Hoaø hôïp vaø Coäng thöùc
cuûa Khoång Töû vaø Habermas veà chính trò
Nguyeân Taùc Anh Ngöõ vaø Ñöùc Ngöõ cuûa Giaùo Sö Traàn vaên Ñoaøn
Leâ Thò Lan chuyeån dòch qua Vieät Ngöõ
Traàn Tuaán Phong hieäu ñính
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Daãn nhaäp
Hoïc thuyeát chính trò xaõ hoäi cuûa Khoång Töû voán coù giaù trò taát yeáu ñoái vôùi nhaân loaïi, khoâng phaûi vì tính chaát heä thoáng vaø sieâu hình cao sieâu, song, bôûi tính thöïc tieãn vaø cuï theå cuûa noù. Hoïc thuyeát chính trò keát tinh kinh nghieäm soáng cuï theå cuûa con ngöôøi, ñi tìm giaûi ñaùp cho söï khao khaùt baát taän, cuõng nhö ñoái dieän vôùi nhöõng vaán ñeà caên baûn soáng coøn cuûa chuùng ta. Chính vì theá, chuùng ta caàn caån thaän nghieân cöùu caùch thöùc giaûi quyeát vaán ñeà, hay chính saùch maø ñöùc Khoång töøng ñeà xuaát. Trong baøi vieát naøy, toâi laáy hoïc thuyeát coäng thöùc cuûa Habermas khoâng phaûi nhö moät maãu hình maø nhö moät ví duï hieän ñaïi giuùp laøm saùng toû caùch thöùc Khoång Töû ñaõ aùp duïng khi xaây döïng hoïc thuyeát chính trò cuûa Ngaøi. Coäng thöùc cuûa Habermas, chuû yeáu ñöôïc xaây döïng döïa treân caùc döõ lieäu cuûa cuoäc soáng thöïc taïi, töø taäp quaùn cuûa con ngöôøi, cuõng nhö töø naêng löïc con ngöôøi luoân thaêng tieán, vaø ñaït tôùi coâng tính nôi con ngöôøi nhö thaáy trong ngoân ngöõ. Song moät coâng thöùc nhö vaäy khoâng theå ñöôïc coi töông ñöông vôùi quan nieäm hoaø hôïp cuûa Khoång Töû. Thöïc ra, chuùng toâi söû duïng noù nhö moät chieán thuaät vôùi hi voïng tìm ra moät khía caïnh khaùc cuûa haønh ñoäng nhaân sinh cuõng nhö cuûa neàn nhaän thöùc veà caùch thöùc soáng vaø veà caùch toå chöùc xaõ hoäi cuûa con ngöôøi. "Chính trò" ôû ñaây ñöôïc hieåu khoâng theo nghóa thoâng thöôøng maø caùc nhaø chính trò hay caùc nhaø chính trò hoïc söû duïng. Chuùng toâi hieåu "chính trò" nhö laø sinh hoaït cuûa con ngöôøi xaõ hoäi (polis) vaø baát cöù ai cuõng phaûi coù (zoom politikon). Ñoù laø nhöõng sinh hoaït maø qua ñoù nhaân loaïi coù theå phaùt hieän ñaëc tröng chung cuõng nhö coäng tính cuaû hoï.
Khi baøn veà Hoaø hôïp vaø Coäng thöùc, chuùng toâi khoâng heà coù yù so saùnh Khoång Töû vôùi Habermas. Ñoù laø coâng vieäc khoâng theå laøm ñöôïc. Thöïc vaäy, khoaûng caùch thôøi gian vaø khoâng gian, söï ña daïng nôi phong caùch soáng, söï khaùc bieät veà vaên hoaù vaø heä tö töôûng... laøm cho baát kyø söï so saùnh naøo giöõa hai trieát gia trôû thaønh moät söï mieãn cöôõng. Theá neân, muïc ñích cuûa chuùng toâi muoán ñi saâu hôn vöôït khoûi caùi phieán dieän thaáy trong nhöõng ñieåm töông ñoàng hay töông khaéc nôi hoï. Chæ khi ñaøo saâu ta môùi coù theå khaùm phaù ñöôïc coäi nguoàn haønh ñoäng cuûa loaøi ngöôøi. Caùi ñoäng löïc naøy chính laø quyeàn löïc, hay theo Nietsche, yù chí veà quyeàn löïc, vaø caùc moâ thöùc chính trò chæ laø nhöõng hình thaùi cuûa quyeàn löïc chöù khoâng phaûi laø tri thöùc tieân nghieäm vaø hình thöùc caáu truùc töø hieän töôïng xaõ hoäi. Chæ trong moät maïch vaên nhö vaäy, ta môùi hieåu ñöôïc coäng thöùc cuûa Khoång Töû vaø Habermas bieän luaän coi nhö laø phöông tieän vaø muïc ñích cuûa chính trò, hay cuûa caùch theá ñaït tôùi quyeàn löïc.
Ñeå ñaït tôùi muïc ñích naøy, chuùng toâi ñaõ taïm theo chieán thuaät töøng ñöôïc Derrida söû duïng, töùc baét ñaàu vôùi söï khaùc bieät cuûa hai theá sinh (life-worlds), vaø töø ñoù giaûi kieán caáu nhöõng yeáu tính cuûa Trung Dung nhö Trung vaø Dung qua quan nieäm coäng tính. Töø ñaây chuùng toâi khaúng ñònh cho raèng hoaø hôïp cuûa Khoång Töû khoâng theå laø ñieàu taát nhieân neáu noù khoâng ñöôïc xaây döïng treân coäng tính vaø coäng thöùc cuûa nhaân loaïi. Vaø do ñoù, quan nieäm coäng thöùc cuûa Habermas ñöôïc chuùng toâi aùp duïng nhaèm tìm hieåu baûn chaát cuûa hoaø hôïp: hoaø hôïp nhö moät sinh hoaït giao tieáp daân chuû vaø khaùch quan. Nhö ta thaáy, coäng thöùc töø quaù trình phaùt sinh vaø phaùt trieån, coù nhöõng ñaëc tính töông töï nhö hoaø hôïp cuûa Khoång Töû: Caû hai ñeàu ñöôïc xaây döïng treân caùc sinh hoaït giao tieáp caên baûn nhaát cuûa con ngöôøi, thí duï nhö taùc ñoäng töông thoâng, caùc hoaït ñoäng saûn xuaát vaø taùc ñoäng baûo veä lôïi ích chung. Töø moät nhaän ñònh veà hoaø hôïp vaø coäng thöùc, chuùng toâi ñöa ra moät luaän ñieåm nhö sau:
Ñeå coù theå phuïc hoài caùc quan ñieåm chính trò cuûa Khoång Töû, ta caàn phaûi loaïi boû yù thöùc heä töøng bò Nho gia xuyeân taïc hay boùp meùo ñeå aùp ñaët moät neàn chính trò phong kieán.
Khi xaây döïng chính trò treân cô sôû hoaø hôïp, Khoång Töû khoâng quan nieäm chính trò nhö moät thuaät cai trò maø nhö moät loái soáng trong theá giôùi. Do ñoù, chính trò cuûa ngaøi gaàn guõi vôùi quan nieäm con ngöôøi xaõ hoäi (polis) vaø vôùi quan nieäm con ngöôøi laø moät ñoäng vaät chính trò (zoom politikon) hôn laø chính trò theo Hobbes.
Loái soáng chính trò naøy chuû yeáu thieát laäp töø coäng tính, coäng ích,... cuûa con ngöôøi trong cuoäc soáng thöïc teá.
Baûn chaát cuûa coäng tính naèm ngay trong caùch thöùc con ngöôøi phaân chia lôïi ích, quyeàn lôïi moät caùch hôïp lyù, töùc theo coäng thöùc.
I - Hoaø hôïp: Baûn chaát vaø bieåu hieän
Nhö chuùng toâi ñaõ töøng löu yù trong moät luaän vaên khaùc, khaùi nieäm hoaø hôïp hay toång hôïp khoâng coù nghóa laø moät söï ñoàng nhaát giöõa chuû theå vaø khaùch theå, cuõng khoâng phaûi laø söï ñoàng nhaát giöõa caùc chuû theå. Hoaø hôïp khoâng phaûi laø moät söï hôïp nhaát ñôn thuaàn hay moät söï thoáng nhaát giöõa con ngöôøi vôùi tha nhaân hay giöõa con ngöôøi vôùi Thöôïng Ñeá. v.v... Khi trình baøy söï hoaø hôïp trong Nho giaùo chuùng toâi muoán nhaán maïnh raèng:
Xeùt töø khía caïnh tri thöùc luaän, hoaø hôïp, khoâng theo nguyeân lyù nhò nguyeân hoaëc nhaát nguyeân neân khaùc xa vôùi caùc nguyeân lyù ñoàng nhaát töøng ñöôïc giôùi luaän lyù hoïc (logic) tuaân thuû.
Xeùt töø sinh hoaït thöïc tieãn, hoaø hôïp mang tính bieän chöùng, theo nghóa cuûa Hegel. Noù khoâng loaïi tröø theá giôùi beân ngoaøi, cuõng khoâng ñôn giaûn khaúng ñònh caùi chuû theå tuyeät ñoái, nhöng khaúng ñònh thaêng hoaù tính (aufhebing) trong sinh hoaït con ngöôøi, trong ñôøi soáng xaõ hoäi vaø trong söï phaùt trieån tri thöùc khoa hoïc.
Ñeå ñi saâu vaøo khaùi nieäm hoaø hôïp, chuùng ta caàn phaân bieät hai khía caïnh treân. Tuy nhieân, treân thöïc teá, ta khoù coù theå phaân bieät chuùng ñöôïc. Theá neân phaân bieät hai khía caïnh treân chæ nhaèm tìm hieåu saâu hôn moät boä phaän cuûa cuoäc soáng con ngöôøi vaø theá sinh. Thöïc vaäy, trong Nho giaùo hay trong lyù thuyeát cuûa Habermas, baát cöù söï taùch bieät naøo giöõa lyù thuyeát vaø thöïc tieãn ñeàu khoù coù theå chaáp nhaän. Trong moät maïch vaên nhö vaäy, ta cuõng hieåu ñöôïc quan nieäm minh baïch (clara et distineta) maø Descater nhaán maïnh chæ ñaùp öùng giuùp ta hieåu bieát moät caùch chính xaùc hôn. Noù coù theå phaù hoaïi yù nghóa chung cuûa trieát hoïc neáu ngöôøi ta döøng laïi ôû ñoù.
Höôùng tôùi söï hieåu bieát veà baûn chaát cuûa söï hoaø hôïp. Hieän nay caùi khaåu hieäu hoaø hôïp thöôøng xuaát hieän haøng ñaàu treân trang ñaàu cuûa baùo chí, treân ñaàu löôõi cuûa giôùi chính khaùch, cuûa nhaø giaùo duïc, cuûa giôùi thöôøng daân vaø ñaëc bieät treân ñaàu moâi cuûa taäp ñoaøn caàm quyeàn, laõnh ñaïo. Hieän töôïng naøy mang nhieàu yù nghóa khaùc nhau: noù coù theå dieãn taû öôùc voïng hoaø bình vaø tieán boä nôi moïi ngöôøi. Ngöôïc laïi, noù cuõng coù leõ phaûn aùnh söï gia taêng xung ñoät xaõ hoäi vaø baát oån; hoaëc, noù chæ laø moät khaåu hieäu theo truyeàn thoáng laëp laïi nguyeân taéc cao quí cuûa cuoäc soáng hoaø hôïp ngaøy xöûa ngaøy xöa.
Thöïc vaäy, hoaø hôïp ñaõ trôû thaønh moät khaåu hieäu, tuy khoâng haún troáng roãng nhöng voâ hieäu quaû vaø baát löïc. Tính haøm hoà cuûa thuaät ngöõ ñöôïc caùc nhaø chính trò vaø caùc nhaø caàm quyeàn trieät ñeå söû duïng. Hoï laïm duïng noù nhaèm baûo veä caùi lôïi ích cuûa hoï. Tuy nhieân, moät hieän töôïng nhö theá laø khoâng coù chi môùi laï caû. Nhö thaáy trong lòch söû chính trò Trung Quoác, ñaëc bieät vôùi giôùi Phaùp gia, hoaø hôïp töøng laø khaåu hieäu nhaèm thoáng trò xaõ hoäi. Hoaø hôïp ñaõ töøng laø giaùo ñieàu, vaø vaãn seõ laø moät coâng cuï laøm neàn taûng cho chính trò. Vaäy neân, vaán ñeà ñoái vôùi chuùng ta laø hoï noùi veà loaïi hoaø hôïp naøo. Thaûo luaän cuûa chuùng toâi seõ taäp trung vaøo caâu hoûi naøy.
Ta bieát, hoaø hôïp thöôøng ñöôïc coâng nhaän nhö moät nguyeân lyù quaûn trò, ñieàu haønh, hay noùi chính xaùc hôn, nhö moät nguyeân lyù cuûa cuoäc soáng. Ñieàu naøy khoâng coù chi ñaùng baøn caõi nôi ñaây. Quan ñieåm cuûa chuùng toâi laø, neáu hoaø hôïp ñöôïc chaáp nhaän nhö laø nguyeân lyù tuyeät ñoái vaø ñaõ thöïc haønh moät caùch phoå bieán trong cuoäc soáng, thì taïi sao xung ñoät xaõ hoäi, tranh chaáp chính trò, chieán tranh toân giaùo vaø thaäm chí söï baát hoaø gia ñình vaãn thöôøng xaûy ra vaø khoâng theå giaûi quyeát ñöôïc. Haún laø coù caùi gì baát oån ôû ñaây, trong chính nguyeân lyù hoaø hôïp. Vaäy thì vaán ñeà khoâng phaûi laø söï vieäc chaáp nhaän söï hoaø hôïp hay khoâng, maø laø söï hieåu leäch hay boùp meùo veà noù. Ngöôøi ta coù theå nghó raèng chính söï mô hoà cuûa thuaät ngöõ hoaø hôïp khieán ta hieåu laàm, hay laø do con ngöôøi coá yù laïm duïng noù. Nhöng neáu nguyeân do cuûa xung ñoät xaõ hoäi... ñôn giaûn nhö vaäy, vaø neáu vieäc nhaän thöùc vaán ñeà ñôn sô nhö theá, thì coù leõ giaûi phaùp cuõng phaûi deã vaø ñôn giaûn nhö vaäy. Thuyeát Chính danh do Khoång Töû ñeà xuaát coù theå laø moät giaûi phaùp toát nhaát. Thöïc ra, loái nhìn treân quaû quaù ñôn sô, bôûi leõ laäp luaän vaø giaûi phaùp döïa vaøo Chính danh ñoøi hoûi phaûi hieåu neàn taûng cuûa chính Chính danh. Vieäc con ngöôøi hieåu laàm hoaø hôïp khoâng theå chæ qui vaøo söï haøm hoà cuûa ngoân ngöõ. Ñuùng hôn, chính caùch thöùc con ngöôøi kieán taïo, söû duïng vaø vaän duïng noù môùi gaây ra hieåu laàm. Thöïc vaäy, theo ñònh nghóa, ít coù ai nghi ngôø yù nghóa cuûa hoaø hôïp nhö laø keát hôïp hoaø bình (khoâng xung ñoät) vaø soáng "an cö laïc nghieäp". Vaäy neân, vaán ñeà laø ngay khi ta thaáu hieåu Chính danh, chuùng ta vaãn chöa coù theå coù hoaø hôïp. Phaûi noùi theâm nôi ñaây laø, hoïc thuyeát Chính danh trong Nho giaùo nguyeân thuyû khoâng giaûn ñôn nhö caùc nhaø chính trò hoïc boùp meùo, bôûi leõ chính danh xaây treân neàn taûng ñaïo ñöùc, chöù khoâng döïa vaøo quyeàn löïc.
