøi... mang tính chaát meàm moûng, eâm ñeïp, dòu daøng, vaân vaân. (2) Töông töï, nhöõng giaû thuyeát treân caøng khoâng theå chöùng minh ñöôïc vai troø ñaëc bieät cuûa phuï nöõ trong xaõ hoäi Vieät. Bôûi leõ moät vaøi ngöôøi phuï nöõ chöa phaûi, vaø caøng khoâng theå ñaïi bieåu cho taát caû giôùi phuï nöõ. Chuùng ta khoâng ñöôïc pheùp chæ laáy moät vaøi nhaân vaät ñaïi bieåu ñeå roài phoå quaùt thaønh taát caû. Moät loái suy tö nhö theá khoâng nhöõng sai nguyeân taéc khoa hoïc, maø coøn taïo ra caùi nguy haïi boùp meùo lòch söû. Ngöôøi ta seõ ñaët nghi vaán veà söï chính ñaùng trong vieäc choïn löïa moät vaøi phuï nöõ ñeïp ñeõ, taøi ba laøm ñaïi dieän. Taïi sao ta khoâng theå laáy moät vaøi ngöôøi phuï nöõ (tai tieáng hay xaáu xí) nhö muï Tuù Baø, Chung Voâ Dieäm, vaø coi hoï nhö laø ñaïi bieåu nöõ giôùi? Taïi sao chuùng ta khoâng ñöôïc pheùp ñöa baø Traàn Leä Xuaân hay baø Nguyeãn Thò Minh Khai ra laøm ñaïi bieåu cho taát caû nöõ giôùi taïi mieàn Nam hay mieàn Baéc? Neáu khoâng theå laøm nhö vaäy ñöôïc, thì ta cuõng ñaâu coù lyù do chæ choïn moät vaøi phuï nöõ anh huøng (nhö hai baø Tröng, baø Trieäu), thoâng minh taøi caùn (nhö Ñoaøn Thò Ñieåm, Huyeän Thanh Quan, Hoà Xuaân Höông) ñeå ñaïi dieän taát caû nöõ giôùi Vieät. Chuùng ta chæ coù theå noùi, hai baø Tröng, baø Trieäu laø nhöõng ngöôøi goùp söùc taïo ra (chöù khoâng phaûi taïo leân) lòch söû Vieät. Tuy nhieân, ba Baø, gioáng nhö hai coâ Giang, Baéc, chæ laø nhöõng caù nhaân ñôn ñoäc, khoâng theå ñoàng hoùa hoï vôùi toaøn theå nöõ giôùi Vieät. Vaû laïi, neáu cho ba baø laø taát caû lòch söû, hay ñaïi dieän cho taát caû nöõ giôùi Vieät, thì lòch söû cuûa caùc neàn vaên hoùa khaùc cuõng coù theå yeâu saùch y heät nhö theá. Hoï cuõng coù moät soá phuï nöõ töông töï. Caùc nöõ thaàn Hy laïp nhö Sophia, Athina, Venus, Hermes, Siren..., thaùnh Jeanne d'Arc cuûa Phaùp, nöõ hoaøng Maria-Theresia cuûa AÙo, roài caùc tieàn nhaân nhö baø Nöõ Oa, nöõ thaàn Moäc, hay nöõ hoaøng Voõ Taéc Thieân, thaùi haäu Töø Hi cuûa Trung Hoa ñaõ aûnh höôûng tôùi lòch söû caùc neàn vaên hoùa cuûa nhöõng nöôùc treân raát nhieàu. Nhöng ñaâu coù theå vì theá, maø chuùng ta daùm caû quyeát laø caùc daân toäc treân theo maãu heä, hay loái suy tö cuûa hoï mang aâm tính hay nöõ tính. Vaø neáu quaû thaät chuùng ta coù theå coi caùc kieät nöõ naøy ñaïi bieåu lòch söû cuûa hoï, thì lòch söû Vieät ñaâu coù khaùc caùc lòch söû khaùc laø bao. (3) Theâm vaøo khoù khaên treân, chuùng ta coøn thaáy raèng, loái nhìn daân gian veà vai troø cuûa phuï nöõ voán ña chieàu, nhieàu khi raát maâu thuaãn. Ngöôøi Vieät khoâng nhaát thieát chæ ñeà cao phuï nöõ maø thoâi, nhöng cuõng thöôøng chaâm bieám hoï. Thí duï, neáu ngöôøi Vieät coù caâu “Nhaát vôï nhì Trôøi ba môùi tôùi ta” thì hoï cuõng coù nhöõng caâu noùi khaùc ngöôïc haún laïi nhö:

“Ñaøn oâng saâu saéc trong ñôøi,

Ñaøn baø caïn xôït nhö khoâi caùt loài.”

Hay:

“Coâ khoe aên hieáp ñöôïc choàng,

Ñeán khi choàng boû choång moâng maø gaøo.”

YÙ thöùc ñöôïc nhöõng khoù khaên nhö ñaõ trình baøy ôû treân, chuùng toâi ñi theo moät loái tieáp caän khaùc. Thay vì ñaët troïng taâm vaøo vai troø cuûa ngöôøi phuï nöõ, hay veà nöõ tính hoaëc aâm tính, chuùng toâi ñaët laïi caâu hoûi veà loái suy tö cuûa ngöôøi Vieät: ngöôøi Vieät suy tö nhö theá naøo veà theá giôùi cuûa hoï, veà con ngöôøi cuûa hoï, veà caùch soáng cuûa hoï? Coù phaûi hoï suy tö theo loái suy tö cuûa nöõ giôùi, theo aâm tính, theo nöõ tính? Hay laø hoï suy tö moät caùch ñaëc bieät, theo nguyeân lyù sinh, nguyeân lyù döôõng, nguyeân lyù duïc, nguyeân lyù laïc? Chuùng toâi nghieâng veà loái suy tö sau. Loái suy tö naøy ñaõ töøng ñöôïc chuùng toâi khai quaät phaàn naøo trong Vieät Trieát Luaän Taäp vaø trong caùc baøi vieát gaàn ñaây. Ñoù chính laø loái suy tö maø chuùng toâi goïi laø loái suy tö maãu tính. Trong baøi vieát sau ñaây, taùc giaû xin ñi saâu hôn vaøo loái suy tö maãu tính naøy. Ngöôøi vieát chuû tröông raèng, chính maãu tính chöù khoâng phaûi laø aâm tính (hay nöõ tính) môùi laø baûn chaát caên baûn cuûa Vieät tính. Ñeå traùnh ngoä nhaän, chuùng toâi caàn minh ñònh nôi ñaây, ñoù laø maãu tính ñeàu thaáy trong hai tính, caû nam laãn nöõ. Tuy vaäy, nhö chuùng toâi seõ chöùng minh, nöõ tính, hôn nam tính, caøng gaàn vôùi maãu tính hôn, bôûi leõ nöõ tính coù ñuû caùc ñaëc tính sinh, döôõng, duïc, laïc, vaân vaân, trong khi nam tính khoâng coù tröïc tieáp sinh, nhöng chæ coù coäng sinh töùc tham döï vaøo sinh maø thoâi. Theá neân chæ khi nhaän ra ñöôïc maãu tính, chuùng ta môùi coù theå hieåu ñöôïc loái suy tö Vieät, vaø töø ñoù, nhaän ra ñöôïc vai troø toái quan troïng cuûa nöõ tính trong neàn vaên hoùa Vieät, bôûi leõ ngöôøi phuï nöõ Vieät caøng gaàn guõi hôn vôùi loái suy tö naøy. Nhö vaäy, ñeå traû lôøi caâu hoûi veà vai troø cuûa ngöôøi phuï nöõ Vieät, chuùng ta tröôùc heát phaûi coù moät caùi nhìn veà loái suy tö maãu tính cuûa ngöôøi Vieät.