Taát nhieân, vaán ñeà chuùng toâi ñöa ra khoâng naèm nôi neàn taûng sieâu hình maø naèm trong quaù trình phaùt sinh hoaø hôïp. Chính trong moät quaù trình phaùt sinh, ta môùi thaáy söï haøm hoà cuûa hoaø hôïp khoâng theå traùnh ñöôïc. Söï haøm hoà cuûa ngoân ngöõ gaén lieàn vôùi goác reã cuûa noù - naêng löïc cuûa con ngöôøi vaø caùch thöùc hoaït ñoäng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi. Nhaän ñònh theá, ñeå coù theå nghieân cöùu naêng löïc cuûa con ngöôøi vaø phöông phaùp nhaän thöùc cuûa hoï moät caùch nghieâm tuùc, ta caàn phaûi pheâ phaùn baûn chaát cuûa söï hoaø hôïp moät caùch khoa hoïc hôn. Trong phaàn naøy chuùng toâi seõ ñi saâu vaøo baûn chaát cuûa hoaø hôïp trong truyeàn thoáng Nho giaùo, coi noù laø traät töï, ngheä kyõ thuaät (thuaät chieám höõu, thuaät soáng, thuaät höôûng thuï), hay nhö laø lyù tính coâng cuï - muïc ñích. Chuùng toâi seõ trôû laïi vôùi nguyeân nghóa cuûa hoaø hôïp ôû phaàn cuoái cuøng cuûa luaän vaên, vaø thoâng dieãn noù qua vieäc taùi caáu truùc laïi hoaø hôïp nhö sinh hoaït giao tieáp hay coäng thöùc (qua ñoái thoaïi ñaøm luaän). Baûn phaùc hoaï cuûa toâi veà hoaø hôïp, phaàn naøo döïa theo Phöông Ñoâng Myõ, moät nhaø trieát hoïc ñaùng chuù yù vaø töøng laø giaùo sö Ñaïi hoïc Quoác gia Ñaøi Loan vaø Ñaïi hoïc Phuï Nhaân. Hoï Phöông baøn veà hoaø hôïp raát saâu saéc, chöù khoâng chæ haïn cheá vaøo phaàn lòch söû. Ñaây laø moät trong nhöõng yù kieán khaù quan troïng veà hoaø hôïp, ít thaáy trong trieát hoïc Trung Hoa. Theo hoï Phöông, hoaø hôïp thaáy trong caûnh giôùi, nhö traät töï vuõ truï, traät töï loaøi ngöôøi, traät töï ñaïo ñöùc, traät töï myõ hoïc vaø traät töï chính trò. Tröôùc hoï Phöông, Derk Bode hieåu hoaø hôïp töø moâ hình vuõ truï, moâ hình xaõ hoäi (lòch söû vaø theá tuïc), moâ hình ñaïo ñöùc vaø moâ hình xaõ hoäi.
Tuy hai giaùo sö hoï Phöông vaø Bode moâ taû hoaø hôïp raát saâu saéc, song söï phaân loaïi cuûa hoï laø chöa ñuû, neáu nhìn töø khía caïnh heä thoáng vaø bieän chöùng. Vì theá, toâi xin saép xeáp laïi hoaø hôïp theo thöù töï sau ñaây:
(1) Hoaø hôïp qua traät töï:
- Traät töï töï taùc
- Traät töï nhaân taùc: + nhöõng taäp quaùn truyeàn thoáng + qui taéc ñaïo ñöùc + phaùp luaät
(2) Hoaø hôïp qua ngheä thuaät:
- Ngheä thuaät hoaø thuaän
- Ngheä thuaät soáng
- Ngheä thuaät thaåm myõ (ngheä thuaät thöôûng thöùc)
(3) Söï hoaø hôïp nhö laø lyù tính coâng cuï - muïc ñích
Chuùng toâi coá yù phaân loaïi hoaø hôïp theo kieåu maãu cuûa Dòch, hay pheùp bieän chöùng Trung Hoa, töùc giöõa thieân nhieân, con ngöôøi vaø trôøi (Thieân). Chuùng toâi theâm vaøo ñaëc tính thöù ba coi hoaø hôïp nhö laø moät coâng cuï vôùi muïc ñích noùi leân moät neàn hoaø hôïp raát coù theå bò laïm duïng, xuyeân taïc nhö töøng thaáy nôi giôùi Phaùp gia. Döïa theo lôøi pheâ bình cuûa Phöông Ñoâng Myõ, khi oâng nhaän ñònh loái hieåu hoaø hôïp cuûa Taây phöông, chuùng ta cuõng coù theå pheâ bình giôùi Phaùp gia nhö sau: "Noùi toùm laïi, ñieåm toái quan troïng cuûa hoaø hôïp hoaëc bò lôø ñi moät caùch ngaây thô, hoaëc bò hoï kieán taïo moät caùch sai laàm, khieán ta khoâng coøn hi voïng chi nöõa."
1- Hoaø hôïp qua traät töï
Khi moâ taû söï hoaø hôïp, Phöông Ñoâng Myõ löu yù:
"Töøng ngaøn naêm nay, ngöôøi Trung Hoa chuùng ta ngaãm nghó veà nhöõng vaán ñeà soáng coøn naøy qua moät söï hoaø hôïp toaøn bích, töøng thaám nhuaàn vaøo baát cöù caùi gì, vaø vaøo moïi söï. Hoaø hôïp vang leân nhö moät giao höôûng baát dieät ñu ñöa toaøn boä baàu trôøi, taát caû traùi ñaát, caû baàu khí quyeån vaø toaøn boä maët nöôùc, keát tinh moïi hình thöùc cuûa söï soáng vaøo trong moät nieàm tuyeät vôøi cuûa hoaø hôïp. Thöïc vaäy, ngöôøi Trung Hoa suy tö taäp trung vaøo ba vaán ñeà chuû yeáu, Thieân nhieân, Con ngöôøi vaø Thaønh töïu vaên hoaù cuûa loaøi ngöôøi."
Thöïc ra, hoaø hôïp maø hoï Phöông moâ taû coi noù nhö laø caùi chi hoaøn toaøn, thoáng nhaát vaø baát dieät, chæ laø moät tröïc kieán. Tröïc kieán cho caùc hình thöùc bieåu hieän khaùc nhau cuûa hoaø hôïp. Theá nhöng, noù khoâng giuùp chi ñöôïc veà vieäc hoaø hôïp taïi sao vaø laøm theá naøo trôû thaønh nhö vaäy, cuõng nhö taïi sao hoaø hôïp coù theå toàn taïi nhö moät nguyeân taéc cuûa caùc luaät leä ñaïo ñöùc, vaø taïi sao xaõ hoäi coù theå töï bieán ñoåi vaø töï caáu truùc nhö vaäy. Nhöõng vaán ñeà naøy vaø ñaëc bieät vaán ñeà veà nguoàn goác cuûa hoaø hôïp khoâng theå giaûi thích moät caùch ñôn giaûn baèng caâu noùi nhö "tri thöùc trong söï hoaø hôïp laø vónh vieãn..." Ñoù khoâng phaûi laø moät söï giaûi thích thoaû maõn ñöôïc nhaø khoa hoïc. Khoång Töû coù leõ giaûi thích hay hôn khi ngaøi noùi: "Chæ khi naøo ñaïo ñöùc vaø caùc traät töï ñaïo ñöùc ñöôïc thöïc hieän, thì khi ñoù ñòa caàu môùi bieán thaønh vuõ truï vaø vaïn vaät môùi ñaït tôùi giai ñoaïn thaønh töïu vaø phaùt trieån." Hay:
"Ñaïo ñöùc vaø phaùp luaät laøm thaønh moät heä thoáng qua ñoù Trôøi vaø Ñaát nuoâi naáng vaø bao chöùa, baûo veä vaø che chôû moïi vaät... Ñoù laø heä thoáng luaät leä giuùp vaïn vaät töï taùc vaø phaùt trieån theo traät töï vaø heä thoáng cuûa moãi vaät maø khoâng phaù boû nhau."
Söï vieäc Khoång Töû moâ taû hoaø hôïp noùi leân moät söï kieän, ñoù laø hoaø hôïp, qua nhöõng hình thöùc hay nhöõng bieåu hieän cuï theå nhaát, coù theå ñöôïc dieãn taû nhö nhöõng traät töï hoaëc töï taùc hoaëc nhaân taùc. Nhö moät traät töï töï taùc, hoaø hôïp töï bieåu hieän qua söï phuø hôïp vôùi taùc ñoäng cuûa thieân nhieân. Nhö laø traät töï nhaân taùc, chuùng ta hieåu luaät leä, qui taéc ñaïo ñöùc, phaùp luaät... ñöôïc hình thaønh hay taùc taïo bôûi chính con ngöôøi vôùi muïc ñích nhaèm giaûi quyeát, ñieàu chænh, duy trì... tình traïng xaõ hoäi vaø gia ñình.
Thieân nhieân ôû ñaây ñöôïc hieåu theo nghóa cuûa töï nhieân (theá giôùi beân ngoaøi) vaø baûn tính (theá giôùi beân trong). Giôùi töï nhieân mang baûn tính vuõ truï, vaät lyù, dieãn taû theá giôùi ngoaïi taïi hoaøn toaøn ñoäc laäp vôùi con ngöôøi. Trong khi ñoù, baûn tính lieân heä tröïc tieáp vôùi con ngöôøi coù thaân xaùc vaø tinh thaàn. Noùi vaén taét, chuùng toâi hieåu thieân nhieân, baûn tính nhö laø taùc ñoäng, bieán hoaù, haønh ñoäng, chuyeån, taùc taïo... moät caùch töï do, töï trò vaø khoâng bò eùp buoäc. Theo nghóa naøy, traät töï töï taùc töông phaûn vôùi traät töï nhaân taùc. Vieäc phaân loaïi thieân nhieân (ngoaïi taïi) vaø baûn tính (noäi taïi), traät töï töï taùc vaø traät töï nhaân taùc khoâng coù tính chaát tuyeät ñoái, bôûi vì noù chæ giuùp chuùng ta nhö moät phöông theá chieán löôïc, khieán chuùng ta hieåu moät caùch bao quaùt vaø hieän ñaïi hôn veà quan nieäm thieân nhieân (baûn tính) trong phöông phaùp trieát hoïc Trung Hoa. Thöïc vaäy, vuõ truï hay thieân nhieân laø moät lónh vöïc toaøn dieän, moät lónh vöïc huy hoaøng khieán "sinh meänh vuõ truï hoaøn myõ".
1.1- Hoaø hôïp qua traät töï töï taùc
Nhö treân ñaõ phaân loaïi, traät töï töï taùc vaø traät töï nhaân taùc, nhö ñaõ nhaán maïnh ñeán tính chaát töï phaùt, töï do, töï ñònh cuûa noù, vaø nhö ñaõ phaân tích hai loaïi töï taùc: töï taùc ngoaïi taïi (thieân nhieân) vaø töï taùc noäi taïi (baûn tính), chuùng toâi xin ñöôïc baøn theâm vaøi haøng. Nhö ta thaáy, ñaëc tính cuûa traät töï töï nhieân nhö töï phaùt, phoå bieán vaø taát yeáu... ñöôïc nhaän thöùc, hieåu vaø taùi taùc taïo döïa theo moâ hình cuûa theá giôùi thieân nhieân. Gioáng nhö theá giôùi töï nhieân töï bieåu loä löïc, tình, phaùt, hôïp, hoaø vaø töông quan, traät töï töï taùc ñöôïc caáu taïo theo saùu nguyeân lyù vuõ truï: nguyeân lyù sinh, nguyeân lyù tình, nguyeân lyù phaùt vaø taïo, nguyeân lyù ñoàng nhaát nguyeân thuyû, nguyeân lyù caân baèng haøi hoaø vaø nguyeân lyù quan heä. Nhö nguyeân lyù sinh, traät töï töï taùc laø söï bieåu taû cuûa (a) söï töï taïo qua sinh saûn loaøi môùi, (b) söï töï phaùt thaáy nôi thaønh töïu môùi, (c) töï taïo khoâng ngöøng, (d) söï xuaát hieän cuûa caùi gì môùi laï töø hieän sinh, töøng ñöôïc hình thaønh trong quaù trình bieán ñoåi vaø chuyeån ñoåi khoâng ngöøng vaø (e) nhöõng coá gaéng (hieäu quaû) ñeå ñaït tôùi baát töû.
Nhö nguyeân lyù tình (tình duïc), traät töï töï taùc thaáy nôi (a) giao hôïp cuûa aâm döông), (b) söï keát hôïp cuûa nam (ñöïc) vaø nöõ (caùi), (c) söï thoâng hoân cuûa ngöôøi nam vaø ngöôøi nöõ, (d) söï hoã ñoäng giöõa trôøi vaø ñaát vaø (e) traät töï töøng ñöôïc thieát laäp theo caøn vaø khoân, töùc caùi ñoäng löïc saùng taïo vaø tieáp tuïc saùng taïo.
Nhö laø nguyeân lyù phaùt vaø taïo, traät töï töï taùc bieåu thò naêng löïc saùng taïo cuûa vuõ truï, sinh saûn taïo laäp, chuyeån bieán, phaùt trieån, v.v...
Laø nguyeân lyù ñoàng nhaát nguyeân thuyû, traät töï töï taùc töï bieåu hieän trong quaù trình bieán hoaù, ña hoaù vaø hôïp nhaát trong cuøng moät thôøi gian.
Nhö nguyeân lyù caân baèng vaø haøi hoaø, traät töï töï taùc theo nguyeân taùc ñöôïc hieåu caân baèng (equilibrrium), khoâng phieân (ích kyû), khoâng leäch (töùc trung dung), vaø thaáy nôi "thoâng caûm vaø ñoàng caûm", cuõng nhö trong töï do tính cuûa con ngöôøi.
Nhö nguyeân lyù lieân quan, traät töï töï taùc dieãn taû moái lieân heä noäi taïi cuûa vaïn vaät. Chính nguyeân lyù lieân quan laøm con ngöôøi saùng taïo, ñaët giaù trò vaø toå chöùc coäng ñoàng xaõ hoäi.
Nhìn töø nhöõng ñaëc tính treân cuûa traät töï töï taùc, ta thaáy xaõ hoäi con ngöôøi cuõng toå chöùc nhöõng ñaëc tröng cuûa theá giôùi thieân nhieân. Chính vì con ngöôøi laø moät phaàn cuaû thieân nhieân, neân con ngöôøi keá thöøa baûn chaát töï taùc, hoï sinh hoaït döïa theo thieân nhieân. Noùi caùch khaùc, baûn tính con ngöôøi voán laø töï taùc. Theá neân, moät khi ñaùnh maát traät töï töï taùc, xaõ hoäi con ngöôøi seõ ñaûo ñieân. Ñieàu naøy xaùc ñònh, hoaø hôïp coù nghóa laø haønh ñoäng theo traät töï töï taùc. Nôi ñaây, chuùng toâi taïm khoâng phaân tích söï phuø hôïp giöõa traät töï töï taùc vaø traïng thaùi sinh hoïc vaø vaät lyù cuaû con ngöôøi. Song coù moät ñieåm caàn noùi, ñoù laø tieán boä khoa hoïc giuùp chuùng ta hieåu saâu hôn veà theá giôùi töï nhieân, cuõng nhö veà loái nhìn xa hôn veà noù. Quan ñieåm cuûa chuùng toâi nghieâng veà giaù trò cuûa traät töï töï taùc. Tuy vaäy, chuùng toâi vaãn coøn yù thöùc coù nhieàu vaán ñeà phaûi giaûi ñaùp, ví duï nhö ta coù theå aùp duïng traät töï töï taùc vaøo ñôøi soáng con ngöôøi hay khoâng. Ta bieát, moät söï hieåu nhaàm veà theá giôùi töï taùc, seõ keùo theo sau moät giaûi thích sai laàm vaø aùp duïng leäch laïc. Tuy vaäy, chuùng ta cuõng ñöøng quaù ngaây thô cho raèng moät söï hieåu bieát chính xaùc veà giôùi töï nhieân vaø qui luaät cuûa noù seõ giuùp chuùng ta coù theå hieåu con ngöôøi moät caùch thaáu trieät. Do ñoù, Nho giaùo quan nieäm traät töï loaøi ngöôøi ñöôïc thieát laäp theo moâ thöùc cuûa traät töï töï nhieân phaûi ñöôïc kieåm chöùng laïi.
1.2- Hoaø hôïp qua traät töï nhaân taùc
Khaùc vôùi ñaïo ñöùc vaø phaùp luaät phöông Taây, töøng ñöôïc xaây döïng treân yù nieäm Thöôïng Ñeá, hay treân nhöõng meänh ñeà tieân nghieäm... giaùo lyù, luaät leä Trung Hoa ñöôïc con ngöôøi xaây döïng leân phuø hôïp vôùi caùc ñaëc tính cô baûn cuûa hoï (nhö thaáy trong sinh hoaït hay traïng thaùi taâm linh). Theo loái dieãn taû trieát lyù Trung Hoa, traät töï ñöôïc xaây döïng phuø hôïp vôùi baûn chaát con ngöôøi. Ta thaáy loái suy tö naøy khaù hôïp lyù, vôùi ñieàu kieän laø tröôùc heát ta phaûi naém vöõng ñöôïc baûn chaát con ngöôøi laø gì; ta phaûi xaùc ñònh caùi goïi laø baûn chaát ñoù coù chaân thöïc, khoâng bò boùp meùo, khoâng bò thoáng trò hay chöa bò bieán daïng hay khoâng. Chính nhöõng ñieåm sau khieán chuùng toâi caøng quan taâm.
Nhö ñaõ töøng baøn tôùi tröôùc ñaây, ngöôøi Trung Hoa coi baûn chaát cuûa con ngöôøi gaén lieàn vôùi quan nieäm cuûa hoï veà theá giôùi töï nhieân. Ñoái vôùi hoï, haàu nhö khoâng coù chi khaùc bieät giöõa vaän ñoäng vuõ truï vaø sinh hoaït cuûa con ngöôøi. Phöông Ñoâng Myõ nhaän xeùt:
"Caùc Nho gia haêm hôû tìm kieám thieân meänh, nhaèm giuùp cuoäc soáng vieân maõn nhôø vaøo söï "hôïp" vôùi nguyeân taéc cuûa "hoaø". Giôùi Ñaïo gia cuõng naùo nöùc ñaøo saâu coäi reã uyeân nguyeân cuûa Ñaïo, ñeå coù theå hôïp vôùi vaïn vaät trong moät söï hôïp nhaát "ñoàng caûm". Maëc Töû vaø Maëc gia mong öôùc ñoàng nhaát hoï vôùi thieân yù, ñeå thöïc haønh kieâm aùi, vôùi muïc ñích ñaït tôùi moät cuoäc soáng toaøn myõ. Hoï laøm nhö vaäy bôûi leõ, ñoái vôùi hoï, Thieân meänh, Nguyeân ñaïo, Thieân yù chính laø nguoàn suoái cuûa moät cuoäc soáng phoå quaùt (tuyeät ñoái).
Chính vì quaù chuù troïng tôùi baûn tính con ngöôøi, maø cuoäc tranh luaän giöõa Maïnh Töû vaø Tuaân Töû veà tính baûn thieän hay tính baûn aùc vaãn coøn ñaày tính thôøi söï. Söï khaùc bieät cuûa hoï phaàn laø do vieäc hoï nhaän thöùc veà baûn chaát con ngöôøi töø nhöõng khía caïnh khaùc nhau maø thoâi.
Chuùng ta taïm ñaët cuoäc tranh luaän veà baûn tính con ngöôøi sang moät beân vaø vaøo moät vaán ñeà khoâng keùm phaàn quan troïng, ñoù laø: neáu baûn tính nhaân loaïi voán khaùch quan vaø phoå bieán, thì traät töï do hoï taùc taïo cuõng phaûi phoå bieán vaø taát yeáu. Tieác thay, ta deã daøng phaùt hieän ra moät söï thieáu ñoàng nhaát nôi caùc Nho gia veà traät töï nhaân taùc. Ñieàu ñoù chuùng ta phaûi keát luaän laø, caùc traät töï nhaân taùc khoâng hoaøn toaøn ñöôïc xaây döïng theo kieåu maãu cuûa traät töï töï taùc, nhöng theo theá sinh, töùc theo caùi boái caûnh xaõ hoäi, quyeàn lôïi vaø khaùt voïng cuûa con ngöôøi. Dieãn ñaït cuï theå hôn, traät töï nhaân taùc coù theå phaân chia ra nhö taäp quaùn, ñaïo ñöùc vaø phaùp luaät. Trong loái nhìn bieän chöùng Trung Hoa, traät töï nhaân taùc coù theå ñöôïc saép xeáp theo moät luaän lyù nhö sau: taäp quaùn, luaät leä, ñaïo ñöùc. Caû ba loaïi traät töï naøy ñöôïc söû duïng roäng raõi nhö nguyeân taéc chính trò vaø xaõ hoäi. Trong "Trung Dung" vaø "Ñaïi Hoïc", caùc quan nieäm ñaïo ñöùc, nguyeân lyù chính trò, taäp quaùn xaõ hoäi ñöôïc coi laø traät töï caên baûn nhaát cuûa con ngöôøi, giuùp hoï thieát laäp moät cuoäc soáng haøi hoaø, phoàn vinh vaø haïnh phuùc. Moät theá giôùi thanh bình, moät nhaø nöôùc thònh vöôïng, moät xaõ hoäi kyû cöông vaø moät gia ñình haïnh phuùc laø nhöõng muïc tieâu caàn phaûi ñaït tôùi, bôûi leõ chuùng laø nhöõng phöông tieän taïo ra haïnh phuùc con ngöôøi.
- Tröôùc heát, trong Ñaïi Hoïc, Khoång Töû toång keát caùc traät töï ñöôïc thieát laäp qua "ba möùc": söï bieåu loä ñaëc tính ngöôøi roõ raøng (minh minh ñöùc), tình yeâu nhaân loaïi (thaân daân) vaø söï tuaân thuû toái thieän (chæ ö chí thieän), vaø qua "taùm böôùc": nghieân cöùu söï vaät (caùch vaät), phaùt trieån tri thöùc (chí tri), thaønh taâm vôùi yù muoán (thaønh tín), ñieàu chænh yù nghó cho ngay thaúng (chính taâm), tu döôõng cuoäc soáng caù nhaân (tu thaân), saép ñaët gia ñình (teà gia), ñieàu haønh traät töï quoác gia (trò quoác) vaø ñi tìm hoaø bình cho thieân haï (bình thieân haï)
- Thöù hai, trong Trung Dung, ngaøi hieåu hoaø hôïp ôû traïng thaùi haønh ñoäng laøm troøn caùc ñaïo nghóa, töùc soáng theo caùc traät töï vaø qui luaät. Trong taäp kinh ñieån naøy, traät töï nhaân taùc (hay caùc qui taéc ñaïo ñöùc) ñöôïc xaây döïng treân: (1) moái quan heä giöõa Trôøivaø Ngöôøi, (2) moái quan heä töông hoã chuû theå vaø quan heä xaõ hoäi, (3) haønh ñoäng phaûn tö veà soá phaän con ngöôøi. Taát caû caùc traät töï naøy döïa vaøo hai nguyeân taéc: haøi hoaø vaø caân baèng cuûa "ñòa maãu", töùc theá giôùi. Chuùng ta töø töø nhaän ra moät caùch roõ raøng raèng traät töï nhaân taùc ñöôïc coi nhö laø taäp quaùn xaõ hoäi (ñöôïc döïa treân moái quan heä con ngöôøi, quan heä thaân thuoäc gia ñình...), caùc luaät leä xaõ hoäi (caùch quaûn huaán gia ñình, thuaät quaûn trò nhaø nöôùc vaø ñieàu haønh theá giôùi) vaø caùc tö töôûng ñaïo ñöùc.
- Thöù ba, chæ khi giôùi Nho gia caøng ngaøy caøng loäng haønh, caùc traät töï nhaân taùc môùi ñöôïc naâng leân haøng luaät leä vaø ñaïo ñöùc vôùi nhöõng ñieàu khoaûn giaùo ñieàu vaø chi tieát. Thí duï nhö giôùi Phaùp gia ñaõ phaùt trieån ñaïo nhaân trong Nho giaùo baèng caùch xeáp ñaët pheùp taéc, chuaån möïc cuûa Nhaân laáy laøm thöôùc ño caùch theá cö xöû cuûa con ngöôøi. Vaø nhö vaäy, hoï cöïc ñoan hôn khi laáy caùc qui taéc luaät leä thay theá cho caùc phaïm truø Nhaân, Leã, Nghóa trong Nho giaùo. Ta khoâng laáy laøm ngaïc nhieân khi thaáy raèng hoï naâng hình luaät leân haøng thöôïng ñaúng coi nhö laø traät töï töï nhieân. Söï thaät laø hoï hoaøn toaøn queân ñi raèng chính Khoång Töû ñaõ phaân bieät roõ raøng giöõa luaät töï nhieân vaø luaät nhaân taùc: "Ngöôøi quaân töû seõ vi phaïm meänh leänh cuûa ñaïo nghóa trong khi keû tieåu nhaân thì vi phaïm luaät phaùp". Nhö chuùng toâi ñaõ nhaán maïnh, hình luaät ngay töø baûn tính ñaõ mang tính aùp ñaët, baét ta phaûi theo moät maãu möïc naøo ñoù, baèng caùch duøng quyeàn uy baïo löïc. Noùi theo Weber, luaät leä trong tay giôùi Phaùp gia chæ laø moät loaïi lyù tính coù muïc ñích, hay, laø moät coâng cuï ñöôïc con ngöôøi veõ vôøi ñaët ra ñeå giaønh moät muïc ñích naøo ñoù. Muïc ñích naøy coù theå laø "nöôùc giaøu, quaân maïnh" hoaëc chæ laø söï baûo veä quyeàn lôïi cuûa giai caáp só phu. Duø nhìn töø khía caïnh naøo ñi nöõa, phaùp luaät vaãn ñöôïc xem nhö coâng cuï cuûa quyeàn löïc. Chuù yù laø giôùi Phaùp gia luoân nhaán maïnh Phaùp (Töông Öôûng), Thuaät (Thaân Baát Haïi) - nhö laø phöông phaùp quan lieâu hay nhö laø kyõ xaûo - vaø ñaïi bieåu cho giôùi só phu töùc nhoùm laõnh ñaïo uy quyeàn (Thaän Ñaùo). Coù theå giôùi Phaùp gia töï cho raèng luaät phaùp cuûa hoï ñöôïc xaây döïng phoûng theo kieåu maãu baûn tính cuûa con ngöôøi. Ví duï, Thöông Öôûng tuyeân boá: "Con ngöôøi coù khuynh höôùng theo ñuoåi caùc lôïi ích laø gioáng nhö nöôùc chaûy xuoâi doøng". Haøn Phi Töû bieän luaän: "Ñeå coù theå quaûn trò theá giôùi, ta phaûi theo caùi baûn naêng chaân thöïc cuûa con ngöôøi (chaân tính). Baûn tính cuûa con ngöôøi bao goàm öa thích hay chaùn gheùt. Chæ khi döïa vaøo baûn tính naøy maø thöôûng hay phaït môùi coù theå coù hieäu löïc".
OÂng cho raèng, chæ khi thöôûng vaø phaït ñöôïc söû duïng, chæ khi ngaên caám vaø meänh leänh ñöôïc thi haønh thì moät neàn traät töï môùi coù theå ñöôïc thöïc hieän moät caùch toát ñeïp. Giôùi laõnh ñaïo naém vöõng heä thoáng phaùp luaät môùi coù theå thieát laäp quyeàn löïc cuûa hoï. Vì muïc ñích luaän vaên naøy giôùi haïn vaøo coâng vieäc dieãn taû moät caùch khaùi quaùt traät töï nhaân taùc, nhaèm chöùng minh hoaø hôïp qua traät töï, vaø ngöôïc laïi, traät töï (luaät. leä, ñaïo ñöùc...) cuõng phaûi döïa vaøo nguyeân lyù hoaø hôïp, neân chuùng toâi seõ khoâng ñi saâu vaøo chi tieát cuûa trieát hoïc Phaùp gia. Ñeå keát thuùc ñoaïn naøy, chuùng toâi xin ñöôïc trích daãn moät ñoaïn vaên cuûa ñöùc Khoång. Ngaøi noùi:
"Trung töùc laø traïng thaùi coù tröôùc nhöõng caûm giaùc hæ, noä, aùi, oá. Nhöng khi caûm giaùc xuaát hieän vaø khi moãi caûm giaùc (vaø moïi caûm giaùc) ñeàu ñaït tôùi möùc ñoä thích ñaùng, noù ñöôïc goïi laø hoaø."
"Trung laø neàn taûng caên baûn cuûa theá giôùi vaø hoaø laø con ñöôøng phoå bieán cuûa noù. Khi Trung vaø hoaø hieän thöïc, thì Trôøi vaø Ñaát seõ ñaït tôùi traät töï thích hôïp vaø vaïn vaät sinh ñoäng."
2- Hoaø hôïp qua ngheä thuaät
Chuùng toâi hieåu ngheä thuaät nhö caùch theá vaø loái dieãn taû theá giôùi soáng ñoäng cuûa con ngöôøi. Hieåu nhö vaäy, ngheä thuaät khoâng töï giôùi haïn nôi theá giôùi thaåm myõ maø môû roäng tôùi toaøn boä moïi haønh vi cuûa con ngöôøi. Phöông Ñoâng Myõ quan nieäm ngheä thuaät nhö laø söï dieãn taû cuûa söùc soáng doài daøo, moät "aán phaåm ruùt goïn" boû tuùi kieåu môùi cuûa "söï saùng taïo kyø dieäu cuûa vuõ truï" nhö laø tinh thaàn cuûa chuû nghóa nhaân vaên... Theo nghóa naøy, hoaø hôïp ñöôïc hieåu theo nghóa moät neàn ngheä thuaät thích öùng, thích nghi, thích hôïp, vaø moät neàn ngheä thuaät soáng vaø höôûng thuï. Chuùng toâi seõ ñaëc bieät chuù troïng ngheä thuaät thích öùng, thích nghi vì noù giuùp chuùng ta hieåu bieát neàn chính trò Trung Hoa.