Baøn veà maãu tính trong vaên hoùa Vieät khoâng phaûi laø moät caâu chuyeän tieáu laâm trong luùc traø dö töûu haäu, song laø moät luaän thuyeát raát quan troïng. Chuùng toâi yù thöùc raèng, neáu coù theå chöùng minh ñöôïc neàn vaên hoùa Vieät xaây döïng treân maãu tính, chuùng ta khoâng nhöõng coù theå hieåu ñöôïc söï khaùc bieät (hay xung ñoät) giöõa Vieät vaø ngoaïi Vieät, thí duï Vieät vaø Haùn, Vieät vaø Hoa, Vieät vaø Taây phöông, vaân vaân, maø coøn coù theå hieåu ñöôïc cô caáu, caùch thöùc soáng, cuõng nhö theá giôùi caûm quan cuûa hoï. Vaø nhö vaäy, loái suy tö maãu tính ñoøi buoäc ta phaûi phaûn tænh laïi taát caû heä thoáng, toå chöùc, traät töï cuûa xaõ hoäi hieän haønh, nhöõng toå chöùc döïa treân phuï tính, töùc döïa treân söùc maïnh, duy lyù, duy trí, vaø quyeàn löïc. Söï xung khaéc giöõa maãu tính vaø phuï tính coù leõ laø nguyeân do chính giaûi thích söï xung ñoät giöõa ngöôøi phöông Nam vaø ngöôøi phöông Baéc (caùc huyeàn thoaïi Laïc Long Quaân - AÂu Cô, Sôn Tinh - Thuûy Tinh, Troïng Thuûy - Mî Chaâu), giöõa yeáu tính “cöùng” vaø yeáu tính “meàm,” “ñaëc” vaø “roãng” nhö thaáy trong troáng ñoàng Ñoâng Sôn. Trong baøi naøy, chuùng toâi tieáp tuïc khai thaùc vaø pheâ bình luaän ñeà cuûa trieát gia linh muïc Kim Ñònh (1914-1997) veà nguyeân lyù meï vaø phaùt trieån maãu tính thaønh moät nguyeân lyù, giuùp ta hieåu baûn saéc cuûa neàn vaên hoùa Vieät. Theo Kim Ñònh, chính caùi nguyeân lyù meï naøy môùi xöùng ñaùng mang teân minh trieát bôûi leõ noù coù ñuû khaû naêng ”noái keát hai thaùi cöïc laïi vôùi nhau.”

2. Loái Suy Tö veà Phuï Nöõ Vieät

Tröôùc khi baøn veà loái suy tö cuûa phuï nöõ Vieät, ngöôøi vieát xin thuù nhaän laø vì khoâng ñuû tö lieäu, nhaát laø nhöõng taùc phaåm vaên chöông do caùc taùc giaû phuï nöõ vieát, neân coâng vieäc phaân tích giôùi haïn vaøo caùc vaên baûn quen thuoäc nhö Truyeän Kieàu, vaø nhaát laø vaøo vaên chöông bình daân nhö ca dao, tuïc ngöõ vaø phong dao. Chính vì theá maø luaän ñeà maãu tính maø chuùng toâi trình baøy sau ñaây mang tính chaát taïm thôøi, caàn phaûi ñöôïc kieåm chöùng laïi qua nhöõng vaên kieän, vaên baûn ñaày ñuû hôn trong töông lai.

Trong taùc phaåm Tìm Hieåu Baûn Saéc Vaên Hoùa Vieät Nam, giaùo sö Traàn Ngoïc Theâm vieát:

“Veà nguyeân taéc toå chöùc coäng ñoàng, con ngöôøi noâng nghieäp öa toå chöùc theo nguyeân taéc troïng tình. Haøng xoùm soáng coá ñònh laâu daøi vôùi nhau phaûi taïo ra moät cuoäc soáng hoøa thuaän treân cô sôû laáy tình nghóa laøm ñaàu: Moät boà caùi lyù khoâng baèng moät tí caùi tình (tuïc ngöõ). Loái soáng tình caûm taát yeáu daãn ñeán thaùi ñoä troïng ñöùc, troïng vaên, troïng phuï nöõ.”

Loái thaåm ñònh nhö treân phaûn aùnh caùi nhìn chung thaáy nôi caùc nhaø nghieân cöùu Vieät hoïc. Quaû thöïc, trong xaõ hoäi Vieät maø ña soá caùc hoïc giaû nhö Tieán syõ Vuõ Ñình Traùc, giaùo sö Traàn Quoác Vöôïng, hoïc giaû Phan Ngoïc, hay taùc giaû hoï Traàn cho laø xaõ hoäi noâng nghieäp, phuï nöõ naém moät vai troø raát quan troïng. Neáu so saùnh vôùi caùc xaõ hoäi noâng nghieäp hay coâng nghieäp khaùc thì “ñòa vò phuï nöõ Vieät Nam phaûi noùi laø cao, neáu khoâng nhaát thì cuõng vaøo haïng nhaát” hay “ngang vôùi choàng.” Caâu hoûi maø chuùng ta ñaët ra nôi ñaây, ñoù laø, neáu quaû thaät ngöôøi phuï nöõ Vieät giöõ moät vai troø toái quan troïng nhö vaäy, thì phaûi coù moät caùi nguyeân lyù naøo ñoù giaûi thích söï kieän naøy. Ñoù coù phaûi laø do xaõ hoäi maãu heä, hay vì xaõ hoäi noâng nghieäp, hay vì moät lyù do naøo khaùc?

Theo thieån kieán cuûa ngöôøi vieát, thì nhöõng yeáu toá treân khoâng phaûi khoâng coù, nhöng chöa ñuû. Bôûi leõ, neáu chuùng laø nhöõng yeáu toá duy nhaát thì taïi sao cuøng soáng trong xaõ hoäi noâng nghieäp, nhöng phuï nöõ Vieät laïi cao “vaøo haïng nhaát” trong khi phuï nöõ ôû caùc xaõ hoäi khaùc laïi “thaáp leø teø”? Thöïc ra, khi phaân tích caùc vaên baûn veà loái suy tö cuûa ngöôøi phuï nöõ Vieät, hay veà ngöôøi phuï nöõ Vieät, chuùng ta thaáy ñaây laø moät loái suy tö caù bieät khoâng haún bò giôùi tính, xaõ hoäi, hay toå chöùc quyeát ñònh moät caùch toaøn dieän (nhö giaùo sö Traàn Ngoïc Theâm, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc vaø khaûo coå hoïc töøng tin töôûng). Loái suy tö naøy chuùng toâi taïm goïi laø loái suy tö maãu tính. Noù baøng baïc trong oùc ngöôøi Vieät, khoâng phaân bieät nam hay nöõ. Trong ñoaïn naøy, chuùng toâi phaân tích caùc vaên baûn ñeå tìm ra loái suy tö chung cuûa ngöôøi Vieät veà phuï nöõ, vaø ñaëc bieät veà chính loái suy tö cuûa ngöôøi phuï nöõ Vieät.

2.1. Ngöôøi Vieät Nghó Veà Phuï Nöõ Vieät

Ñaïi thi haøo Nguyeãn Du (1765-1820), trong taùc phaåm baát huû Truyeän Kieàu, nhaän ñònh veà nöõ giôùi moät caùch raát bao quaùt, goàm ñuû moïi loaïi ngöôøi, töø xaáu xí tôùi ñeïp ñeõ, töø gian taø tôùi cao quyù. Tuy nhieân, ñieåm chung maø cuï Tieân Ñieàn buoàn baõ nhaän ra, ñoù laø caùi vai troø quaù phuï thuoäc, coâng cuï vaø beù nhoû cuûa hoï. Hoï chæ laø ñoà phuï tuøng, ñoái töôïng cho “cuoäc chôi,” laø caùi “moài” cuûa theá giôùi ñaøn oâng phong kieán höôûng thuï:

“Chôi cho lieãu chaùn hoa cheâ,

Cho laên loùc ñaù cho meâ maån ñôøi.”

Vaø neáu giôùi phuï nöõ coù vai troø gì ñaùng goïi laø quan troïng, thì cuõng chæ coù tính chaát khieâm toán maø thoâi. Theá neân, qua lôøi Thuùy Kieàu, cuï than thôû veà caùi soá phaän cuûa nöõ giôùi (maø ñaïi bieåu laø naøng kyø nöõ Ñaïm Tieân):

“Ñau ñôùn thay phaän ñaøn baø,

Lôøi raèng baïc meänh cuõng laø lôøi chung.

. . .

Soáng laøm vôï khaép ngöôøi ta,

Kheùo thay thaùc xuoáng laøm ma khoâng choàng.”