2.1- Hoaø hôïp nhö laø ngheä thuaät cuûa thích nghi
Chuùng ta khoâng hoaøi nghi veà vieäc coi Trung Dung nhö laø moät höôùng ñaïo cho neàn chính trò Trung Hoa. Ñoã Duy Minh giaûi thích Trung nhö laø ñieåm troïng taâm (centrality) vaø Dung nhö laø coäng tính (community). Caùi nhìn cuûa hoï Ñoã veà Trung Dung khaù chính xaùc neáu xeùt töø goùc ñoä cuûa töø ngöõ. Noù laø cuøng tuyeán vôùi loái giaûi thích thoâng thöôøng veà caùi Trung nhö laø caùi ôû giöõa, caùi trung taâm... Traàn Vinh Keát hieåu Trung Dung cuõng theo caùch ñoù, tuy vaäy, oâng theâm hai thuaät ngöõ söï trung thaønh vaø söï trung tín cho Trung. Duø sao ñi nöõa, loaïi giaûi thích naøy vaãn chöa boäc loä ñöôïc moïi yù nghóa aån chöùa, ñaëc bieät laø yù nghóa chính trò vaø xaõ hoäi trong Trung Dung. Phöông Ñoâng Myõ ñaõ söû duïng thuaät ngöõ "ñoàng caûm" (empathy) cho Trung vaø "ñoàng tình" (sympathy) cho Dung. Ñoàng caûm trong giaûi thích cuûa hoï Phöông cuõng coù nghóa laø söï caân baèng. oâng giaûi thích raèng, noù phuø hôïp hôn vôùi caùi caùch hieåu thoâng duïng veà Trung nhö "trung thaønh" vaø "trung tín". Theo thieân kieán cua toâi, hai thuaät ngöõ ñoàng caûm vaø ñoàng tình coù theå chaáp nhaän moät caùch mieãn cöôõng. Tuy vaäy, toâi chia seû phaàn naøo quan ñieåm cuûa oâng, ví duï moät soá lyù do khaù maïnh nhö sau:
(1) loái hieåu thoâng thöôøng veà Trung nhö "trung thaønh" vaø "trung tín" coù leõ khoâng ñöôïc xaây döïng theo traät töï töï taùc (nhö thaáy nôi caùc tieâu chuaån khaùch quan cuûa caùc neàn khoa hoïc töï nhieân), nhöng do chuû theå, cheá ñoä hay moät giai caáp naøo ñoù (ví duï nhoùm só phu). Do ñoù raát coù theå noù chæ laø moät saûn phaåm mang tính tính trò. Chuùng toâi khoâng bieát laø töø thôøi ñaïi naøo Nho gia môùi baét ñaàu taùn döông trung vaø tín, vaø laøm theá naøo ñeå aùp duïng chuùng vaøo cuoäc soáng?
(2) thuaät ngöõ "caùi ôû giöõa" tuy hay hôn thuaät ngöõ "trung thaønh" vaø "trung tín", noù vaãn coøn mô hoà, khoù hieåu. Chuùng toâi khoâng chaéc haún noù thuoäc loaïi naøo cuûa "trung tính" naøy.
Trung thöôøng ñöôïc hieåu nhö söï ñoàng nhaát, hoaëc laø qui luaät, thu heïp taát caû moïi caù bieät vaøo moät ñieåm maø ta goïi laø trung taâm. Do ñoù, "trung" deã bò hieåu nhö laø moät quaù trình trung taâm hoaù. Nhöng neáu theá thì "trung" vaãn chöa theå dieãn ñaït ñöôïc trung ñaïo, hay con ñöôøng trung laäp. Trong laõnh vöïc chính trò, "trung tính" naøy raát deã bò phoùng ñaïi hay laïm duïng.
(3)Töông töï, "ñoàng caûm" cuûa hoï Phöông cuõng nhö tính chaát caân baèng, trong phaïm vi myõ hoïc phaûi ñöôïc hieåu theo theá giôùi thieân nhieân. Vaø nhö vaäy, noù coù veû khaùch quan hôn. Tuy theá, chuùng ta khoù coù theå chaáp nhaän Dung nhö söï ñoàng tình, nhö hoï Phöông töøng ñeà ra. Thöïc vaäy, "trung" mang nghóa phoå bieán (do Traàn Vinh Keát vaø Ñoã Duy Minh ñöa ra) coù leõ ñuùng hôn so vôùi quan nieäm cuûa hoï Phöông. Töông töï, Dung dieãn taû tính phoå bieán, baûn tính chung vaø lôïi ích chung cuûa con ngöôøi. Toùm laïi, Trung Dung hay "luaät vaøng" laø moät con ñöôøng khaùch quan, bình ñaúng vaø töï nhieân nhaát giuùp ta ñaït ñöôïc muïc ñích cuûa con ngöôøi (lôïi ích). Chuùng toâi xin trích moät ñoaïn vaên, chöùng minh ñaëc tröng ñoù; Khoång Töû noùi vôùi Loã coâng:
"Neáu vöông muoán bieát Trung, thì phaûi bieát coâng baèng tröôùc; muoán bieát coâng baèng, ngaøi phaûi bieát tính phoå bieán; muoán bieát tính phoå bieán, ngaøi phaûi bieát ngoaïi taïi; tröôùc ngoaïi taïi, ngaøi phaûi bieát ñöùc haïnh."
Thöïc taâm maø noùi, caùc loái giaûi thích treân veà Trung Dung ñeàu coù giaù trò, song cuõng vaáp phaûi sai soùt trong vieäc chuyeån nghóa Trung Dung. Lyù do khoâng phaûi töï ngöõ caên, song do tính chaát hieän ñaïi cuûa noù. Do ñoù, (1) caùc nhaø dieãn giaûi phaûi ñoái maët vôùi tính hieän ñaïi cuûa theá giôùi hieän ñaïi hoï ñöông soáng, vôùi caû quaù trình phaûn khaùng, môû roäng vaø caûi toå nhöõng nhöõng quan nieäm töøng xaûy ra trong quaù khöù, (2) chính theá giôùi, moâi tröôøng soáng khieán chuùng ta hieåu Trung Dung khaùc nhau, (3) Moãi ngöôøi ñeàu bò aûnh höôûng cuûa vaên hoaù hay yù heä khaùc nhau, (4) söï bieán ñoåi vaên hoaù xaõ hoäi. Chính nhöõng lí do treân khieán chuùng ta hieåu Trung Dung khoâng ñoàng nhaát.
Laáy söï giaûi thích Trung Dung laøm ví duï, chuùng toâi muoán chöùng minh raèng quan nieäm hoaø hôïp (gioáng nhö quan nieäm Trung Dung) chính laø muïc ñích vaø phöông tieän cuûa cuoäc soáng. Song noù bieán ñoåi vaø bieán thaønh moät nguyeân lyù xaùc quyeát chæ ñaïo neàn ñaïo ñöùc vaø chính trò cuûa chuùng ta. Chính vì vaäy maø Phaùp gia töøng lyù giaûi hoaø hôïp voán laø ngheä thuaät thích öùng thaønh moät giaùo ñieàu cöùng nhaéc, nhö luaät phuïc tuøng (tam toøng), phuïc tuøng nhö moät nguyeân lyù thoáng trò vaø nhö moät kieåu tuaân leänh muø quaùng, v.v... Leõ dó nhieân, loái lí giaûi nhö vaäy khoâng phaûi khoâng coù lí do. Thöïc teá cho chuùng ta thaáy, hoaø hôïp laø moät söï thích öùng xuaát hieän trong haàu nhö taát caû caùc chöông cuûa Trung Dung. Noù ñöôïc dieãn taû baèng nhieàu caùch theá khaùc nhau.
Söï thích öùng nhö laø thuaän hôïp vôùi caùi ñaïo töï nhieân (chöông 1,2,3,11,12...) Trong chöông 3, ta ñoïc: "Söï hoaøn haûo laø caùi trung. Ñaõ töø laâu maø chæ coù ít ngöôøi coù theå tuaân theo."
Thích öùng nhö laø thuaän kyø töï nhieân nhö thaáy trong caâu: "Ngaøi khoâng oaùn thieân maø cuõng chaúng traùch con ngöôøi." Hay trong caâu: "Nhö vaäy môùi laø caùch ngöôøi quaân töû soáng hoaø bình vaø thanh thaûn, an phaän thuû thöôøng vôùi caùi meänh maø Trôøi ñaõ xeáp ñaët".
Thích öùng nhö söï toân troïng nhöõng moâ hình xaõ hoäi.
Thích öùng noùi leân söï soáng theo luaät leä xaõ hoäi.
Qua nhöõng nhaän ñònh cuûa Khoång Töû, ta thaáy thích öùng coù theå ñöôïc hieåu nhö söï thích hôïp, ñaùp öùng, toân troïng, phuïc tuøng, sinh soáng theo luaät hay "thuaän kyø töï nhieân". Tuy nhieân, phaûi noùi raèng nhöõng haønh vi treân chöa mang yù nghóa "hoaø". Ta chæ coù theå bieát ñöôïc yù nghóa cuûa "hoaø hôïp" neáu ta hieåu ñöôïc chuû theå taùc nhaân, luaät leä vaø lyù do taïi sao con ngöôøi phaûi soáng phuø hôïp vôùi luaät leä... Taát nhieân, theo ñöùc Khoång, moãi haønh vi thích öùng, toân troïng, phuïc tuøng luoân luoân bò thuùc ñaåy bôûi moät lôïi ích naøo ñoù. Ngaøi noùi: "Phuïng döôõng boá, toâi mong ñôïi con trai seõ phuïng döôõng toâi... phuïc vuï ngöôøi chuû, toâi cuõng mong muoán ñaøy tôù seõ phuïc vuï toâi nhö vaäy..."
Nhö chuùng toâi phaân tích taïm ôû phaàn treân, thuaät ngöõ thích öùng noùi leân haønh vi ñi theo Ñaïo (caùch thöùc, phöông phaùp) thích hôïp hôn, bôûi leõ noù bieåu hieän moät caùch hôïp lyù heä thoáng hoaø hôïp Ñoâng phöông: ñaïo thieân nhieân, ñaïo ngöôøi vaø ñaïo trôøi. Tuy vaäy, khi giaûi thích thích öùng nhö laø tuaân phuïc hay toân troïng phaùp luaät, noù deã daøng bò laïm duïng. Giai caáp thoáng trò aùp duïng noù nhö moät chieâu baøi ñeå duy trì hieän traïng baûo veä quyeàn lôïi cuûa hoï.
2.2- Hoaø hôïp nhö laø ngheä thuaät soáng
Trong ñoaïn naøy, chuùng toâi xin vaén taét vaøi yù nieäm veà hoaø hôïp thaáy trong ngheä thuaät soáng. Theo Khoång Töû, ngheä thuaät soáng ñoàng nhaát vôùi chính cuoäc soáng. Nhö vaäy, moät cuoäc soáng haïnh phuùc ñoøi hoûi moät ngheä thuaät soáng ñuùng caùch, ñuùng ñieäu. Do ñoù, ngheä thuaät soáng ñoøi hoûi vieäc tu thaân tích ñöùc: "Töø Thieân töû tôùi thöôøng daân, taát caû phaûi coi söï tu döôõng, trau doài cuoäc soáng nhö laø goác reã, ñöùc neàn taûng." Söï tu thaân bao goàm caùc luaät pheùp giuùp tu thaân nhö nhaän bieát "minh ñöùc", bieát yeâu daân (thaân daân), vaø tuaân theo söï toaøn thieän (chæ ö chí thieän). Ñoái vôùi moïi ngöôøi, caùc qui taéc tu thaân bao goàm: chính taâm, thaønh yù, caùch vaät, töùc môû roäng tri thöùc vaø hoïc hoûi. Noùi toùm laïi, ngheä thuaät soáng laø soáng phuø hôïp vôùi töï nhieân vaø vôùi traät töï nhaân taùc. Ñieàu ñoù nghóa laø, hoaø hôïp laø goác reã cuûa ngheä thuaät soáng.
2.3- Ngheä thuaät thaåm myõ hay ngheä thuaät veà höôûng thuï
Chuùng ta khoâng caàn nhaéc laïi nôi ñaây vieäc Khoång Töû coi caùi ñeïp laø moät phaàn cuûa cuoäc soáng. Ngaøi nhaén nhuû moân ñeä cuûa mình: "Thuaän ñaïo, giöõ ñöùc, troïng tình vaø thoâng thuaät". Phöông Ñoâng Myõ chuù thích: "Chæ coù ai yeâu chuoäng noàng naøn caùi ñeïp kyø dieäu cuûa myõ thuaät môùi coù theå trôû thaønh con ngöôøi hoaøn haûo, nhôø vaøo söï thaáu hieåu ñaïo vaø vaøo söï trau doài ñöùc haïnh". Thöïc vaäy, ngheä thuaät thaåm myõ, gioáng nhö ngheä thuaät soáng, noù laøm cho cuoäc soáng con ngöôøi giaøu yù nghóa hôn qua chính baûn chaát hoaø hôïp cuûa ngheä thuaät thaåm myõ. Trong Luaän ngöõ, ta tìm ra nhieàu ñoaïn noùi veà ngheä thuaät thaåm myõ nhö laø ngheä thuaät soáng: "Sö phuï noùi, taïi sao caùc baïn ñoàng hoïc laïi khoâng hoïc Kinh Thi? Thi ca giuùp phaùt trieån trí tueä. Chuùng coù theå giuùp ta maëc töôûng. Chuùng daïy ta ngheä thuaät hôïp quaàn. Chuùng soi saùng ta laøm theá naøo ñeå ñieàu chænh caûm xuùc phaãn noä". Noùi goïn laïi, ngheä thuaät thaåm myõ laø nhöõng tieâu chuaån caân baèng vaø hoaø hôïp nhö Tuaân töû ñaõ coâng nhaän: "AÂm nhaïc dieãn ñaït söï giao höôûng huøng vó bao la cuûa vuõ truï. Noù bao haøm nguyeân lyù caân baèng vaø haøi hoaø. Ñeå höôûng cuoäc soáng, ta khoâng theå thieáu noù." oâng noùi theâm: "...Chính vì theá maø traïng thaùi tinh thaàn cuûa aâm nhaïc ñöôïc taïo ra bôûi nhöõng daáu (nhaïc) chan hoaø bieåu töôïng thieân thöôïng, bôûi tính chaát huøng vó nhö laø bieåu töôïng cuûa ñaát meï, bôûi cao aâm, traàm aâm vaø nhöõng vaàn ñieäu nhö laø nhöõng taám aûnh cuûa töù thôøi baùt tieát". Hieåu nhö vaäy, chuùng ta coù theå xaùc quyeát, ngheä thuaät thaåm myõ phaûi ñöôïc coi troïng gioáng nhö chính töï caùi hoaø. Chuùng laø nhöõng bieåu töôïng, nhöõng söï dieãn taû vaø bieåu thò cuûa thaùi hoaø. Phöông Ñoâng Myõ toùm taét caùc ñaëc tröng cuûa ngheä thuaät vaøo nhöõng ñieåm sau:
Ngheä thuaät Trung Hoa bieåu taû moät söùc soáng maõnh lieät; vaø mang baûn chaát sieâu hình hôn laø baûn tính khoa hoïc.
Ngheä thuaät töï noù laø moät loái bieåu töôïng qua yù nghóa.
Phöông phaùp cuûa noù chính laø söï trieån khai cuûa chaân lyù.
Ngheä thuaät ñöôïm veû ñeïp vôùi tinh thaàn nhaân vaên.
Nhö chuùng ta thaáy, caùc ñaëc tröng treân ñeàu laø nhöõng ñaëc tröng cuûa hoaø hôïp.
3- Hoaø hôïp hay hôïp lyù coù tính coâng cuï - muïc ñích
Söï phaân tích veà caùc traät töï nhaân taùc vaø ngheä thuaät nhö laø loái thích öùng cuûa con ngöôøi cho ta thaáy raèng, hoaø hôïp coù theå thaáy trong luaät thieân nhieân (töï taùc) vaø trong loái soáng cuûa con ngöôøi (nhaân taùc hay nhaân taïo). Nhö vaäy, hoaø hôïp theo luaät thieân nhieân, vaø hoaø hôïp theo luaät nhaân taùc nhö laø hai boä maët cuûa con ngöôøi. Hoï tuaân thuû caùch thöùc cuûa töï nhieân, vaø hoï söûa ñoåi theá giôùi töï nhieân ñeå phuïc vuï caùi muïc ñích lôïi ích cuûa con ngöôøi. Xaõ hoäi phong kieán thöôøng boùp meùo luaät töï nhieân ñeå möu lôïi cho giôùi laõnh ñaïo. Nôi ñaây, chuùng ta phaûi xeùt laïi laøm theá naøo maø con ngöôøi coù theå boùp meùo traät töï töï taùc vaø laáy luaät nhaân taùc theá luaät töï taùc ñeå thoáng trò. Noùi caùch khaùc, con ngöôøi laøm theá naøo ñeå thay ñoåi söï hoaø hôïp töï nhieân vôùi caùi "hôïp" do hoï kieán thöùc? Ta bieát, Vuõ Vöông laø vò vua ñaàu tieân cuûa phong kieán. Khoâng nhö Nghieâu, Thuaán, oâng truyeàn ngoâi cho chính con mình. OÂng trao cho con trai mình nhieäm vuï duy trì cheá ñoä cuûa oâng. Sau Vuõ, cha truyeàn con noái bieán thaønh moät "thieân meänh". Nhöng moät luaät nhö vaäy khoâng chæ phaûn boäi Nghieâu, Thuaán maø coøn maâu thuaãn vôùi tinh thaàn thaùi hoaø thaáy nôi Kinh Dòch vaø ngay chính Khoång Töû. Ñöùc Khoång mieãn cöôõng vaø chaúng maáy haøo höùng phaûi chaáp nhaän söï kieän naøy. Giôùi Haùn nho ñaõ khoâng toân troïng ñöùc Khoång khi giaûi thích "ñaïo trung", "ñaïo hieáu" theo loái nhìn phong kieán. Thöïc ra, Khoång Töû ñeà xöôùng moät lyù töôûng chính trò phuø hôïp vôùi caùi ñaïo töï nhieân. Hoaøng Toâng Hi (1610-1695), moät Nho gia thôøi Maõn Thanh töøng nhaän ra ñieàu naøy: "Nhöõng quan laïi lyù töôûng laø nhöõng ngöôøi khoâng quan taâm tôùi tö lôïi vaø ngay caû tôùi söï baát lôïi cho chính mình. Hoï chæ quan taâm tôùi chuyeän laøm sao coù theå haønh thieän vaø traùnh ñieàu aùc, ñeå möu lôïi chung cho taát caû thieân haï."
Nhö chuùng ta bieát, sau Khoång Töû, Nho gia giaûi thích (vaø söûa ñoåi nguyeân vaên cuûa Trung Dung) tö töôûng Khoång Töû phuø hôïp vôùi tö töôûng vaø quyeàn lôïi cuûa giôùi cai trò. Hoaøng Toâng Hy vieát:
"Giôùi laõnh ñaïo caùc thôøi kyø sau... thöôøng thoaû maõn vaø söû duïng quyeàn löïc trong tay cuûa hoï moät caùch sai laïc. Hoï laøm moïi ñieàu taøn nhaãn ñeå tranh giaønh quyeàn lôïi cho chính hoï, vaø laøm toån haïi daân ngheøo... Nhö thöôøng thaáy, hoï luùc ñaàu coøn coù caûm giaùc xaáu hoå, khi möu lôïi cho mình, song daàn daø, hoï ñaùnh maát caûm giaùc vaø chaáp nhaän nhö laø chuyeän thöôøng tình. Taøi saûn quoác gia bieán thaønh tö saûn, ñeå con chaùu hoï keá thöøa, höôûng thuï phung phí".
Söï lí giaûi sai laïc veà Trung Dung thöïc ra xuaát phaùt töø moät lí giaûi cöïc ñoan coi hoaø hôïp nhö coâng cuï, hay khaåu hieäu chính trò. Caùi Hoaø, nguyeân lyù caên baûn cuûa chính trò, bò thoaùi bieán thaønh moät hình thöùc lí tính coâng cuï maø Weber töøng dieãn taû vaø caûnh caùo.
3.1- Lyù tính hoaù vaø coâng cuï tính
Theo Weber tính hôïp lyù chæ coù theå ñöôïc hieåu trong tieán trình cuûa söï lyù tính hoaù. Maëc duø quan nieäm lyù tính hoaù cuûa Weber khaù phöùc taïp, chuùng ta coù theå toùm taét noù vaøo nhöõng ñieåm sau ñaây: (1) lyù tính hoaù lieân quan tôùi söï phaùt trieån tri thöùc. Ñoù laø moät loaïi toaùn hoïc hoaù kinh nghieäm vaø tri thöùc. Döïa treân moâ hình toaùn hoïc, con ngöôøi toång hôïp vaø phaân tích nhöõng kinh nghieäm vaø tìm moät maãu soá chung. Caùc neàn khoa hoïc töï nhieân ñöôïc xaây döïng treân moâ hình naøy. Töông töï, ngöôøi ta cuõng aùp duïng lyù tính hoaù khoa hoïc vaøo trong ñaïo ñöùc. (2) Lyù tính hoaù cuõng ñöôïc hieåu nhö moät quaù trình cuûa theá tuïc hoaù theá giôùi hieän ñaïi. (3) Lyù tính hoaù ñoøi hoûi moät muïc ñích. Noùi caùch khaùc, ñeå ñaït muïc ñích toái haäu, ta phaûi söû duïng phöông theá tính toaùn vaø ño löôøng chính phöông tieän. Vaø nhö vaäy, lyù tính hoaù ñoøi hôûi moät tri thöùc caøng ngaøy caøng chính xaùc vaø ñaày hieäu löïc. (4) Ngay trong lónh vöïc ñaïo ñöùc, lyù tính hoaù cuõng ñaõ gaây moät aûnh höôûng quyeát ñònh. Noù chuyeån ñoåi muïc ñích, vaø bieán ñaïo ñöùc thaønh moät chuû nghóa thöïc duïng, vò lôïi, theo thuaät ngöõ cuûa Weber, "Ñaïo ñöùc ñoù ñöôïc ñònh höôùng moät caùch coù heä thoáng vaø roõ raøng ñeå phuø hôïp vôùi muïc ñích"
Thöïc theá, moät chuyeån bieán cuûa hôïp lyù tính nhö moät daïng thöùc cuûa logos, nhö moät coâng cuï töøng thaáy trong lòch söû phöông Taây, cuõng xaûy ra trong lòch söû vaên hoaù Trung Hoa. Hoaø hôïp nhö laø tính hôïp lyù cuûa ñaïo töï nhieân, vaø töø ñoù thaønh ñaïo lyù cho caùch xöû theá cuûa con ngöôøi cuõng töøng bò thoaùi bieán thaønh moät phöông tieän maø giôùi laõnh ñaïo tuyø nghi lyù giaûi vôùi muïc ñích duy trì hieän traïng. Chæ trong boái caûnh naøy, hoï môùi hieåu hoaø hôïp nhö: söï ñieàu chænh cuûa chính baûn thaân hôïp vôùi luaät leä hay maãu möïc maø hoï töøng laäp ra. Thaàn daân khoâng ñöôïc pheùp phaûn khaùng meänh leänh. Hoï phaûi muø quaùng tuaân theo caùi soá phaän maø khoâng caàn bieát soá phaän ñoù laø gì.
Töø ñaây, chuùng ta hieåu ñöôïc, söï bieán ñoåi cuûa Trung ra loøng thaønh tín vaø loøng trung thaønh chæ laø keát quaû cuûa moät loaïi luaän lyù (logic) nhö vaäy. Noùi toùm laïi, neáu lyù tính hoaù laø moät coâng cuï toát nhaát, vaø coù giaù trò nhaát trong theá giôùi coâng ngheä thì hoaø hôïp cuõng phaûi laø moät coâng cuï toát nhaát trong vieäc cuûng coá quyeàn lôïi cuûa giôùi thoáng trò.
3.2- Lôïi ích nhôø vaøo hoaø hôïp vaø söï hoaø hôïp cuûa lôïi ích
Qua vaên baûn, ta thaáy roõ raøng laø Luaän ngöõ vaø Trung Dung coi hoaø hôïp khoâng chæ laø moät ñieàu kieän cuûa vieäc ñaït ñöôïc traïng thaùi lyù töôûng, maø noù phaûi laø chính muïc ñích töï thaân cuûa chính trò:
"Trong caùc chöùc naêng cuûa lyù, chöùc naêng giaù trò nhaát nhaém thieát laäp söï hoaø hôïp. Caùi ñaïo soáng cuûa vöông chuùa thôøi xöa naèm trong noù. Hoaø hôïp laø nguyeân lyù chæ ñaïo cho vaïn vaät lôùn nhoû. Neáu vaät baát hôïp, vaø neáu con ngöôøi, tuy hieåu vaø coá gaéng muoán coù, nhöng laïi khoâng bieát laáy caùi lyù cuûa ñaïo ñeå ñieàu haønh loái hoaø hôïp, thì noù vaãn khoâng phaûi laø moät söï hoaø hôïp thöïc söï".
Töø suy tö treân, ta thaáy hoaø hôïp tröôùc heát phaûi ñöôïc hieåu nhö laø chính caùi muïc ñích chính trò cuûa con ngöôøi. Noù cuõng laø con ñöôøng giuùp ñaït tôùi cuoäc soáng chính trò hoaø hôïp. Noùi toùm laïi, theo ñöùc Khoång, hoaø hôïp laø muïc ñích cuõng vöøa laø phöông theá cuûa chính trò. Bôûi leõ, hoaø hôïp bieåu taû haïnh phuùc neân noù cuõng laø moät boä maët cuûa Ñaïo. Töø quan nieäm naøy, ta coù theå nhaän ra caùi hoaø hôïp thaáy ngay trong chính cuoäc soáng. Ñaáy môùi chính laø söï quan taâm maø Nho giaùo, Ñaïo giaùo vaø Phaät giaùo luoân theo ñuoåi. Töø moät goùc ñoä khaùc, chuùng ta cuõng thaáy raèng caùi ñaïo hoaø hôïp cuõng ñoøi hoûi laø laøm theá naøo ñaït ñöôïc hoaø hôïp. Ñeán luùc naøy, chuùng toâi ñaõ dieãn ñaït hoaø hôïp nhö laø caùc muïc ñích vaø coi noù nhö laø neàn taûng sieâu hình cuûa chính trò. Moät loái nhìn nhö vaäy coù theå quaù lyù töôûng. Trong thöïc teá, coâng naêng ñaàu tieân cuûa chính trò nhaèm giaûi quyeát xung ñoät, vaø nhö vaäy, hoaø hôïp chæ noùi leân tình traïng khoâng xung ñoät. Moïi loái hieåu chính trò nhö theá chöa ñaày ñuû. Lyù do laø caùc cuoäc xung ñoät caù nhaân, xaõ hoäi, laø nhöõng söï kieän taát nhieân, noù thuoäc veà baûn tính töï nhieân cuûa con ngöôøi. theá neân, khoâng coù moät neàn chính trò naøo coù theå giaûi quyeát söï xung ñoät moät caùch tuyeät taän. Trong baøi vieát naøy, chuùng toâi nhaän ñònh raèng, chæ khi naøo chuùng ta coù theå chöùng minh ñöôïc, hoaø hôïp laø chính baûn tính con ngöôøi, luùc ñoù moät neàn chính trò môùi oån ñònh. Trieát hoïc Trung Hoa theo con ñöôøng sau, khi hoï coi hoaø hôïp nhö laø baûn tính con ngöôøi. Theá neân, neáu Ñaïo gia ñeà xöôùng voâ vi nhö laø moät caùch theá loaïi boû xung ñoät, thì Phaùp gia laïi coi hình luaät nhö moät phöông theá höõu hieäu nhaát. Nho gia tieán boä hôn hai giôùi Ñaïo gia vaø Phaùp gia, nhaán maïnh vaøo ñaïo ñöùc, laáy noù laøm phöông tieän höõu hieäu nhaát giaûi quyeát xung ñoät. Tuy nhieân nhöõng giaûi phaùp treân chöa ñaït tôùi caùi haït nhaân cuûa xung ñoät, ñoù laø söï tranh chaáp quyeàn lôïi, sôû thích, sôû höõu. Do ñoù, neáu chæ noùi ñeán haïnh phuùc, maø khoâng baøn ñeán yeáu toá caáu taïo haïnh phuùc, thì nhöõng giaûi phaùp treân vaãn quaû laø "treân maây döôùi gioù" maø thoâi. Chuùng toâi chuû tröông, hoaø hôïp chæ coù theå neáu nhöõng lôïi ích cuûa con ngöôøi ñöôïc thoaû maõn, vaø neáu lôïi ích ñöôïc phaân chia moät caùch bình ñaúng, hôïp tình, hôïp lyù.
II- Pheâ bình hoaø hôïp tö töôûng vaø coäng thöùc xuyeân taïc
Nhaän thöùc caùi khoù khaên sieâu hình cuûa neàn hoaø hôïp xaây treân voâ vi, hình luaät vaø ñaïo ñöùc, trong phaàn naøy, chuùng toâi tieán xa hôn, nhaém "loät maët" nhöõng loaïi hoaø hôïp vaø coäng thöùc giaû taïo. Theá neân chuùng ta phaûi phaù boû caùi phieán dieän yù thöùc heä hay caùc heä thoáng ñaïo ñöùc. Baát cöù moät quan nieäm hoaø hôïp bò xuyeân taïc naøo cuõng mang thöïc chaát thoáng trò. Ñaùng tieác thay, neàn chính trò hieän nay ñaõ döïa treân yù thöùc hoaø hôïp töøng bò xuyeân taïc naøy.
1- Luaän lyù yù heä vaø luaän lyù hoaø hôïp
Theo Hoà Thích vaø nhöõng nhaø nghieân cöùu tö töôûng Trung Hoa, caùc vaên baûn gaùn cho Khoång Töû thieáu xaùc thöïc, vaø phaàn lôùn caùc tö töôûng cuûa oâng bò "söûa chöõa laïi, hay bò giaûi thích laïi". Khoâng ai phuû nhaän söï kieän naøy. Ví duï, Traàn Vinh Keát, Vieän só Haøn Laâm Vieän Trung Hoa, ñaõ löu yù trong cuoán saùch noåi tieáng cuûa oâng, "A Source Book in Chinese Philosophy": "Noùi moät caùch xaùc ñaùng, caùc nhaø Taân Nho ñaõ caûm höùng töø chuùng (Ñaïi Hoïc, Kinh Dòch) vaø hoï töï taïo ra caùch theá söû duïng chuùng, ñeå caùc tö töôûng cuûa chính hoï..." Trong phaàn baøn "Trung Dung", giaùo sö hoï Traàn chuù thích: "Cuoán saùch naøy laø khoâng nhaát quaùn caû töø vaên phong tôùi tö töôûng. Noù coù theå laø cuoán saùch do nhieàu ngöôøi tröôùc taùc ôû moät thôøi ñoaïn vaøo theá kyû 5-4 tröôùc Coâng nguyeân".