Nhöng caùi laï (vaø coù leõ laø caùi hay) trong taâm tö Nguyeãn Du, ñoù laø cuï khoâng coù tin töôûng vaøo vai troø cuûa ngöôøi ñaøn oâng trong coâng cuoäc san baèng baát coâng xaõ hoäi, trong coâng vieäc laäp coâng, laäp ñöùc. Cuï khoâng suy tö nhö taùc giaû cuûa Thanh Taâm Taøi Nhaân, töùc loái suy tö theo nguyeân lyù phuï tính cuûa ngöôøi phöông Baéc. Vôùi loái nhìn môùi hôn, khoâng chæ coi phuï nöõ theo nguyeân lyù laïc thuù (giai nhaân, myõ nhaân), hay gaùi taøi (kyõ nöõ) töùc taøi nhaân. Cuï nhìn ngöôøi phuï nöõ theo nguyeân lyù maãu tính cuûa ngöôøi phöông nam, töùc ngöôøi Vieät. Ngöôøi phuï nöõ ñöôïc ñaùnh giaù trò theo chính caùi baûn chaát nhaân taøi cuûa hoï, töùc caùi naêng löïc khieán hoï thaønh nhaân. Theá neân, Truyeän Kieàu khoâng coù laäp laïi caâu truyeän cuûa taøi nhaân, song doùng leân moät tieáng noùi môùi (taân thanh) - Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh - veà caùi vai troø ñoäc nhaát voâ nhò cuûa phuï nöõ qua Thuùy Kieàu, töùc caùi khaû naêng thaønh nhaân cuûa naøng: “Thöûa coâng ñöùc aáy ai baèng?” Chính vì vaäy maø trong con maét cuûa Nguyeãn Du, khoâng coù moät ngöôøi ñaøn oâng naøo coù ñuû nhaân caùch, taøi hoa nhö ngöôøi phuï nöõ. Nam giôùi, thì moãi ngöôøi chæ coù moät khía caïnh naøo ñoù maø thoâi. Töø Haûi, anh huøng ña tình song laïi thieáu trí, thieáu nhaân. Hoà Toân Hieán ña möu tuùc trí thì laïi thieáu ñöùc, thieáu tình. Kim Troïng tuy “phong ö taøi maïo toùt vôøi” song laïi thieáu ñaûm löôïc. Maõ Giaùm Sinh tuy “maøy raâu nhaün nhuïi, aùo quaàn baûnh bao” nhöng laïi gian manh chaúng khaùc chi hôn muï Baïc, hay Tuù baø: “maït cöa möôùp ñaéng hai beân moät phöôøng.” Toá Nhö tieân sinh tin raèng, chính ngöôøi phuï nöõ môùi coù moät khaû naêng “ñaàu ñoäi trôøi, chaân ñaïp ñaát” (maø giôùi nam nhi thöôøng hay vô vaøo cho rieâng hoï). Thöïc ra, cuï ñaâu coù choïn giôùi nam nhi (em trai Kieàu, hay thaân phuï Kieàu, hay Kim Troïng, hay Töø Haûi, hay Hoà Toân Hieán). Cuï Tieân Ñieàn choïn naøng Kieàu nhoû beù ñeå laøm nhöõng ñieàu vó ñaïi ñaùng ñeå ñôøi. Cuï choïn vaõi Giaùc Duyeân (chöù khoâng phaûi nhöõng ñaïi cao taêng) nhö laø ñaïi bieåu cuûa baäc chaân tu. Noùi caùch khaùc, cuï nhaän ra söï cao sang vaø vó ñaïi cuûa nöõ giôùi, trong vai troø cuûa Thuùy Kieàu, trong nhaân caùch cuûa ngöôøi ni coâ aån daät Giaùc Duyeân. Kieàu laø ngöôøi duy nhaát ñaõ thaønh coâng trong noã löïc vöôït khoûi ñònh meänh, thaéng ñöôïc caùi ma löïc cuûa quyeàn löïc, cuûa söùc maïnh:

“Laáy tình thaâm traû nghóa thaâm,

Baùn mình ñaõ ñoäng hieáu taâm ñeán trôøi!

Haïi moät ngöôøi cöùu muoân ngöôøi,

Bieát ñöôøng khinh troïng bieát lôøi phaûi chaêng.

Thöûa coâng ñöùc aáy ai baèng...”

Leõ taát nhieân, Nguyeãn Du khoâng phaûi laø ngöôøi duy nhaát nghó nhö vaäy. Anh huøng Nguyeãn Traõi (1380-1442), tuy vì naøng haàu Nguyeãn Thò Loä maø bò chu di tam toäc, cuõng nghó nhö theá. Chaéc haún khoâng phaûi vì cuï ÖÙc Trai bò meâ hoaëc bôûi caùi nhan saéc nghieâng nöôùc nghieâng thaønh cuûa coâ naøng baùn chieáu. Moät ngöôøi vaên voõ toaøn taøi, tuoåi chaïc nguõ tuaàn, mang chöùc ñaïi phu trieàu ñình, ñaày quyeàn uy “nhaát nhaân chi haï, vaïn nhaân chi thöôïng” nhö cuï, ñaâu coù theå ngaây ngoâ si tình nhö chaøng thieáu nieân Kim Troïng, ñaâu coù daïi gaùi nhö anh chaøng voõ bieàn Töø Haûi. Cuï meán phuïc taøi naêng, caùi trí khoân saéc saûo, vaø söï khoân ngoan cuûa Thò Loä. Trong maét cuï, coøn ai troäi vöôït khoûi caùi “aû baùn chieáu gon ôû Taây Hoà” maø chæ qua cuoäc ñoái thô ñaàu tieân thì cuï ñaõ “phaûi loøng” ngay? Vaäy thì ta phaûi noùi, nhaø ñaïi chieán löôïc hoï Nguyeãn meán phuïc vaø yeâu quyù giai nhaân, bôûi vì (ñuùng nhö Nguyeãn Du moâ taû):

“Ngöôøi quoác saùch keû thieân taøi,

Tình trong nhö ñaõ maët ngoaøi coøn e.”

Noùi caùch chung, ngöôøi phuï nöõ Vieät ñöôïc moïi ngöôøi meán phuïc khoâng phaûi vì hoï laø “phaùi yeáu” hay vì hoï ñeïp ñeán ñoä “hoa ghen thua thaém, lieãu hôøn keùm xanh.” Ngöôøi phuï nöõ Vieät ñöôïc quyù troïng cuõng khoâng chæ vì “coâng dung ngoân haïnh” hay hoï tuaân phuïc “tam toøng” (nhö thaáy trong tö töôûng cuûa nho gia, maø ñaïi bieåu laø cuï ñoà Nguyeãn Ñình Chieåu). Hoï ñöôïc meán phuïc vì hoï saéc saûo, cöông tröïc (Ñoaøn Thò Ñieåm), thoâng minh (Hoà Xuaân Höông), hay “saéc ñaønh ñoøi moät, taøi ñaønh hoïa hai” nhö baø Huyeän Thanh Quan. Hoï laø moät coâ Mai trong Nöûa Chöøng Xuaân, moät ngöôøi töøng laø caùi öôùc moäng cuûa oâng quan huyeän (noâng caïn) teân Loäc (vaø chaéc laø cuûa chính Khaùi Höng), vaø coù leõ cuûa taát caû moïi chaøng trai Vieät chín chaén. Hoï laø coâ Ngoïc cuûa taùc giaû Leàu Choõng (Ngoâ Taát Toá) nuoâi choàng aên hoïc. Hoï laø ñoäng löïc sau ngöôøi choàng, laø trung taâm cuûa gia ñình, laø söùc soáng cuûa doøng, cuûa gioáng, laø ñaûm baûo cho töông lai cuûa con chaùu. Vaäy thì, ñieåm maø chuùng toâi muoán noùi, ngöôøi phuï nöõ Vieät quan troïng bôûi vì hoï laø moät nhaân taøi mang tính chaát che chôû, bao boïc, vó ñaïi (maãu, meï), thöông yeâu, nuoâi döôõng (bu gaàn vôùi buù môùm, u chæ thaân maät), cho söï soáng (ñeû), vaø nhaát laø hoï mang tính chaát phoã quaùt, to lôùn, bao boïc (caùi). Hoï khoâng nhöõng baùo ñöôïc thuø choàng maø coøn traû ñöôïc nôï nöôùc (Tröng Traéc), khoâng nhöõng chöõ tình chöõ nghóa veïn toaøn “Tình xöa aân nghóa traû ñeàn,” maø laïi coøn ñaûm ñang, “gioûi chieàu choàng” “kheùo nuoâi con” nhö qua lôøi thaùn phuïc vôï cuûa nhaø nho thaát thôøi Traàn Teá Xöông:

“Quanh naêm buoân baùn ôû mom soâng,

Nuoâi ñuû naêm con vôùi moät choàng.”