Söï kieän naøy khieán ta nghi ngôø söï xaùc thöïc nôi caùc loái dieãn dòch hoaø hôïp trong Töù Thö vaø ñaët nghi vaán veà tính xaùc thöïc cuûa hoaø hôïp maø Nho gia thöôøng noùi. Leõ taát nhieân, chuùng ta khoâng ñöôïc pheùp boû qua nhöõng ñieàu ñöùc Khoång noùi, song ñieàu quan troïng laø nhöõng ñieàu ngaøi noùi coù phaûn aùnh ñöôïc yù nghó cuûa ngaøi khoâng? Vì muïc ñích chuùng toâi khoâng nhaèm vaøo moät coâng vieäc khaûo coå hoïc, vaø vì muoán ñi maïnh hôn baèng caùch vaïch ra caùi nguî hoïa khi Nho gia laáy yù thöùc heä cuûa hoï ñeå boùp meùo hoaø hôïp. Ñeå nhìn ra trung thöïc tính cuûa hoaø hôïp, chuùng ta caàn phaûi ñeå yù ñeán nhöõng ñieàu sau:
- Hoaø hôïp laø muïc ñích, cuõng vöøa laø phöông tieän.
- Hoaø mang tính phoå bieán, hay coäng tính. Theá neân, hoaø luoân bao goàm tính bình ñaúng cuûa con ngöôøi vaø haønh ñoäng.
- Hoaø khoâng ñoàng nghóa vôùi thích hôïp, caøng khoâng coù nghóa laø moät söï öng thuaän baát ñaéc dó. Trong hoaø hôïp, töï do vaø töï giaùc giöõ vai troø quan troïng trong quyeá ñònh cuûa con ngöôøi.
- Hoaø khoâng ñoàng nghóa vôùi tình traïng baát bieán. Theá neân hoaø laø moät ñieàu kieän cuûa söï tieán boä vaø phaùt trieån.
Hieåu theo maïch vaên treân, chuùng ta phaûi ñaët laïi vaán ñeà veà söï kieän hoaø hôïp bò boùp meùo. Nhö chuùng toâi ñaõ baøn thoaùng qua, chính söï xung ñoät veà quyeàn lôïi, lôïi ích... ñaõ khieán noù bò boùp meùo. Do ñoù, chuùng ta phaûi ñaët troïng taâm vaøo vai troø cuûa chính chuû theå (bao goàm nhaø laõnh ñaïo hay giôùi thoáng trò). Chính hoï ñaõ lyù giaûi hoaø hôïp phuø hôïp vôùi quyeàn lôïi, yù thích cuûa hoï. Neáu nhìn töø khía caïnh coäng thöùc, chuùng ta seõ thaáy raèng, moät söï hieåu bieát hoaø hôïp theo loái toaùn hoïc hay theo moâ hình ñoàng nhaát cuûa khoa hoïc töï nhieân mang tính chaát giaùo ñieàu, vaø maát caùi tính chaát "khaùch quan" cuûa con ngöôøi. Noù ñi ngöôïc laïi vôùi yù nguyeän cuûa daân chuùng vaø yù chí cuûa Thöôïng Ñeá. yù thöùc ñöôïc ñieàu naøy, chuùng toâi nghó, ñeå hieåu ñöôïc söï chuyeån bieán cuûa quan nieäm hoaø hôïp thaønh moät yù thöùc heä, ta pheâ phaùn caùi ñaïo cuûa hoaø hôïp vaø luaän lyù cuûa yù thöùc. Luaän lyù, hay quy luaät ñöôïc caáu taïo döïa theo baûn chaát vaø goác reã neân bieåu taû caùch soáng caên baûn vaø phoå bieán, vaø do ñoù ñöôïc moïi ngöôøi chaáp nhaän. Vì baûn chaát con ngöôøi voán töï nhieân, neân caøng gaàn caùch thöùc cuûa töï nhieân, caùi ñaïo (logic) hoaø hôïp caøng ñeã ñöôïc chaáp nhaän. Vaø nhö theá, caùi ñaïo hoaø hôïp thöôøng ñöôïc ñoàng nghóa vôùi caùi luaät cuûa töï nhieân. Taát nhieân, moät loái nhìn nhö vaäy coù theå khoâng hoaøn toaøn ñuùng. Luaät töï nhieân chöa phaûi laø neàn taûng sieâu hình cuûa hoaø hôïp. Bôûi leõ hoaø chæ coù theå coù neáu xung ñoät ñöôïc giaûi quyeát, neân moät söï xaùc ñònh vaäy maâu thuaãn vôùi baûn chaát cuûa chính caùi hoaø. Thöïc theá, ta vaãn coù theå ñeà ra moät luaän lyù taát yeáu töø moät quan ñieåm ñoái nghòch, ñoái khaùng, do ñoù, luaân lyù hoaø hôïp khaùc vôùi luaân lyù hình thöùc. Chính vì luaân lyù hoaø hôïp dieãn taû cuoäc soáng vaø con ñöôøng soáng töï nhieân con ngöôøi, luaät phaùt trieån vaø thay ñoåi cuûa giôùi töï nhieân cuõng nhö nhöõng giaûi ñaùp döïa treân coäng thöùc cuûa con ngöôøi xaõ hoäi, v.v... Hieåu nhö vaäy, luaän lyù hôïp vaø hoaø bao goàm nhieàu loái giaûi ñaùp (tuy khaùc bieät) ñeå ñaït tôùi hoaø, tôùi hôïp. Luaän lyù naøy coù theå laø moät luaän lyù ñoái thoaïi, moät luaän lyù khai phoùng hay thaäm chí bieän chöùng. Töông phaûn vôùi luaän lyù hoaø hôïp laø luaän lyù yù heä, hay moät loaïi luaân lyù xaây döïng treân nguyeân lyù thoáng trò (vôùi hai ñaëc tính, ñoù laø luaät ñoàng nhaát vaø luaät baát maâu thuaãn). yù heä thaáy töø hai khía caïnh: noù ñöôïc coi nhö laø phöông tieän (coâng cuï) vaø ñoàng thôøi cuõng laø lyù töôûng. Nhö laø phöông tieän, yù heä nhieàu khi ñoàng nghóa vôùi luaät phaùp, ñaïo ñöùc vaø thaäm chí vôùi toân giaùo. Muïc ñích cuûa yù heä nhaèm baûo veä nguyeân traïng cuûa cheá ñoä hay giai caáp thoáng trò. Nhö laø lyù töôûng, yù heä bieåu töôïng nieàm hi voïng, moái quan taâm veà ñôøi soáng toái thöôïng, v.v... Vaán ñeà nôi ñaây, ñoù laø heä tö töôûng ñuùng hay sai, caàn thieát hay khoâng, caàn ñöôïc thaûo luaän. Haàu heát caùc nhaø trieát hoïc nhìn yù heä vôùi con maét nghi ngôø. Marx pheâ bình noù laø moät yù thöùc sai laàm. Trong moät luaän vaên khaùc, toâi ñaõ trình baøy öu vaø khuyeát ñieåm cuûa yù heä, theá neân toâi khoâng caàn thieát nhaéc laïi nôi ñaây. Tuy theá, ñieåm toâi muoán nhaán maïnh, caùi nguy hieåm cuûa yù heä naèm trong vieäc yù heä tuy bò haïn heïp vaøo khoâng gian vaø thôøi gian, vaø tuy laø saûn phaåm cuûa xaõ hoäi, noù laïi ñoøi hoûi cho mình tính phoå quaùt vaø taát yeáu cuûa khoa hoïc. Vaø nhö vaäy, hoaø hôïp trong yù heä neáu chæ laø coâng cuï caàn thieát cho söï duy trì hieän traïng, thì noù ñaõ phaûn laïi baûn chaát chaân thöïc cuûa söï hoaø hôïp, nhö laø moät taùc ñoäng hoaø vaø hôïp nhöõng khaùc bieät. Ñieåm khaùc nöõa ñoù laø yù heä chæ laø moät phöông tieän chöù khoâng phaûi muïc ñích. Töø nhaän ñònh treân, trong vieäc pheâ phaùn luaän lyù yù heä, chuùng ta phaûi chuù yù tôùi söï khaùc bieät giöõa hai nguyeân taéc, ñoù laø nguyeân taéc ñoàng nhaát cuûa yù heä vaø nguyeân taéc hôïp nhaát cuûa hoaø hôïp.
1.1- Pheâ bình nguyeân lyù ñoàng nhaát
Trong taäp saùch Negative Dialectics, Adorno kòch lieät pheâ phaùn nguyeân taéc ñoàng nhaát, coi noù nhö laø moät nguyeân taéc thoáng trò ñöôïc giai caáp laõnh ñaïo laïm duïng. Lôøi pheâ phaùn cuûa oâng, tuy chính xaùc, nhöng laïi quaù cöïc ñoan.
Adorno thöïc ra chæ nhìn vaøo khía caïnh öùng duïng cuûa nguyeân taéc ñoàng nhaát, nhöng chöa nhaän ra baûn tính cuûa hoaø vaø hôïp. Adorno ñuùng bôûi leõ nguyeân taéc ñoàng nhaát ñaùp öùng ñöôïc söï ñoøi hoûi cuûa töï thöùc; noù cuõng laø nguyeân taéc neàn taûng cuûa toaùn hoïc. Noù dieãn taû baûn chaát trung thöïc cuûa theá giôùi vaät lyù. Tham voïng cuûa Hegel (vaø sôùm hôn, Kant) muoán bieán nguyeân taéc ñoàng nhaát thaønh nguyeân taéc xaõ hoäi vaø chính trò chæ laø moät söï ñoàng hoaù giöõa ñoàng nhaát vaø hoaø hôïp. Hegel queân raèng Kant cuõng ñaõ thöøa nhaän khoù khaên cuûa moät neàn ñaïo ñöùc thuaàn tuyù. Hegel boû qua thöïc teá laø töï thöùc chöa phaûi vaø khoâng phaûi laø coäng thöùc. Chính vì vaäy maø khi oâng ñoàng nghóa töï thöùc vôùi coäng thöùc, nguyeân taéc ñoàng nhaát trôû thaønh nguyeân taéc thoáng trò. Chuû theå (Napoleon, nhaø caàm quyeàn...) ñoàng hoaù mình vôùi toaøn daân. Töông töï, ngöôøi laõnh ñaïo coi quyeàn lôïi cuûa toaøn daân laø cuûa mình. Giôùi laõnh ñaïo khoâng chæ ñaûo loän traät töï, maø coøn boùp meùo traät töï. Ñeå baûo veä lôïi ích cuûa mình, ngöôøi chuû laïm duïng nguyeân taéc ñoàng nhaát, coi noù laø moät leà luaät (logic) ñeå baøo chöõa cho tham voïng caù nhaân. Nguy hieåm hôn caû, ñoù laø hoï phoå bieán hoaù luaät ñoàng nhaát, bieán thaønh thieân lyù, thieân meänh. Thöïc ra, phoå bieán tính naøy khoâng cho pheùp chuû theå ñoàng nhaát baûn thaân vôùi caùc chuû theå khaùc. Caâu noùi "bieát tu thaân, ngöôøi ta seõ bieát cai trò ngöôøi khaùc ra sao" khoâng coù nghóa laø "bieát mình bieát ngöôøi", nhöng bieát giöõa "mình" vaø "ngöôøi" coù caùi gì chung. Chæ nhöõng ai muoán cho quyeàn lôïi cuûa mình laø quyeàn lôïi cuûa daân thì hoï môùi hieåu hoaø hôïp nhö laø ngheä thuaät cuûa ñoàng nhaát. Nhö ñaõ nhaéc tôùi, nguyeân taéc cuûa ñoàng nhaát deã bò laïm duïng moät caùch chuû quan, theá neân chuùng toâi caàn phaûi laäp laïi nôi ñaây, ñoù laø nguyeân taéc ñoàng nhaát chuû yeáu chæ ñaùp öùng ñöôïc söï ñoøi hoûi cuûa töï thöùc (nhö Hegel ñaõ thaønh coâng vôùi taùc phaåm baát huû Phenomenology of Spirit, 1807). Noù cuõng laø moät nguyeân lyù caên baûn cuûa toaùn hoïc, ngöõ hoïc, vaø vaät lyù, ñeå thieát laäp nhöõng quy luaät, thí duï nhö luaät thuaàn nhaát (toaùn hoïc) vaø luaät nhaân quaû. Tröø hai nguyeân taéc naøy, nguyeân taéc ñoàng nhaát seõ deã trôû thaønh nguyeân taéc thoáng trò, ñaëc bieät khi aùp duïng vaøo chính trò vaø toân giaùo, vaø nhaát laø vaøo caùi toaøn theå. Kant, roài Phichte, ñoà ñeä cuûa Kant, ñaõ naâng tri thöùc leân haøng yù heä, nhaát laø khi Phichte söû duïng noù vaøo trong caùi maø oâng goïi laø chuû theå nhö laø theá giôùi töï nhieân. Leõ ñöông nhieân, Hegel ñaõ quaù ñaø khi oâng khoâng döøng laïi taïi töï thöùc maø môû roäng noù thaønh nguyeân lyù phoå bieán ñeå hieän thöïc theá giôùi bao goàm ñaïo ñöùc, phaùp luaät, chính trò.