2.2. Meán Phuïc vaø Yeâu Thích

Nôi ñaây caàn phaûi minh ñònh hai töø ngöõ maø chuùng ta thöôøng ít ñeå yù vaø phaân bieät, ñoù laø meán phuïc (quyù troïng) vaø yeâu thích. Trong vaên chöông bình daân, hai töø ngöõ naøy ñoâi khi ñöôïc duøng moät caùch laãn loän. Tuy theá, neáu suy xeùt cho kyõ, ta thaáy ngöôøi Vieät nhaän ñònh moät caùch raát minh baïch veà hai töø ngöõ treân khi hoï phaân bieät hai loaïi phuï nöõ: loaïi ñöôïc meán phuïc, vaø loaïi ñöôïc yeâu thích. Leõ taát nhieân, loaïi ngöôøi vöøa ñöôïc meán phuïc vöøa ñöôïc yeâu thích nhö tröôøng hôïp caùc baø Nguyeãn Thò Loä, Ñoaøn Thò Ñieåm, Huyeän Thanh Quan, hay Thuùy Kieàu, coâ Mai, coâ Ngoïc... luoân laø söï moäng öôùc cuûa caùc ñaáng nam nhi. Meán phuïc noùi leân söï quyù troïng caùi giaù trò cuûa ngöôøi phuï nöõ, caùi taøi (quaùn xuyeán) cuûa hoï, caùi trí cuûa hoï, caùi ñaûm cuûa hoï, caùi tình cuûa hoï. Ñoù laø caùi maãu ngöôøi maø cuï Tieân Ñieàn dieãn taû: “Caøng yeâu vì neát, caøng say vì tình” (TK, 3188), maø baát cöù ai cuõng phaûi kính phuïc. Hai baø Tröng, baø Trieäu, caùc lieät nöõ, hay caùc nöõ syõ, hay coâ Mai, hay nhöõng ngöôøi vôï nhö baø Tuù Xöông, hay moät soá nhaân vaät cuûa Nhaõ Ca ñaïi bieåu cho nhöõng ngöôøi coù nhöõng ñaëc tính, hay moät trong nhöõng ñaëc tính treân. Ñaây môùi chính laø caùi lyù do taïi sao daân gian truyeàn tuïng caâu “Nhaát vôï, nhì Trôøi, ba môùi tôùi ta,” taïi sao oâng Tuù Vò Xuyeân haõnh dieän veà vieäc “Vuoát raâu nònh vôï, con bu noù.” Ñaây cuõng laø lyù do taïi sao caùc ñaáng lang quaân “bieát mình bieát ngöôøi, traêm traän traêm thua” ñeå “ñöôïc aên ñoøn” vôï:

“Vôï anh xaáu maùu hay ghen

Anh ñöøng coù giôõn veà aên nhieàu ñoøn.”

Quaû theá, trong vaên chöông baùc hoïc vaø nhaát laø daân gian, chuùng ta thaáy phuï nöõ Vieät ñaùng quyù, ñaùng troïng bôûi vì hoï ñaûm ñang:

“Thöông naøng gaùnh gaïch veà ñaây,

Chaúng ñaép neân nuùi cuõng xaây neân thaønh.”

Bôûi vì hoï quaùn xuyeán:

“Coù choàng phaûi gaùnh giang sôn nhaø choàng.”

Hay:

“Thieáp lo saép gaùnh saép goàng,

Baùn buoân nuoâi meï, coù choàng nhö khoâng.”

Vaø nhaát laø vì hoï coù tình, coù nghóa:

“Töôûng laáy anh cho laønh manh aùo,

Hay ñaâu laáy anh roài, baùn khoá nuoâi anh.”

Noùi toùm laïi, phuï nöõ Vieät ñöôïc quyù troïng, chính vì hoï môùi laø hieän thaân cuûa boán nguyeân lyù sinh, döôõng, duïc vaø laïc nhö chuùng toâi seõ trình baøy trong phaàn sau baøn veà Vieät tính vaø maãu tính:

“Anh ñi em ôû laïi nhaø,

Hai vai gaùnh vaùc meï giaø, con thô.

Laàm than bao quaûn muoái döa,

Anh ôi, anh lieäu chen ñua vôùi ñôøi.”

2.3. Yeâu Thích

Chính vì ngöôøi Vieät chuù troïng tôùi taøi vaø ñöùc cuûa nöõ giôùi Vieät, neân caùi saéc tuy quan troïng, song khoâng phaûi laø yeáu toá quyeát ñònh ñeå “choïn vôï.” Coù saéc vaø taøi nhöng laïi thieáu ñöùc thì cuõng chæ laø moät coâng cuï laøm troø giaûi trí cho ngöôøi ñaøn oâng maø thoâi. Ñaïm Tieân laø moät ví duï. Kieàu vaø coâ Mai (vì chöa phaùt trieån caùi taøi, caùi ñöùc moät caùch hoaøn toaøn) vaøo luùc ñaàu laø moät ví duï khaùc. Chính vì vaäy maø ngöôøi Vieät ñaët yeâu thích vaøo moät phaïm truø keùm hôn laø phaïm truø meán phuïc. Hoï yeâu thích bôûi vì hoï quaùng gaø bôûi caùi nhan saéc loäng laãy cuûa naøng:

“Roõ maøu trong ngoïc traéng ngaø,

Daøy daøy saün ñuùc moät toøa thieân nhieân.”

Hoï si tình bôûi vì hoï bò “cuù” seùt aùi tình laøm hoï choaùng vaùng, heát caû suy tö:

“Thaáy em vöøa traéng vöøa troøn,

Maët maøy saùng suûa choàng con theá naøo?”

Ñeå roài khi tænh côn say, khi hoài phuïc laïi sau cuù saám seùt, sôùm muoän hoï seõ saùng maét ra. Hoï hoái haän than thôû (nhöng ñaõ quaù treã):

“Vôï ñeïp caøng khoå trong loøng,

Cheø ngon öùc buïng, ñieáu thoâng cuoän ñaøm.”

Ñeå roài hoï nai löng ra ñeàn caùi toäi toå toâng muoân thuôû:

“Vì saøng beân gaïo xuoáng nia,

Vì em anh phaûi ñi khuya veà chieàu.”

Ñeå roài hoï sôï, caïch cho tôùi giaø:

“Thaân hình em traéng nhö ngaø,

Con maét em lieác nhö laø dao cau.”

Hay:

“Lôõ maø laáy vôï Haø Ñoâng,

Anh sôï sö töû anh gioâng cho roài.”

Ñeå roài hoï khuyeân raên con chaùu:

“Theá gian laém keû mô maøng,

Thaáy hoøn son ñoû töôûng vaøng naâng niu.”

Nhöng ñeå roài hoï laïi luaån quaån phaïm vaøo caùi toäi cuõ, vì quaù yeâu thích maø queân ñi phaïm truø meán phuïc:

“Soâng bao nhieâu nöôùc cuõng vöøa,

Trai bao nhieâu vôï cuõng chöa vöøa loøng.”

Noùi toùm laïi, caùc ñaáng nam nhi ai cuõng phaûi nhaän laø ngöôøi ñaøn baø lyù töôûng laø ngöôøi laøm cho hoï yeâu thích vaø meán phuïc. Vaø ai cuõng bieát laø neáu phaûi choïn löïa giöõa hai, leõ ñöông nhieân laø hoï seõ choïn ngöôøi maø hoï meán phuïc:

“caùi neát ñaùnh cheát caùi ñeïp.”

2.4. Loái Suy Tö cuûa Phuï Nöõ Vieät

Phaàn treân trình baøy phaàn naøo veà loái nhìn cuûa ngöôøi Vieät veà phuï nöõ Vieät. Ñieåm quan troïng hôn caû, laø chính ngöôøi phuï nöõ Vieät suy tö nhö theá naøo veà theá giôùi soáng cuûa mình. Ñaùng tieác thay, chuùng ta chöa coù moät caâu traû lôøi xaùc ñònh. Lyù do laø ñaïi ña soá caùc vaên baûn do nam giôùi vieát, vaø ngay caû caùc vaàn thô maø chuùng ta gaùn cho caùc nöõ syõ Ñoaøn Thò Ñieåm, Hoà Xuaân Höông, hay Huyeän Thanh Quan, cuõng chöa haún laø cuûa hoï. Maø neáu do chính hoï saùng taùc, thì phaàn vì bò aûnh höôûng cuûa loái giaùo duïc Nho hoïc, phaàn vì bò aûnh höôûng cuûa xaõ hoäi ñöông thôøi, chuùng ta cuõng khoù coù theå xaùc quyeát ñöôïc söï trung thöïc trong loái suy tö cuûa hoï. Ngay caû vaøo thôøi ñaïi chuùng ta, giôùi nöõ vaên só vaãn coøn bò goø boù trong caùi truyeàn thoáng ñaïo ñöùc cuûa xaõ hoäi vaø toân giaùo, töùc vaãn coøn bò loái suy tö phuï tính troùi buoäc.

YÙ thöùc nhö vaäy, chuùng toâi chæ taïm ñöa ra moät caùi nhìn chung, maø ña soá nöõ giôùi ngaøy nay coâng nhaän, ñoù laø:

- Ngöôøi phuï nöõ duøng con tim ñeå suy tö. Noùi caùch khaùc, “chöõ tình laø moät, chöõ nghóa laø hai...” laø nhöõng nguyeân lyù chæ ñaïo trong loái suy tö cuûa phuï nöõ Vieät:

“Tình thaân baát luaän khoù, giaàu,

Vaûi to khoù nhuoäm, cau maøy cuõng xinh.”

Hay:

“Tô taàm ñaõ vaán thì vöông,

Ñaõ troùt dan díu, thì thöông nhau cuøng.”

Noùi nhö vaäy, coù phaûi chuùng toâi yù thöùc ñöôïc raèng, phuï nöõ Vieät cuõng khoâng khaùc chi phuï nöõ cuûa caùc toäc khaùc? Vaø neáu nhö theá, thì loái suy tö Vieät coù phaûi laø moät loái suy tö nöõ tính hay khoâng? Khoâng haún theá! Bôûi leõ, maëc daàu suy tö theo tình caûm, nhöng ngöôøi phuï nöõ Vieät khoâng quyeát ñònh theo tình caûm. Hoï saün saøng vì nghóa (tình nghóa, hieáu nghóa, ñaïo nghóa, ñaïi nghóa) maø hoaëc hy sinh chöõ tình, hoaëc thaêng hoùa chöõ tình thaønh tình nghóa. Ñaây laø moät lyù do phuï nöõ Vieät laø moät loaïi phuï nöõ anh huøng. Neáu nöôùc Phaùp chæ coù moät Jeanne d'Arc, thì ngöôøi Vieät coù haøng traêm haøng ngaøn ngöôøi nhö theá. Coâ Giang, coâ Baéc vaø bieát bao ngöôøi töøng hy sinh vì ñaïi nghóa, töøng daâng choàng, daâng con cho toå quoác, hay hy sinh cho gia ñình:

“Naøng veà nuoâi caùi cuøng con,

Ñeå anh ñi traåy nöôùc non Cao Baèng.”

Nhöõng coâ Mai, coâ Ngoïc, baø Tuù Xöông... chæ laø nhöõng nhaân vaät thöôøng thaáy trong xaõ hoäi Vieät chöù khoâng coù chi laø ñaëc bieät, hoïa hoaèn (nhö ôû phöông Taây hay trong xaõ hoäi ngaøy nay).

- Ngöôøi phuï nöõ suy tö theo thöù töï vaø giaù trò cuûa caùc nguyeân lyù: sinh, döôõng, duïc, vaø sau cuøng môùi tôùi laïc (thuù). Chính vì theá maø hoï chuù troïng tôùi vai troø cuûa ngöôøi meï:

“Duyeân may, tay beá, tay boàng;”

sau tôùi vai troø cuûa ngöôøi cha:

“Ñôøi cha vinh hieån, ñôøi con sang giaàu;”

roài tôùi vai troø cuûa ngöôøi thaày:

“Muoán con hay chöõ thì yeâu laáy thaày;”

vaø sau cuøng môùi tôùi vai troø cuûa ngöôøi vôï:

“Con quoác keâu khaéc khoaûi muøa heø.

Laøm thaân con gaùi phaûi nghe lôøi choàng.”

Hay:

“Trôøi möa cho öôùt laù baàu,

Vì ai neân phaûi ñi haàu chaøng ôi.”

Ta thaáy, phuï nöõ Vieät ít khi ñaûo loän thöù töï caùi baûng giaù trò treân. Ngay trong caùi ñaïo tam toøng, chuùng ta cuõng thaáy noù döïa theo nguyeân lyù sinh, döôõng vaø duïc naøy: Theo cha, theo con... ñeàu lieân quan tröïc tieáp tôùi nguyeân lyù sinh vaø döôõng, chæ coù theo choàng môùi coù phaàn naøo nguyeân lyù laïc maø thoâi. Töø caùi baûng giaù trò naøy, ta coù theå hieåu thaùi ñoä cuûa Thuùy Kieàu. Ngay caû khi Kieàu yeâu Kim Troïng ñeán ñoä theà thoát:

“Ñaõ nguyeàn hai chöõ ñoàng taâm

Traêm naêm theà chaúng oâm caàm thuyeàn ai.”

Nhöng maø roài naøng vaãn choïn löïa caùi baûng giaù trò sinh, döôõng, duïc tröôùc:

“Deõ cho ñeå thieáp baùn mình chuoäc cha.”

Vaäy neân, caâu traû lôøi cho moái nan giaûi “Beân tình beân hieáu beân naøo naëng hôn?” thaät laø roõ raøng, minh baïch trong taâm thöùc ngöôøi Vieät.

- Ngöôøi phuï nöõ gaàn vôùi thieân nhieân töùc gaàn vôùi caùi leõ baåm sinh, neân hoï duøng tröïc giaùc nhieàu hôn loái tính toaùn. Noùi nhö vaäy khoâng coù nghóa laø choái boû caùi khaû naêng tính toaùn theo lyù tính cuûa hoï. Ngöôïc laïi, phaûi noùi laø hoï tính toaùn chính xaùc hôn trong nhöõng laõnh vöïc sinh, döôõng, duïc vaø laïc. Hoï nhaän ra moät caùch roõ raøng vai troø vaø giaù trò cuûa hoï trong nhöõng laõnh vöïc naøy.

Giaù trò sinh:

“Ñaøn oâng caép chaø, ñaøn baø laøm toå.”

Giaù trò döôõng:

“Con maát cha aên côm vôùi caù,

Con maát meï lieám laù ñaàu ñöôøng.”

Hay:

“Ñaøn oâng khoâng raâu baát nghì,

Ñaøn baø khoâng vuù laáy gì nuoâi con.”

Giaù trò duïc:

“Ñeû con chaúng daïy, chaúng raên,

Thaø raèng nuoâi lôïn cho aên laáy loøng.”

Vaø sau cuøng môùi tôùi giaù trò laïc, thuù:

“Ñi ñaâu cho thieáp ñi cuøng,

Ñoùi lo thieáp chòu, laïnh luøng thieáp cam.”

3. Loái Suy Tö Vieät Tính vaø Maãu Tính

Nhö ñaõ phaùt trieån trong nhieàu luaän vaên, ñaëc bieät trong Vieät Trieát Luaän Taäp, chuùng toâi xin ñöôïc toùm taét loái suy tö Vieät vaøo nhöõng ñaëc tính sau:

- Ñaây laø moät loái suy tö toång hôïp ñeå saûn sinh, giao keát (giao caáu) ñeå soáng coøn, hoøa hôïp ñeå an ñònh, vaân vaân.

- Ñaây laø moät loái suy tö raát cuï theå chöù khoâng tröøu töôïng. Loái suy tö naøy tröïc tieáp lieân quan vôùi caùi theá giôùi nhoû nhoi maø hoï ñang soáng trong ñoù, nhö vöôøn töôïc, ao caù, ñoàng ruoäng, nhaø cöûa, caây ña, daøn möôùp, ñaøn gaø, con traâu... Noùi caùch khaùc, ñoù laø loái suy tö canh noâng maø Tieán syõ Vuõ Ñình Traùc (döïa theo Kim Ñònh) goïi laø suy tö noâng nghieäp. Loái suy tö canh noâng khaùc bieät vôùi loái suy tö du muïc. Tuy vaäy loái suy tö naøy khoâng haún ñoàng nghóa vôùi ngheä hay ngheà nghieäp. Loái suy tö naøy dieãn bieán töø loái suy tö treân.