1.2- Pheâ bình nguyeân lyù hôïp nhaát
Töông töï, chuùng ta caàn phaûi xeùt laïi nguyeân taéc hôïp nhaát, moät nguyeân taéc ñöôïc öa chuoäng söû duïng trong trieát hoïc Trung Quoác. Trong moät soá lôùn caùc vaên baûn coå ñieån, nguyeân taéc hôïp nhaát ñöôïc söû duïng moät caùch roäng raõi. Thuaät ngöõ hoaø (hôïp), ví duï, laø moät töø ña nghóa vaø quaù roäng ñeán noãi ngöôøi ta thöôøng giaûi thích Thieân Nhaân hôïp nhaát hoaëc Thieân Nhaân töông döõ nhö laø moät söï Thieân Nhaân hoaø hôïp. Caùi nguy hieåm nôi loái giaûi thích nhö vaäy cuõng gioáng nhö loái giaûi thích veà ñoàng nhaát, ñoù laø noù raát deã bò laïm duïng. Thöïc theá, ngöôøi cai trò thöôøng laáy trôøi, ñaát, quæ thaàn coi nhö laø neàn taûng cuûa hôïp nhaát. Vaø tieáp theo, hoï coi chính mình nhö "Thieân töû" coù nhieäm vuï "hôïp nhaát" taát caû caùc thaàn daân theo hoï. Moät loái hieåu nhö vaäy raát xa vôùi sieâu hình hoïc hay baûn theå hoïc cuûa tính hôïp nhaát. Chuùng toâi hieåu hôïp nhaát theo nghóa "coäng tính". Heidegger töøng hieåu hôïp nhaát nhö laø "cuøng qui thuoäc veà moät caùi gì". OÂng kòch lieät phaûn ñoái söï giaûi thích cuûa phaùi duy taâm nhö Phichte coi hôïp nhaát nhö "ñoàng nhaát" hay "ñoàng tính". Khi kieåm chöùng luaän lyù hoaø hôïp, chuùng ta phaùt hieän ra moät nhaän thöùc töông töï veà hôïp nhaát: hôïp nhaát dieãn taû "qui thuoäc veà". Noùi moät caùch roõ hôn, hôïp nhaát noùi leân vieäc chuùng ta coù cuøng baûn chaát, hoaëc chuùng ta cuøng chia seû coäng tính nhö thaáy trong Trung Dung. Nôi ñaây chuùng toâi caàn noùi theâm ñoâi lôøi veà vieäc giaûi thích hôïp nhaát khoâng nghieâm chænh nôi moät soá nhaø khoa hoïc xaõ hoäi. F. Engels phaïm vaøo loãi naøy khi oâng phaân tích vaø giaûi thích caùc hieän töôïng töï nhieân (ví duï nhö caùc nguyeân toá hoaù hoïc) trong taùc phaåm "Bieän Chöùng cuûa Töï Nhieân" nhö laø söï phuø hôïp vôùi nguyeân taéc hôïp nhaát. Ta bieát, hôïp nhaát khoâng gioáng nhö söï keát hôïp giöõa hai hay nhieàu nguyeân chaát. Thí duï, H O khoâng chæ ra tính ñoàng nhaát cuûa cuûa caùc söï vaät. Noù chæ laø moät chaát lieäu ña chaát bao goàm hai nguyeân toá hôïp thaønh. Loái giaûi thích hôïp nhaát theo nghóa ñoàng nhaát caøng voâ lyù trong ñôøi soáng thöïc tieãn. Laøm sao maø ta coù theå tin ñöôïc laø toaøn theå moïi ngöôøi trôû thaønh moät ngöôøi laõnh ñaïo, hay taát caû ñaát nöôùc chæ laø hoaøng ñeá, chæ laø moät giai caáp, hay chæ laø moät chính ñaûng. Duø vaäy, moät ñieàu khoù tin nhö theá ñaõ töøng xaûy ra trong suoát lòch söû chính trò.
2- thoáng trò aån daáu trong hoaø hôïp vaø trong chính trò thöïc tieãn
Chuùng ta bieát, yù nghóa thaâm saâu vaø trung thöïc cuûa quan nieäm hoaø hôïp ñaõ töøng bò boùp meùo bôûi giôùi laõnh ñaïo. Hoï chæ muoán söû duïng noù nhö moät coâng cuï phuïc vuï lôïi ích cuûa hoï. Neáu nhôø vaøo "hoaø" hay "hôïp" maø hoï coù theå giaønh ñöôïc nhieàu quyeàn lôïi hôn, vaø coù theå baûo veä ñöôïc chuùng, thì hoaø hôïp môùi coù yù nghóa. Noùi caùch khaùc, hoaø hôïp tröôùc heát chæ laø coâng cuï. Noù sau ñoù ñöôïc cheá bieán thaønh yù heä vôùi taát caû nguyeân taéc, luaän lyù cuõng chæ nhaèm baûo veä quyeàn lôïi cuûa hoï. YÙ thöùc ñöôïc caùi hoaï hieåm bieán hôïp nhaát thaønh ñoàng nhaát, vaø ñoàng nhaát thaønh "ñoäc nhaát", Khoång Töû pheâ phaùn "keû tieåu nhaân" hay "keû ích kyû" nhö laø nhöõng ngöôøi chaïy theo luaän lyù "ñoàng nhaát", "ñoäc nhaát". Ngaøi moâ taû ngöôøi quaân töû vaø keû tieåu nhaân tuy duøng töø ngöõ ñaïo ñöùc hoïc, song nhaém ñeán moät neàn xaõ hoäi hoïc döïa treân coäng tính: "Quaân töû troïng leã nghóa coøn tieåu nhaân troïng lôïi. Quaân töû troïng leã coøn tieåu nhaân töï thích." Nhö vaäy, Khoång Töû ñaõ nhaän thöùc ñöôïc thöïc teá laø hoaø hôïp coù theå bò tieåu nhaân laïm duïng, vaø do ñoù ngaøi ñaõ coá gaéng moâ taû hoaø hôïp roõ ñeán möùc coù theå. Tuy nhieân, tuy coá gaéng, ñöùc Khoång vaãn chöa phaân bieät ñöôïc traät töï töï taùc vaø traät töï nhaân taùc (bôûi vì söï laïc haäu cuûa khoa hoïc trong thôøi ñaïi cuûa oâng). Vaø nhö vaäy, quan ñieåm söû duïng nguyeân taéc hoaø hôïp trong chính trò cuûa Ngaøi ñaõ khoâng cho ta thaáy roõ moái quan heä baûn chaát cuûa con ngöôøi (töùc coäng tính) vaø chính trò. Theo söï hieåu bieát cuûa chuùng toâi, cuoäc thaûo luaän cuûa caùc ñoà ñeä cuûa oâng (chính xaùc laø Maïnh Töû vaø Tuaân Töû) veà baûn tính cuûa con ngöôøi phaûn aùnh raèng, hoï ñaõ khoâng nhaän thöùc ñöôïc "thöôøng tính" cuûa nhaân tính, hay roõ hôn, hoï chöa nhaän ra ñöôïc ñoäng tính bieän chöùng cuûa baûn chaát con ngöôøi. Baûn tính con ngöôøi töï noù khoâng toát cuõng chaúng xaáu. Baûn tính con ngöôøi chæ coù theå thaáy ñöôïc trong caùi ñoäng tính cuûa noù, nghóa laø trong söï phaùt trieån. Tuyø thuoäc vaøo ñieàu kieän soáng (ñòa lyù, vaên hoaù, xaõ hoäi), baûn tính con ngöôøi coù theå thay ñoåi khaùc nhau. Söï thay ñoåi nhö vaäy khoâng toaøn boä nhöng töø töø, töøng nhöõng phaàn nhoû (piecenal). Noù vaãn giöõ laïi phaàn baûn chaát, baát bieán cuûa baûn tính con ngöôøi, töùc laø coäng tính, töùc laø caùi khoâng theå thay ñoåi. Töø ñaây ta môùi thaáy raèng, muïc ñích cuûa chính trò laø cuoäc soáng con ngöôøi, moät con ngöôøi ñang phaùt trieån chöù khoâng phaûi laø moät söï vaät. Söï nguy haïi phaùt xuaát töø söï hieåu bieát moät chieàu veà baûn chaát cuûa con ngöôøi, coi con ngöôøi nhö söï vaät baát bieán. Neáu con ngöôøi baát bieán, thì khoâng theå coù xung ñoät; maø khoâng coù xung ñoät thì ta ñaâu caàn hoaø vaø hôïp. Theá neân, hieåu hoaø hôïp nhö moät nguyeân taéc baát dòch laø moät ñieàu sai laàm. Töø sai laàm naøy, caùi hoaø bò boùp meùo ñeå phuø hôïp vôùi quyeàn lôïi cuûa giôùi laõnh ñaïo. Thöïc ra nhaø laõnh ñaïo hoaëc khoâng yù thöùc ñöôïc thöïc teá, hoaëc yù thöùc ñöôïc song coá yù boùp meùo. Theá neân, hoï toân vinh nguyeân taéc hoaø hôïp, bieán noù thaønh moät nguyeân taéc tuyeät ñoái, vaø aùp duïng vaøo cuoäc soáng con ngöôøi, ñaëc bieät ñôøi soáng chính trò. Keát quaû laø, hoaø hôïp, voán laø baûn chaát cuûa con ngöôøi vaø theá giôùi bò bieán daïng thaønh moät coâng cuï thuaàn tuyù ñeå thoáng trò.
Khi pheâ phaùn baûn chaát aån daáu trong hoaø hôïp chæ nhö laø moät nguî taïo vaø khi neâu ra söï vieäc giôùi laõnh ñaïo lôïi duïng noù laøm phöông tieän thoáng trò, chuùng toâi khoâng coù phuû ñònh giaù trò hoaø hôïp. Chuùng toâi chæ ñoøi hoûi moät söï ñaùnh giaù laïi veà hoaø hôïp maø thoâi. Caùc luaän ñieåm Trung vaø Dung gôïi yù raèng, hoaø hôïp phaûi thöïc söï ñöôïc hieåu qua aùnh saùng cuûa Trung (tính bình ñaúng) vaø Dung (tính phoå bieán hay lôïi ích chung). Noùi roõ hôn, caùi hoaø chæ coù theå coù neáu moät tö töôûng daân chuû (Dung) vaø hôïp lyù (Trung) ñöôïc theå hieän. Maø moät haønh ñoäng hoãn hôïp nhö vaäy chæ coù theå thaáy roõ trong hoaït ñoäng chính trò coäng thöùc cuûa con ngöôøi.
III- Hoaø hôïp vaø coäng thöùc nhö laø söï hôïp lyù chính trò
Phaàn naøy chæ laø moät giaû thuyeát chöù chöa phaûi laø moät keát luaän toái haäu veà baûn chaát cuûa hoaø hôïp. Giaû thuyeát cuûa chuùng toâi nhö sau: hoaø hôïp töï baûn chaát chuû yeáu nhaát cuûa noù, ñöôïc thieát laäp döïa treân coäng tính vaø coäng thöùc. Coäng tính naøy bao goàm hai ñaëc tính: baûn chaát chung (thaáy trong nhöõng caùi coá ñònh hay trong tính caùch khaùch quan, phuø hôïp vôùi traät töï töï nhieân) vaø caùc lôïi ích chung (söï hoaø hôïp cuûa caùc lôïi ích). Baûn chaát chung laø moät thaønh phaàn töï nhieân cuûa con ngöôøi trong khi lôïi ích chung chæ coù theå nhaän ra ñöôïc qua coäng thöùc. Chuùng toâi seõ taäp trung vaøo ñieåm sau, töùc nhìn hoaø hôïp töø khía caïnh coäng thöùc.
1- Trung-Dung, bình ñaúng vaø coäng tính hay söï coäng thöùc lyù tính
Theo Habermas, coäng thöùc chæ hieän thöïc ñöôïc nhôø vaøo caùc ñieàu kieän sau:
- Noù khoâng bò cöôõng böùc, xuyeân taïc, hay bò quyeán ruõ bôûi moät lyù do taïi ngoaïi naøo ñoù.
- Noù phaùt xuaát töø lôïi ích chung, vaø phaûn öùng lôïi ích chung.
- Caùch thöùc giaûi quyeát xung ñoät (cuûa con ngöôøi) phaûi laø moät caùch thöùc phaùt xuaát töø söï ñoàng loøng vaø qua ñoái thoaïi.
Hieåu coäng tính nhö laø coäng thöùc hôïp lyù, Habermas cuõng ñaõ chæ ra coäng tính vaø thieát yeáu tính cuûa noù. Söï bieåu thò roõ reät nhaát cuûa coäng thöùc laø ngoân ngöõ, vôùi ñaëc tröng phoå bieán vaø thieát yeáu cuûa noù. Coäng thöùc cuõng laø hình thöùc cô baûn nhaát dieãn taû caûm tính con ngöôøi (caûm giaùc, yù thöùc ñaïo ñöùc). Moät loái hieåu coäng thöùc nhö vaäy raát höõu ích giuùp chuùng ta hieåu baûn chaát cuûa caùi hoaø. Nhö chuùng toâi ñaõ nhaán maïnh, coù hai meänh ñeà khaùc nhau trong Trung Dung: lôïi ích trong hoaø hôïp vaø söï hoaø hôïp cuûa lôïi ích. Haønh ñoäng cuûa hoaø hôïp vaø coäng thöùc veà hoaø hôïp ñöôïc lieân keát vôùi meänh ñeà thöù hai, ñoù laø söï hoaø hôïp cuûa lôïi ích.
1.1- Hoaø hôïp hôïp lyù vaø coäng thöùc hôïp lyù
Trong Trung Dung, nhaân toá bình ñaúng (trung/dung) laø thuoäc nhaân toá xaùc ñònh. Thuaät ngöõ Trung Dung dieãn taû ñöôøng loái ôû giöõa, nghóa laø ñöôøng loái ñöôïc caû hai beân chaáp nhaän. Khi ta nghieân cöùu thuaät ngöõ "Justus" (leõ phaûi) chuùng ta phaùt hieän ra cuøng moät yù nghóa "trung ñaïo". Moät ngöôøi chaân chính, moät ngöôøi toát laø ngöôøi luoân ñöùng ôû giöõa. Theá neân, con ngöôøi chaân chính laø con ngöôøi toân troïng vaø thöïc taïi hoaù tính bình ñaúng. Tuy vaäy, ñeå hieåu moät caùch nghieâm tuùc hôn veà baûn chaát cuûa Trung Dung, ta caàn phaûi ñi tìm neàn caên baûn sieâu hình cuûa noù. Tieác thay, trong Trung Dung, ta khoâng thaáy moät neàn sieâu hình hoïc caên baûn nhö trong Ñaïi Hoïc hay Luaän Ngöõ. Theo Trung Dung, baûn chaát cuûa bình ñaúng, töùc cuûa Trung, ñöôïc thaáy trong caùch thöùc con ngöôøi xöû söï vôùi Dung (tính chung), nghóa laø vôùi vieäc con ngöôøi hieåu vaø thöïc haønh ñaëc tính chung naøy nhö theá naøo. Khoâng döïa vaøo neàn taûng sieâu hình, Trung vaø Dung chæ coù theå ñöôïc hieåu theo qua söï phaân chia caùc lôïi ích moät caùch hôïp lyù maø thoâi. Ñieàu ñoù nghóa laø, chæ vôùi söï bình ñaúng trong phaân phoái caùc lôïi ích, haønh ñoäng phaân phoái naøy môùi coù theå ñöôïc goïi laø haønh ñoäng hoaø hôïp hay haønh ñoäng coäng thöùc. Ñieåm ñaùng noùi laø, söï bình ñaúng cuûa lôïi ích coù theå ñem ñeán thaùi hoaø hay khoâng?
1.2- Bình ñaúng, coäng tính vaø söï hoaø hôïp
Ñeå coù theå phaân chia coäng tính (coäng saûn) moät caùch coâng baèng, ngöôøi ta caàn phaûi hieåu: caùi gì môùi laø lôïi ích chung, hay caùi gì môùi ñöôïc coi laø coäng tính, coäng ích? Töông töï, loaïi coâng baèng naøo môùi coù theå ñöôïc goïi laø trung ñaïo? Moät söï coâng baèng xaây döïng treân moâ hình toaùn hoïc hay treân moâ hình hieåu bieát cuûa con ngöôøi (nghóa laø moâ hình giao tieáp) coù theå noùi leân coâng baèng hay khoâng?
Nhö ta bieát, raát ít vaên baûn trong Trung Dung chæ ra moät caùch roõ raøng coäng tính ñoàng nghóa vôùi coäng ích. Tuy vaäy moät vaøi vaên baûn chæ ra moät caùch roõ raøng coäng tính mang nghóa coäng ích:
"YÙ thöùc, (tính bình ñaúng, trung) vaø loøng vò tha khoâng xa vôùi Ñaïo. Ñieàu gì maø ta khoâng muoán ngöôøi khaùc laøm cho mình thì ñöøng laøm cho hoï."
Hay:
"...Haõy hieáu thaûo boá (meï) nhö ta mong ñôïi con caùi hieáu thaûo vôùi mình... haõy laø ngöôøi ñaàu tieân cö xöû vôùi baïn beø, y nhö ta mong ñôïi hoï cö xöû nhö theá vôùi mình...".