- Ñaây laø moät loái suy tö döïa theo caùi ñaïo cuûa caûm tính maø ngöôøi Vieät thöôøng goïi laø tình nghóa. Nhöõng phaùn ñoaùn giaù trò ñöôïc xaây döïng treân caùi ñaïo tình nghóa naøy. Ta bieát, caûm tình khoâng phaûi laø nhöõng caûm xuùc theo baûn naêng thaáy nôi moïi sinh vaät. Caûm tình phaùt xuaát töø nhöõng moái töông quan (xa gaàn, thaân maät hay thuø nghòch), vaø ñöôïc xaùc ñònh qua moät söï tính toaùn lôïi haïi töø khía caïnh sinh, döôõng, duïc, laïc, vaân vaân. Theá neân tình nghóa chæ coù theå thaáy trong söï töông quan giöõa con ngöôøi, con ngöôøi vôùi thieân nhieân, con ngöôøi vôùi söï vaät, vaân vaân. Tình nghóa caøng saâu ñaäm neáu töông quan caøng gaàn guõi, neáu töông quan naøy coù theå thoûa maõn cuøng moät luùc caùc yeáu toá sinh, döôõng, duïc, laïc, thuù... Theá neân tình nghóa giöõa cha con, meï con, vôï choàng, anh em, thaày troø, baïn beø, (vaø trong quùa khöù giöõa quaân thaàn)... laø nhöõng tình nghóa saâu ñaäm bôûi vì noù bieåu taû vaø thoûa maõn ñöôïc nhöõng yeáu toá sinh, döôõng, duïc, laïc, thuù, vaân vaân. Ta coù theå hieåu taïi sao nguõ luaân ñöôïc ngöôøi Vieät tuaân giöõ moät caùch thaønh khaån.

- Ñaây laø moät loái suy tö khoâng maùy moùc, cô khí, hay cô theå, hoaøn toaøn do baûn naêng chi phoái. Noù cuõng khoâng haún theo loái tính toaùn. Loái suy tö Vieät naøy theo nguyeân lyù cuûa hôïp lyù, maø caùi lyù khoâng phaûi laø moät caùi lyù coá ñònh, baát bieán, phoå quaùt, nhöng tuøy hôïp vôùi töông quan giöõa con ngöôøi, vôùi Trôøi, vôùi ñaát. Ñoù laø caùi lyù maø hoïc thuyeát tam taøi toùm goïn trong ñònh lyù “thieân thôøi, ñòa lôïi, nhaân hoøa.” Do ñoù, nhöõng giaûi ñaùp ña soá khoâng döïa treân loái tính toaùn maùy moùc, hay döïa vaøo baïo löïc, nhöng theo nguyeân lyù hôïp lyù treân. Maø hôïp lyù töùc hôïp vôùi Trôøi (Thieân thôøi), thuaän vôùi ñaát (ñòa lôïi), vaø hoøa vôùi con ngöôøi (nhaân hoøa), töùc thieân thôøi, ñòa lôïi, nhaân hoøa. Hôïp lyù töùc tuaân theo caùc nguyeân lyù sinh, döôõng, duïc, baûo toàn, phaùt trieån vaø töông quan xa gaàn. Theá neân, caùc neàn ñaïo ñöùc hay quy phaïm nhö hieáu, nghóa, trung, nhaân, tín, hoøa, bình... töøng ñöôïc xaây döïng treân neàn taûng cuûa söï hoøa hôïp vôùi caùi lyù cuûa Trôøi, caùi nghóa cuûa ñaát vaø caùi nhaân cuûa con ngöôøi.

- Ñaây laø loái suy tö khoâng theo thöù töï thôøi gian, cuõng khoâng theo phaïm truø lyù trí, song theo phaïm truø baûn theå (ontological category), töùc theo caùi baûng giaù trò cao thaáp cuûa baûn chaát con ngöôøi laäp sinh, chaáp sinh (hieän sinh) vaø trôï sinh.

- Ñaây laø moät loái giaûi quyeát vaán naïn theo nguyeân lyù hoøa (dó hoøa vi quyù), hôïp (aâm döông hôïp nhaát), sinh (khí), caûm (caûm thoâng)... Loái suy tö naøy ñi ngöôïc laïi vôùi loái suy tö döïa treân söùc (söùc maïnh), löïc (quyeàn löïc), cô caáu (toå chöùc), phaùp (quy cheá)... töùc loái nghó cho raèng hình thöùc, cô caáu, toå chöùc, baïo löïc, ñaøn aùp, chaø ñaïp coù theå giaûi quyeát ñöôïc vaán naïn nhaân sinh.

Töø nhöõng loái suy tö treân ta ñi tìm caùi nguyeân lyù caên baûn ñaøng sau, vaø ñaët ra caâu hoûi: taïi sao ngöôøi Vieät laïi suy tö theo loái toång hôïp, cuï theå, caûm tính, theo quy luaät cuûa baûn theå chöù khoâng hình thöùc... Taïi sao hoï quy tuï moïi vaán ñeà theo moät thöù töï cuûa sinh (laäp sinh, chaáp sinh, trôï sinh), döôõng, duïc, laïc (thuù); taïi sao hoï xaây döïng böïc thang giaù trò cuûa hoï treân nhöõng nguyeân lyù treân; vaø taïi sao hoï ñaët neàn hy voïng (toân giaùo) cuûa hoï treân nhöõng nieàm khaùt voïng, öôùc voïng nhaém thoûa maõn nhöõng vaán naïn caên baûn lieân quan tôùi sinh (tröôøng sinh), döôõng, duïc vaø laïc (theá giôùi cöïc laïc)? Chuùng toâi cho raèng, moät loái suy tö nhö vaäy chính laø loái suy tö maãu tính. Vaø do ñoù, chuùng toâi quaû quyeát laø loái suy tö maãu tính môùi laø neàn taûng sieâu hình xaùc ñònh Vieät tính.

Nhìn cho kyõ, ta thaáy loái suy tö cuûa ngöôøi Vieät (ñaëc bieät phuï nöõ Vieät) quaû döïa treân maãu tính thaät. Loái suy tö naøy khoâng chæ aûnh höôûng tôùi toå chöùc xaõ hoäi, gia ñình, maø coøn aûnh höôûng caû tôùi neàn kinh teá vaø toå chöùc chính trò. Maø quaû thaät vaäy, baát cöù ai (duø nam hay nöõ) neáu coù ñuû nhöõng yeáu tính cuûa nguyeân lyù maãu tính (töùc hoäi ñuû sinh, döôõng, duïc vaø laïc), cuõng ñeàu coù theå naém ñöôïc vai troø then choát trong xaõ hoäi Vieät. Nhö theá, chuùng ta seõ khoâng ngaïc nhieân khi thaáy ngöôøi phuï nöõ Vieät, nhaát laø ngöôøi meï luoân giöõ moät vai troø then choát trong gia ñình, xaõ hoäi, giaùo duïc vaø caû toân giaùo, bôûi leõ hoï hoäi ñuû nhöõng yeáu tính treân. Nhö theá, chuùng ta cuõng khoâng laáy laøm laï khi ngöôøi daân thöông meán goïi nhöõng vò vua chuùa hay thöôïng quan hoäi ñuû nhöõng yeáu tính naøy laø “phuï maãu” (Tö töôûng daân chi phuï maãu cuûa Maïnh Töû). Hay ít nhaát, hoï goïi nhöõng ai thay theá vai troø cuûa cha meï hoï laø chuù, baùc, coâ dì, vaân vaân. Vaø cuõng nhö vaäy, chuùng ta coù theå hieåu ñöôïc taïi sao ngöôøi Vieät khi thì goïi Trôøi baèng baø, khi thì goïi laø oâng, khi goïi laø anh, khi goïi laø baïn, laïi coù khi goïi laø thaèng. Hoï chæ goïi Trôøi baèng meï khi Trôøi hoäi ñuû nhöõng yeáu toá: sinh (ra chuùng ta), döôõng, duïc vaø laïc thuù. Hoï seõ nhaïo baùng Trôøi (hay giôùi thaàn thaùnh), haï caáp thaàn thaùnh xuoáng haøng “thaèng” neáu thaàn hay thaùnh khoâng sinh ra hoï, cuõng chaüng nuoâi döôõng hoï, maø laïi caøng khoâng coù giaùo duïc hoï, nhöng chæ bieát yeâu saùch laøm khoù deã, haïi hoï. Noùi toùm laïi, maãu tính môùi laø caùi söùc maïnh cuõng nhö söùc soáng cuûa neàn vaên hoùa Vieät khieán noù khaùc bieät vôùi caùc neàn vaên hoùa khaùc.

4. Keát  Luaän

Töø nhöõng phaân tích treân, chuùng toâi taïm ñi ñeán moät giaû thuyeát, ñoù laø, loái suy tö cuûa ngöôøi Vieät laø moät loái suy tö maãu tính. Loái suy tö naøy döïa treân caùc nguyeân lyù sau: nguyeân lyù sinh, nguyeân lyù döôõng, nguyeân lyù duïc, nguyeân lyù laïc. Trong phaàn taïm keát luaän naøy, moät laàn nöõa chuùng toâi duyeät laïi qua caùc vaên baûn, xem coù phaûi ngöôøi Vieät suy tö theo caùc nguyeân lyù treân hay khoâng. Chuùng ta nhaän thaáy:

- Tröôùc heát, loái suy tö Vieät taäp trung vaøo yeáu toá sinh. Hay noùi caùch khaùc, ñoù chính laø loái suy tö döïa treân ñaëc tính cuûa ngöôøi meï. Chöõ meï tröôùc heát töôïng tröng cho söï sinh saûn. Chính vì theá maø, taát caû nhöõng söï vaät, nhaân vaät, hay thaàn thaùnh quan troïng nhaát ñeàu coù moät coâng naêng chung, ñoù laø coâng naêng sinh saûn. Vaø cuõng chính vì vaäy maø ngöôøi Vieät thöôøng duøng töø meï, maãu, bu... ñeå chæ taát caû nhöõng yeáu toá taïo ra sinh saûn, goàm caû Trôøi, Traêng, Ñaát, Nöôùc, vaïn vaät, vaân vaân:

“Trôøi sinh voi, trôøi sinh coû;”

“Khai thieân laäp ñòa;”

“Queâ cha ñaát toå;”

“Sinh cô laäp nghieäp;”

“Sinh söï, söï sinh.”

Hoï nhaán maïnh ñeán söï quan troïng cuûa sinh, ñeán giaù trò cuûa sinh, vaø leõ taát nhieân ñeán taâm lyù tham sinh huùy töû cuûa con ngöôøi. Trong moät taâm thöùc nhö vaäy, giaù trò cuûa ngöôøi meï laø sinh con ñaøn chaùu ñoáng. Söï tích Laïc Long Quaân - AÂu Cô ñeû traêm tröùng, taïo leân caû gioøng Laïc Vieät, noùi leân yù nghóa cuûa sinh saûn. Veà ñieåm naøy, tö töôûng Vieät raát gaàn vôùi tö töôûng nguyeân nho. Chính vì theá maø ngöôøi Vieät coi nhöõng caùi chi thieáu yeáu toá sinh ñeàu keùm giaù trò. Hoï deã daøng chaáp nhaän Nho giaùo nguyeân thuûy:

“Baát hieáu höõu tam, voâ haäu vi ñaïi.”

Hay hoï chaáp nhaän tuïc leä vôï beù. Vôï caû tìm vôï beù cho choàng, trong tröôøng hôïp vôï caû khoâng con noái doõi toâng ñöôøng. Hay ngöôøi choàng coù quyeàn raãy vôï, tröôøng hôïp hieám muoän (Luaät Gia Long). Ñieàu phaûi noùi laø, “voâ haäu” nôi ñaây coù nghóa laø tuyeät töï, töùc khoâng con. Con caùi khoâng chæ haïn cheá vaøo con trai hay tröôûng töû, nhöng ñöôïc hieåu khoâng phaân bieät trai gaùi. Do vaäy, ta coù theå noùi, vaên hoùa nguyeân thuûy Vieät voán khaùc bieät vôùi vaên hoùa Baéc. Chæ maõi veà sau (ñuùng hôn sau thôøi Traàn), ngöôøi Vieät môùi daàn daø bò loái nhìn “troïng nam khinh nöõ”, “nam ngoaïi, nöõ noäi” vaø ñaëc bieät “nhaát nam vieát höõu, thaäp nöõ vieát voâ” thao tuùng, nhöng cuõng chæ aûnh höôûng nôi giai caáp thoáng trò maø thoâi. Ngay trong luaät Gia Long, ngöôøi choàng cuõng khoâng coù naém quyeàn tuyeät ñoái, nhö thaáy trong nhieàu xaõ hoäi khaùc, nhaát laø xaõ hoäi du muïc.

Sinh cuõng ñoàng nghóa vôùi tröôøng sinh, noái daøi cuoäc soáng, giöõ gìn cuoäc soáng, vaø phaùt trieån cuoäc soáng. Trong moät taâm tình nhö vaäy, ngöôøi Vieät thöôøng ñoàng hoùa ngöôøi meï vôùi gia ñình, vôùi toå quoác, vôùi ñaát ñai, vôùi nöôùc, vôùi soâng, vôùi vöôøn, vôùi ao, vôùi nhaø, vaân vaân. Nhöõng kieåu noùi “queâ meï”, “ñaát meï” “nöôùc meï”, “nhaø meï” hay nhöõng söï vaät lôùn phaùt sinh ñeû ra caùc söï vaät khaùc cuõng ñöôïc goi laø caùi, hay meï: soâng caùi, ñöôøng caùi, vaân vaân. ñeàu chæ ra nguyeân lyù sinh, hay maãu tính naøy.

- Thöù tôùi, loái suy tö Vieät luoân gaén lieàn vôùi yeáu toá döôõng:

Ngöôøi Vieät khoâng theå taùch rôøi sinh khoûi döôõng. Nhieàu khi hoï ñoàng nghóa sinh vôùi döôõng, thí duï nhö caâu noùi “Cha sinh meï döôõng”. Theá neân, döôõng noùi leân tính chaát cuûa bao boïc, che chôû, duøm daét. Chính trong nghóa naøy, maø taát caû nhöõng ai coäng taùc vaøo vieäc baûo veä söï soáng, ñeàu ñöôïc goïi laø döôõng: döôõng maãu, döôõng phuï (hay boá meï nuoâi), döôõng ñöôøng, döôõng sinh, vaân vaân. Vaø trong maïch vaên nhö vaäy, ngöôøi Vieät nôùi roäng yeáu toá sinh ra döôõng. Hoï coi troïng döôõng maãu, döôõng phuï, hay baát cöù ai nuoâi döôõng hoï nhö chính cha meï mình. Toå quoác, ñaát nöôùc, hay bieån caû, ñoàng ruoäng ñeàu nuoâi naáng hoï, neân hoï thöôøng hay duøng tieáng meï hay maãu ñeå dieãn taû toå quoác (maãu quoác), ñaát nöôùc (ñaát meï), queâ höông (queâ meï), bieån meï, vaân vaân. Chính vì söï quan troïng cuûa döôõng, maø ngöôøi Vieät thöôøng ñoàng hoùa meï vaø vai troø nuoâi döôõng:

“Meï nuoâi con baèng trôøi baøng beå,

Con nuoâi meï con keå töøng ngaøy.”

Hay:

“Moät meï nuoâi ñöôïc möôøi con,

Möôøi con khoâng nuoâi ñöôïc moät meï.”

Hay:

“Coâng cha nhö nuùi Thaùi sôn,

Nghóa meï nhö nöôùc trong nguoàn chaûy ra.”

Hay:

“Meï cha buù môùm haèng ngaøy,

Toäi trôøi thì chòu khoâng yeâu baèng choàng.”

Cuõng chính vì söï quan troïng cuûa yeáu toá sinh-döôõng, maø neàn luaân lyù (hay hieáu ñaïo) cuûa Vieät nam xaây döïng treân hai nguyeân lyù sinh vaø döôõng naøy:

“Treû caäy cha giaø caäy con.

Ai maø phuï nghóa queân ôn,

Thì con ngöôøi aáy chaúng hôn gì beøo.”

Hay:

“Höõu sanh voâ döôõng.

Vong ôn boäi nghóa.

Phuï baát töû, con baát töø.”

- Sau nöõa, loái suy tö Vieät khoâng theå taùch rôøi khoûi yeáu toá duïc.

Bôûi leõ ngöôøi Vieät hieåu coâng vieäc giaùo duïc laø moät phaàn cuûa coâng vieäc thaønh nhaân, neân giaùo duïc laø moät coâng vieäc quan troïng khoâng keùm sinh vaø döôõng:

“Ñeû con chaúng daïy chaúng raên,

Thaø raèng nuoâi lôïn cho aên laáy loøng.”

Nôi ñaây, chuùng ta phaûi noùi theâm, ñoù laø quan nieäm thaønh nhaân. Ñoái vôùi ngöôøi Vieät, thaønh nhaân (thaønh ngöôøi) töùc thaønh nhaân taøi. Maø ñeå thaønh nhaân taøi thì phaûi tu thaân, luyeän ñöùc. Ñeå bieát ai laø nhaân taøi, ta phaûi xem tôùi keát quaû cuûa nhöõng haønh ñoäng cuûa hoï. Theá neân, nhaân taøi töùc laø ngöôøi anh huøng haøo kieät, vì daân vì nöôùc, lo troøn chöõ hieáu, tình nghóa veïn toaøn, vaân vaân.

Theo nghóa naøy, thaønh nhaân laø ngöôøi coù hieáu, coù nghóa, coù tình. Maø ñeå coù hieáu, nghóa, tình thì caàn phaûi giaùo duïc, töùc tu thaân luyeän tính. Giaùo duïc thaønh coâng, bao goàm hoaëc “con hôn cha, nhaø coù phuùc” hay ít nhaát phaûi gioáng cha, gioáng me. Theá neân giaùo duïc khoâng taùch rôøi khoûi sinh vaø döôõng: “cha truyeàn con noái,” hay “noái doõi toâng ñöôøng.” Hieåu nhö vaäy, daân gian môùi noùi:

“Con nhaø toâng chaúng gioáng loâng cuõng gioáng caùnh.”

Hay:

“Con vua thì laïi laøm vua,

Con saõi nhaø chuøa laïi queùt laù ña.”

Chính vì vaäy, coâng vieäc giaùo duïc con neân ngöôøi voâ cuøng quan troïng. Trong coâng vieäc naøy, ngöôøi meï coøn quan troïng hôn caû ngöôøi cha, bôûi leõ ngöôøi meï ñaày tình ngöôøi, goàm sinh, döôõng vaø laïc:

“Con coù meï nhö maêng aáp beï.

Con coù maï (meï) nhö thieân haï coù vua.”

Nôi ñaây ta nhaän ra loái nhìn Vieät ñoái vôùi meï. Ngöôøi con coù thaønh nhaân, thaønh taøi hay khoâng ñeàu do ngöôøi meï caû:

“Con hö taïi meï, chaùu hö taïi baø.”

Hay:

“Meï ngoaûnh ñi con daïi,

Meï ngoaûnh laïi con khoân.”

Ngöôøi cha ñoùng goùp vaøo, chöù khoâng chuû ñoäng. Bôûi neáu chæ giaùo duïc theo cha, raát coù theå laø:

“Con ôi hoïc laáy ngheà cha,

Moät ñeâm aên troäm baèng ba naêm laøm.”

Ñaây laø lyù do taïi sao hoï noùi:

“Con hôn cha, nhaø coù phuùc.”

Noùi toùm laïi, lyù do ngöôøi Vieät nghó raèng ngöôøi meï coù nhieàu “taøi naêng” hôn trong vieäc giaùo duïc con caùi, bôûi vì hoï nhaän ra raèng chöõ duïc gaén lieàn vôùi chöõ döôõng vaø chöõ sinh cuõng nhö chöõ laïc, maø chæ coù ngöôøi meï môùi hoäi ñuû nhöõng yeáu toá treân. Cuõng phaûi noùi theâm nôi ñaây, ñoù laø, ngöôøi Vieät gaén lieàn ba yeáu toá sinh, duïc, döôõng vôùi nhau, chaët cheõ ñeán ñoä, ta khoâng coù theå taùch rôøi baát cöù yeáu toá naøo ra khoûi loái suy tö. Yeáu toá laïc tuy quan troïng, nhöng khoâng mang moät taàm voùc quan troïng tuyeät ñoái nhö sinh, döôõng vaø duïc. Trong moät maïch vaên nhö theá, ta môùi thaáy raèng ngöôøi Vieät coi baát cöù ai naém giöõ vai troø giaùo duïc con caùi ñeàu quan troïng töông ñöông vôùi chính cha meï mình.

“Nhaát töï vi sö, baùn töï vi sö.

Moät chöõ neân thaày, moät ngaøy neân nghóa.”

Vaø hoï ñoái ñaõi vôùi thaày giaùo cuõng khoâng keùm chính cha meï mình:

“Toân sö, troïng ñaïo.”

Vaø quaû thöïc, taïi nhieàu nôi ôû mieàn Baéc, ngöôøi Vieät coù thoùi quen goïi cha (boá) mình laø thaày, cha meï laø thaày meï. Sinh, döôõng vaø duïc ñöôïc dieãn taû caùch chung laø coâng cha nghóa meï:

“Coâng cha nhö nuùi Thaùi sôn,

Nghóa meï nhö nöôùc trong nguoàn chaûy ra.”

- Sau cuøng, loái suy tö Vieät cuõng khoâng loaïi boû yeáu toá Laïc.

Nôi ñaây, ngöôøi meï ñöôïc coi nhö caùi noâi, caùi nguoàn cuûa laïc thuù. Naøng laø thuù vui cuûa gia ñình. Naøng khoâng ñi tìm laïc thuù cho mình, nhöng cho choàng, cho con, vaø cho gia toäc, hoaëc roäng hôn, cho toå quoác. Thuùy Kieàu cöùu cha, cöùu meï, laøm Thuùy Vaân vui, laøm Kim Troïng bôùt saàu (yeâu caàu Vaân laáy Kim Troïng), giuùp Töø Haûi, vaân vaân. Nhöõng haønh ñoäng naøy noùi leân ngöôøi phuï nöõ ñaïi bieåu cuûa loái suy tö maãu tính naøy khoâng töø boû yeáu toá laïc thuù, song naøng daønh caùi laïc thuù naøy cho ngöôøi khaùc, vaø raát coù theå laø naøng tìm ñöôïc moät laïc thuù cao quyù hôn trong chính söï hy sinh cuûa mình:

“Teû vui bôûi taïi loøng naøy,

Hy laø khoå taän ñeán ngaøy cam lai.”

Töông töï, trong vaên chöông ta cuõng thaáy nhöõng ñaëc tính töông töï: caâu chuyeän cuûa coâ Mai, caâu chuyeän cuûa baø Ñoaøn Thò Ñieåm, baø Huyeän Thanh Quan, cuûa baø Tuù Xöông, vaân vaân, ñeàu chæ ra cuøng moät maãu soá: caùi laïc thuù cuûa ngöôøi phuï nöõ Vieät laø caùi laïc thuù laøm meï (sinh ñeû, che chôû, bao boïc, nuoâi döôõng, nhìn con caùi sung söôùng haïnh phuùc, hy sinh cho choàng, cho con):

“Quanh naêm buoân baùn ôû mom soâng,

Nuoâi ñuû naêm con vôùi moät choàng.

Laën loäi thaân coø khi quaõng vaéng,

Eo seøo maët nöôùc buoåi ñoø ñoâng.

Moät duyeân hai nôï aâu ñaønh phaän,

Naêm naéng möôøi möa daùm quaûn coâng.”

Ñeå taïm keát, chuùng toâi xin ñöôïc laäp laïi giaû thuyeát veà nguyeân lyù maãu tính maø chuùng toâi ñeà ra trong phaàn ñaàu, ñoù laø: loái suy tö Vieät luoân döïa theo quy luaät cuûa moät nguyeân lyù sieâu hình. Nguyeân lyù sieâu hình naøy chính laø nguyeân lyù maãu tính, töùc moät nguyeân lyù coù nhöõng yeáu tính: sinh, döôõng, duïc vaø laïc. Sau khi phaân tích moät soá vaên baûn, ñaëc bieät loái suy tö daân gian, chuùng toâi caøng xaùc quyeát hôn veà loái suy tö maãu tính naøy, vaø cho raèng, chính loái suy tö naøy môùi laø neàn taûng cuûa Vieät tính.

Traàn Vaên Ñoaøn

University of Leiden, Hoøa Lan, 11. 07. 2002.

Back to Vietnamese Missionaries in Asia Home Page