Trong moät maïch vaên nhö vaäy, coäng ích caùc lôïi ích chung thaáy töï baûn tính con ngöôøi. Vaán ñeà baây giôø laø laøm sao coù theå ñaït ñöôïc moät coäng ích nhö vaäy. Noù ñoøi hoûi Trung, töùc söï bình ñaúng. Nôi ñaây, caàn phaûi noùi theâm veà loaïi bình ñaúng maø chuùng ta theo ñuoåi: bình ñaúng kieåu toaùn hoïc hay bình ñaúng trong haønh vi giao tieáp. Nôi ñaây, chuùng ta caàn phaûi noùi vaøi lôøi veà loái hieåu maø Kant töøng trieät ñeå aùp duïng.
Tröôùc tieân, Kant nghó raèng söï bình ñaúng toaùn hoïc phaûi laø moät caùch theá xaùc ñaùng nhaát coù theå aùp duïng vaøo söï ñoái xöû vôùi caùc lôïi ích thoâng thöôøng. Song, chuùng ta deã daøng nhaän ra laø, moät quan nieäm nhö vaäy quaù lyù töôûng, cho ñeán ñoä khoâng theå thöïc haønh (nhö oâng nhaän thöùc vaøo cuoái ñôøi). Thöïc vaäy, chuùng ta khoâng theå laáy con soá (con soá bình ñaúng) ñeå phaân chia caùc caùi nhu yeáu hay baát cöù caùi gì maø khoâng bieát tôùi söï khaùc bieät nhu caàu cuûa moãi ngöôøi. Khoång Töû khoâng theo moät moâ hình bình ñaúng nhö vaäy. Trong Trung Dung, Ngaøi nhaän xeùt: "Ngöôøi quaân töû chæ laøm nhöõng gì phuø hôïp vôùi ñòa vò cuûa mình vaø khoâng ñöôïc vöôït khoûi giôùi haïn naøy. Neáu oâng ta thuoäc veà giai caáp quí toäc thì oâng phaûi haønh ñoäng phuø hôïp vôùi caùi ñòa vò phuù quí, cao sang... Neáu oâng ta thuoäc toäc man di, thì oâng ta phaûi theo nhöõng ñieàu phuø hôïp vôùi toäc cuûa mình... Vaø nhö vaäy, ngöôøi quaân töû luoân thaáy trong moät tình traïng deã chòu, phuø hôïp vôùi mình."
Töø ñoaïn vaên treân, ta thaáy Khoång Töû nghieâng veà moät bình ñaúng xaây döïng treân nhaän thöùc chung hay laø coäng thöùc cuûa con ngöôøi. Coäng thöùc naøy mang hai ñaëc tính: noù coù tính chaát khaùch quan, song khaùch quan naøy laø moät nhaän thöùc trong caùch theá giao tieáp cuûa con ngöôøi. Chæ qua nhaän thöùc trong giao tieáp, chuùng ta môùi coù theå xaây döïng coäng thöùc, döïa theo quaù trình lyù tính hoaù. Töø ñaây, thaønh vieân cuûa coäng ñoàng môùi chaáp nhaän vaø hieåu bieát haønh vi cuûa coäng ñoàng. Döïa theo Habermas, chuùng ta thaáy quaù trình lyù tính hoaù trong sinh hoaït giao tieáp coù theå ñöôïc xem xeùt töø: (1) vieäc con ngöôøi hoïc taäp laãn nhau ñeå giaûi quyeát vaán ñeà ñaïo ñöùc, quy luaät... phaûn aùnh coäng thöùc ñaït ñöôïc töø ñoù; (2) töø vieäc con ngöôøi yù thöùc ñöôïc traùch nhieäm hay nghóa vuï cuûa mình, vaø chaáp nhaän "luaät leä, qui phaïm", v.v.; (3) töø vieäc con ngöôøi tuaân theo "ñaïo lyù" cuûa chính hoï, hoï ñaõ chaáp nhaän raèng, coäng thöùc bieåu loä vaø chöùng minh tính chaát chính xaùc vaø hieäu löïc cuûa chuaån möïc; (4) Nhö vaäy, coäng thöùc aûnh höôûng tôùi caùc caáu truùc, heä thoáng cuõng nhö hình thöùc cuûa söï hoäi nhaäp xaõ hoäi; (5) Lyù tính hoaù theå hieän roõ raøng trong cô caáu giuùp phaù boû xung khaéc, giuùp con ngöôøi caøng gaàn vôùi theá giôùi con ngöôøi, cuõng nhö giuùp toaøn caàu hoaù; (6) töø ñaây, Habermas cho raèng, coâng vieäc phaùt trieån lónh vöïc hoaït ñoäng coäng thöùc cuõng nhö khaéc phuïc vieäc giao tieáp töøng bò xuyeân taïc moät caùch heä thoáng laø moät coâng vieäc caáp baùch.
Trôû laïi vôùi quan ñieåm Hoaø trong Trung Dung, thuaät ngöõ Hoaø tröôùc heát dieãn taû tính caùch giao tieáp vaø ñoái thoaïi. Coâng vieäc ñoái thoaïi baét ñaàu vôùi nhaän thöùc vaø hoïc taäp ñaïo ñöùc; vaø sau ñoù, laø vieäc chuû theå nhaän ra traùch nhieäm cuûa chính mình. Trong Trung Dung ta thaáy caùc tö töôûng töông töï: "Yeâu meán hoïc taäp chính laø khoân ngoan. Trong khi luyeän taäp baûn chaát lieân quan, ñoù laø loøng nhaân, vaø bieát töï hoå theïn laø duõng caûm...".
Chæ trong moät maïch vaên nhö vaäy, hoaø hôïp môùi coù theå hieåu ñöôïc nhö laø neàn taûng cuûa bình ñaúng, qua haønh vi giao tieáp ñoái thoaïi. Moät söï bình ñaúng nhö theá coù theå ñöôïc chöùng minh baèng chính hoaø hôïp, bao goàm: (1) söï thaønh taâm cuûa nhöõng ngöôøi cuøng ñoái thoaïi; (2) söï khaùch quan (qua söï chaáp nhaän chung) veà leõ phaûi cuûa qui taéc; (3) hieäu quaû tính cuûa bình ñaúng trong vieäc giaûi quyeát xung ñoät. Coäng tính hay caùc lôïi ích chung phaûi ñöôïc phaân phoái moät caùch bình ñaúng phuø hôïp vôùi caùc qui ñònh giao tieáp naøy.
2 - Tính hôïp lyù chính trò
Cho ñeán nay chuùng ta ñaõ nhaän ra hoaø hôïp laø moät nguyeân taéc chính trò. Tuy vaäy, hoaø hôïp cuõng coù theå bò laïm duïng, bôûi leõ noù chöa phaûi laø lyù tính. Do ñoù, chuùng ta thaáy hoaø hôïp deã bieán thaønh khaåu hieäu, hay coâng cuï. Thöù tôùi, hoaø hôïp khoâng theå ñaùp öùng ñöôïc tính khaùch quan vaø tính thieát yeáu maø khoa hoïc ñoøi buoäc. Khoång Töû coù leõ nhaän thöùc ñöôïc nhöõng khoù khaên ñoù, khi ngaøi laáy (theá giôùi) töï nhieân nhö moät moâ hình khoa hoïc ñeå caáu truùc nguyeân taéc chính trò. Tuy vaäy, ngaøi cuõng yù thöùc ñöôïc thöïc teá nhu caàu vaø tình caûm cuûa con ngöôøi khaùc vôùi baûn tính cuûa Töï nhieân. Song moät thaùi ñoä nhö theá cuõng laø caùi khoù khaên maø Khoång Töû ñaõ khoâng theå giaûi ñaùp. Laøm sao chuùng ta hoaø hôïp moät caùch töông khaéc giöõa töï nhieân vaø theá sinh con ngöôøi. Vì khoâng giaûi ñaùp neân caùi thuaät ngöõ "hôïp" laïi moät laàn nöõa bò laïm duïng. Hoaø hôïp baây giôø ñöôïc (bò) hieåu nhö laø moät nguyeân lyù ñoàng nhaát, hay nguy hieåm hôn nöõa, nhö nguyeân lyù hôïp nhaát. Hai nguyeân lyù naøy laø caên baûn cuûa caùi luaän lyù trong heä tö töôûng. Nhaän ra ñieàu naøy, chuùng toâi nhaän ñònh, chuùng toâi ñeà nghò hieåu hoaø hôïp töø hai nguyeân taéc: hôïp lyù vaø thöïc haønh. Chuùng môùi chính laø caùi haït nhaân cuûa hoaø hôïp.
Nhö moät nguyeân taéc hôïp lyù, hoaø hôïp mang tính khaùch quan, bôûi leõ khoâng ai coù theå phuû nhaän söï ñoàng tính giöõa muïc ñích vaø phöông tieän. Söï ñoàng tính naøy noùi leân moät neàn tri thöùc khoa hoïc. Song bôûi leõ muïc ñích laø muïc ñích phuïc vuï con ngöôøi, neân phöông tieän cuõng chính laø phuïc vuï. Phuïc vuï con ngöôøi noùi leân tính chaát thöïc tieãn cuûa hoaø hôïp.
Nhö moät nguyeân taéc thöïc tieãn, hoaø hôïp phaûi phaùt sinh hieäu quaû trong vieäc giaûi thoaùt, giaûi quyeát xung ñoät vaø trong vieäc thuùc ñaåy tieán boä.
Trong thöïc teá, Khoång Töû ñaõ theo con ñöôøng naøy, maëc duø oâng chöa noái keát hai caáp ñoä tri thöùc hoïc vaø thöïc tieãn moät caùch ñaày ñuû. Nhöõng lyù do chính giaûi thích hieäu quaû nhoû beù do chính trò hoaø hôïp cuûa ngaøi goàm: (1) ngaøi vaãn coøn döïa quaù nhieàu vaøo Meänh Trôøi, song laïi khoâng giaûi thích lyù do taïi sao tin vaøo Trôøi, ngaøi cuõng khoâng baøn tôùi baûn chaát cuûa Trôøi; (2) oâng tin töôûng vaøo töï nhieân maø khoâng khaùm phaù ra baûn chaát cuûa töï nhieân. Nhö vaäy, khi töï nhieân thay ñoåi, khi oâng Trôøi vaãn khoâng ñöôïc nhaän thöùc thì con ngöôøi seõ naém giöõ caû Thöôïng Ñeá vaø Töï nhieân trong tay hoï vaø thay theá caùc löïc löôïng ñoù. YÙ muoán cuûa Thöôïng Ñeá luùc naøy bieán thaønh tham voïng cuûa con ngöôøi. Tính khaùch quan cuûa theá giôùi töï nhieân baây giôø bieán thaønh chuaån möïc baét con ngöôøi phaûi theo.
YÙ thöùc ñöôïc caùc vaán naïn treân, chuùng toâi ñeà nghò nhìn hoaø hôïp theo aùnh saùng cuûa coäng thöùc. Phöông phaùp coäng thöùc Habermas töøng phaân tích coù theå toùm taét trong moät luaän ñieåm: yù chí cuûa con ngöôøi phaûi laø yù chí cuûa Thöôïng Ñeá chöù khoâng phaûi ngöôïc laïi. Ñieàu ñoù coù nghóa laø, coäng thöùc noùi leân caùi yù chí, öôùc voïng chung cuûa con ngöôøi. YÙ chí con ngöôøi chæ ñöôïc bieåu hieän qua caùc quyeát ñònh coù tính taäp theå, hay qua coäng tính. Do vaäy, coäng tính phaûi coù tính khaùch quan, khoâng bò bieán ñoåi, khoâng bò eùp buoäc, khoâng dò hoaëc vôùi con ngöôøi. Ñeå coù theå coù moät coäng thöùc, Habermas nhaän ñònh laø chuùng ta phaûi coù boán ñieàu kieän taát yeáu sau: tính trung thöïc cuûa caùc thaønh vieân, söï chaân thaønh cuûa ngöôøi tham gia, söï roõ raøng cuûa ngoân ngöõ, söï hieåu bieát caùc ñoái töôïng ñöôïc thaûo luaän vaø ñaëc bieät laø söï giao tieáp daân chuû vaø ñoái thoaïi. Tuy khoâng vieát ra moät caùch heä thoáng, Khoång Töû cuõng töøng ñeà xöôùng nhöõng ñieàu kieän nhö theá, maëc duø khoâng haún döôùi daïng ñoái thoaïi: "Moãi ngöôøi phaûi chaân thöïc vôùi chính mình: khi khoâng hieåu thaáu trieät ñieàu thieän, thì cuõng khoâng theå chaân thöïc vôùi mình... Ngöôøi chaân thöïc laø ngöôøi khoâng caàn coá gaéng vaãn nhìn ra caùi ñuùng, khoâng caàn tö duy maø vaãn hieåu thaáu ñaùo."
Töø nhöõng luaän cöù treân, chuùng ta khoâng coù lyù do nghieâm troïng gì ñeå choáng laïi loái hieåu hoaø hôïp theo nghóa cuûa coäng thöùc. Nhö coäng thöùc, hoaø hôïp coù theå thoaû maõn yeâu caàu cô baûn cuûa khoa hoïc vaø nhu caàu con ngöôøi. Noù coù theå phuïc vuï nhö laø caùi lyù cuûa chính trò.
Keát luaän
Nôi ñaây, chuùng toâi khoâng ñöa ra moät keát luaän döùt khoaùt. Nhö ñaõ nhaéc thoaùng qua trong phaàn daãn nhaäp, chuùng toâi öôùc mong khaùm phaù söï töông quan giöõa chính trò vaø hoaø hôïp. Sau khi phaân tích daøi veà söï hoaø hôïp vaø bieåu hieän cuûa noù, vaø cuõng nhö sau khi vaïch ra caùi luaän lyù töøng bò xuyeân taïc cuûa noù, chuùng toâi nhaän ñònh raèng, hoaø hôïp neáu chæ ñöôïc coi nhö laø moät phöông tieän (hay coâng cuï), vaãn chöa theå giaûi quyeát ñöôïc caùc vaán naïn cuûa con ngöôøi. Ñeå coù theå laø caû muïc ñích laãn phöông tieän cuûa chính trò, noù phaûi laø chính caùi ñoäng löïc (quyeàn löïc) coù theå bieán ñoåi xaõ hoäi theo muïc ñích ñaët ra: ñoù chính laø moät xaõ hoäi hoaø hôïp. Do ñoù, phöông phaùp cuûa hoaø hôïp phaûi laø chính haønh ñoäng hoaø hôïp. Noùi caùch khaùc, hoaø hôïp cuøng luùc laø muïc ñích vaø laø phöông phaùp. Nhö ñaõ trình baøy, nhö hoaø hôïp, coäng thöùc vöøa laø cöùu caùnh vöøa laø phöông tieän cuûa chính trò. Moät xaõ hoäi daân chuû, bình ñaúng vaø hôïp lyù chæ coù theå thöïc hieän qua söï hoaø hôïp, töùc "yù daân töùc yù Trôøi" (Maïnh Töû). Maø yù daân chæ hieän thöïc qua vieäc söû duïng quyeàn daân chuû vaø phöông phaùp lyù tính. Noùi caùch khaùc, daân chuû, daân quyeàn chæ coù theå coù khi ñöôïc xaây döïng treân moät söï coäng thöùc veà daân sinh, vaø treân söï hoaø hôïp cuûa moïi ngöôøi tham döï.
Thuïy Sôn Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan