HABERMAS vaø LYOTARD
Veà Haäu Hieän Ñaïi Tính
Richard Rorty
Giaùo sö Trieát Hoïc, Ñaïi Hoïc Virginia, Myõ Quoác
Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn chuyeån dòch qua Vieät Ngöõ
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Trong taùc phaåm Tri Thöùc vaø YÙ Thích (Erkenntnis und Interesse), Habermas noã löïc phoå bieán caùi (lyù thuyeát) maø Marx vaø Freud töøng hoaøn taát. OÂng ñem phöông caùch “loät maët naï” (vaïch traàn) cuûa hoï vaøo trong (khuoân cuûa) moät lyù thuyeát bao quaùt hôn. Chieàu höôùng sa laày cuûa neàn tö töôûng Phaùp hieän ñaïi, maø Habermas töøng pheâ bình cho laø “taân baûo thuû”, baét ñaàu vôùi moái hoaøi nghi cuûa Marx vaø Freud. Ñoù laø moái nghi ngôø chính nhöõng baäc ñaïi sö hoaøi nghi, (töùc laø) noãi hoaøi nghi chính caùi vieäc “loät maët naï.” Thí duï nhö Lyotard töøng thaúng thöøng cho raèng oâng seõ “duøng caùi töø “hieän ñaïi” (modern) ñeå chæ baát cöù neàn khoa hoïc naøo laáy danh nghóa moät “sieâu luaän thuyeát” (metadiscourse) ñeå töï hôïp thöùc hoaù noù. [Sieâu luaän thuyeát goàm caùc loaïi nhö moät luaän thuyeát veà söï hôïp thöùc hoùa chính caùi traïng thaùi cuûa chính mình, moät luaän thuyeát töøng ñöôïc goïi laø trieát hoïc]. Hieän ñaïi luoân phaûi keâu caàu tôùi moät loaïi ñaïi thuaät thuyeát (grand narrative) naøo ñoù, thí duï nhö bieän chöùng tinh thaàn, thoâng dieãn yù nghóa (hermeneutics of meaning), giaûi thoaùt chuû theå lyù tính hay lao ñoäng, hay laø taïo döïng söï phuù quùy.
Theá roài Lyotard tieáp tuïc ñònh nghóa “haäu hieän ñaïi” nhö laø thaùi ñoä “khoâng tin vaøo sieâu thuaät thuyeát” (meta-narrative). OÂng hoûi: “Tính chaát hôïp phaùp haäu thuaãn cho nhöõng sieâu thuaät thuyeát naèm nôi ñaâu”? Theo quan ñieåm cuûa Lyotard thì Habermas ñöông ñöa ra moät loaïi sieâu thuaät thuyeát khaùc, moät loaïi “thuaät thuyeát khai phoùng” (narrative of emancipation), phoå quaùt vaø tröøu töôïng hôn laø nhöõng sieâu thuaät thuyeát kieåu cuûa Freud vaø Marx.
Ñoái vôùi Habermas, caùi khoù khaên maø “söï baát tin vaøo sieâu thuaät thuyeát” khoâng nhaän ra, ñoù laø söï loät maët naï chæ coù nghóa neáu chuùng ta “ít nhaát phaûi giöõ laïi moät chuaån möïc (naøo ñoù), thì môùi coù theå (döïa vaøo ñoù ñeå) giaûi thích ñöôïc söï sa ñoaï cuûa taát caû moïi tieâu chuaån (theo) lyù trí.” Neáu chuùng ta khoâng coù moät chuaån möïc nhö vaäy, moät chuaån möïc giuùp ta traùnh thoaùt khoûi ñöôïc (caùi loãi) “chæ döïa vaøo chính mình (roài laáy noù) laøm chuaån möïc pheâ bình” (totalizing self-referential critique), thì vieäc phaân bieät giöõa söï loät traàn vaø ñeo maët naï, hay giöõa lyù thuyeát vaø yù heä, seõ maát caùi uy löïc cuûa chuùng. Neáu thieáu nhöõng phaân bieät naøy, thì chuùng ta buoäc phaûi boû caùi yù nieäm thôøi AÙnh Saùng veà “thuyeát pheâ phaùn lyù trí veà nhöõng cô quan hieän höõu”, bôûi leõ ta phaûi vaát boû “lyù tính” ñi. Dó nhieân laø chuùng ta vaãn coøn thuyeát pheâ phaùn, nhöng noù chæ laø caùi loaïi pheâ phaùn maø Habermas töøng gaùn cho Horkheimer vaø Adorno: “caùc oâng ñaõ loaïi boû baát cöù loaïi lyù thuyeát naøo, vaø phuû ñònh moät caùch tuøy nghi (ad hoc) ñeå roài laïi xaùc ñònh... Vieäc thi haønh loái phuû ñònh laø caùi chi coøn soùt laïi töø “caùi tinh thaàn cuûa... caùi lyù thuyeát baát khoan, baát xaù”. (Theá neân) baát cöù caùi chi thuoäc lyù thuyeát maø Habermas cho laø coù theå giöõ laïi ñeàu bò moät anh cöùng loøng tin Lyotard goïi laø “sieâu thuaät thuyeát” (meta-narrative). (Vaø ngöôïc laïi) baát cöù (ai) vaát boû lyù thuyeát ñeàu bò Habermas gaùn cho (toäi) “taân baûo thuû.” Bôûi leõ, loái (suy tö) sau gaït boû taát caû nhöõng yù nieäm töøng ñöôïc duøng ñeå minh thò (justify) nhöõng söï caûi caùch khaùc nhau; nhöõng cuoäc caûi caùch caáu thaønh lòch söû cuûa neàn daân chuû taây phöông töø thôøi AÙnh Saùng; nhöõng lyù thuyeát vaãn coøn ñöông ñöôïc aùp duïng ñeå pheâ phaùn nhöõng cô caáu xaõ hoäi-chính trò cuûa caû hai theá giôùi Töï do vaø Coäng saûn. Ñoái vôùi Habermas, vieäc töø boû moät loái nhìn, moät loái nhìn neáu khoâng tieân nghieäm thì ít nhaát cuõng phaûi phoå quaùt, töùc laø phaûn boäi nhöõng nieàm hy voïng xaõ hoäi töøng laøm caên baûn cho neàn chính trò khai phoùng (liberal politics).
Vaø quaû vaäy, ta thaáy nhöõng nhaø pheâ bình ngöôøi Phaùp choáng Habermas saün saøng töø boû neàn chính trò khai phoùng, chæ vì muoán traùnh moät neàn trieát hoïc phoå quaùt. Hoï queân ñi raèng, lyù do laøm Habermas coá baùm víu vaøo caùi neàn trieát lyù phoå quaùt, vaø caû moïi vaán naïn cuûa noù, cuõng laø chæ ñeå uûng hoä neàn chính trò khai phoùng maø thoâi. Nhìn söï ñoái khaùng naøy töø moät khía caïnh khaùc, caùc taùc giaû ngöôøi Phaùp (töøng bò Habermas pheâ bình) ñoàng yù baõi boû söï ñoái nghòch giöõa “coäng thöùc chaân thaät” vaø “coäng thöùc giaû taïo,” hay giöõa “hieäu quûa” vaø “quyeàn löïc,” bôûi vì hoï chæ muoán traùnh neù khoâng muoán döïa vaøo moät sieâu thuaät thuyeát ñeå giaûi thích tính caùch “chaân thaät” (true) vaø “hieäu löïc” (valid). Tuy nhieân Habermas nghó raèng, neáu chuùng ta vaát boû caùi quan nieäm veà “moät luaän cöù hay hôn,” neáu ta coi noù choáng laïi “caùi luaän cöù ñöông duøng ñeå thuyeát phuïc ñaùm thính giaû vaøo moät thôøi ñieåm naøo ñoù,” thì chuùng ta seõ chæ coøn laïi caùi lyù thuyeát “tuøy nghi öùng bieán” (theo hoaøn caûnh), roài coi noù nhö laø moät loaïi cuûa lyù thuyeát pheâ bình xaõ hoäi. OÂng nghó raèng, thuït luøi laïi oâm laáy loái pheâ phaùn kieåu sau töùc laø phaûn boäi “nhöõng yeáu tính cuûa lyù tính trong neàn hieän ñaïi tính vaên hoùa töøng haïn höõu trong lyù töôûng cuûa giôùi tröôûng giaû,” töùc phaûn boäi “caùi ñoäng löïc lyù thuyeát noäi taïi luoân thuùc ñaåy khoa hoïc - vaø ngay caû söï phaûn tænh veà khoa hoïc nöõa - Ñoäng löïc naøy taùch bieät söï saùng taïo ra khoûi moät loaïi tri thöùc chæ mang tích chaát kyõ thuaät vaø deã bò laïm duïng.”
Veà ñieåm naøy, Lyotard coù leõ seõ phaûn phaùo cho raèng, Habermas hieåu nhaàm baûn chaát cuûa neàn khoa hoïc hieän ñaïi. Cuoäc thaûo luaän veà “thöïc duïng tính cuûa khoa hoïc” trong Ñieàu Kieän Haäu Hieän Ñaïi nhaém “phaù huûy caùi nieàm tin ñöông laøm neàn taûng cho Habermas nghieân cöùu, ñoù laø (caùi nieàm tin vaøo) nhaân tính, coi noù nhö laø moät chuû theå taäp theå ñöông tìm kieám moät cuoäc giaûi phoùng chung, qua vieäc ñaët quy luaät cho nhöõng “ñöôøng ñi” (ngoùn côø) trong taát caû caùc cuoäc chôi ngoân ngöõ, vaø (ñoù laø vieäc Habermas coi) tính chaát hôïp phaùp cuûa baát cöù meänh ñeà naøo chæ coù ñöôïc trong söï ñoùng goùp cuûa noù vaøo cuoäc giaûi phoùng naøy.” Lyotard tuyeân boá laø oâng ñaõ loät traàn coäng thöùc, (cho ta thaáy) “coäng thöùc chæ laø moät traïng thaùi cuûa thaûo luaän (trong khoa hoïc), chöù ñaâu coù phaûi laø muïc ñích cuûa khoa hoïc ñaâu. Ngöôïc laïi vôùi coäng thöùc, muïc ñích cuûa khoa hoïc phaûi laø chuaån lyù (paralogy).” Moät phaàn luaän cöù cuûa oâng bieän hoä cho caùi ñeà nghò khoù nuoát (odd suggestion) naøy, ñoù laø: “Baèng caùch chuù troïng tôùi nhöõng söï kieän nhö baát khaû ñònh (undecidable), giôùi haïn cuûa moät söï kieåm soaùt chính xaùc, söï xung ñoät ñöôïc thaáy trong söï thoâng tin baát toaøn, “raïn nöùt” (fracta), tai hoaï, vaø nhöõng nghòch lyù thöïc duïng, neàn khoa hoïc haäu hieän ñaïi ñöông ñöa ra moät lyù luaän veà söï tieán hoùa cuûa noù nhö laø moät (quùa trình) giaùn ñoaïn, tai hoïa, khoâng theå minh chöùng vaø nghòch lyù.”
Toâi khoâng nghó raèng nhöõng thí duï veà nhöõng döõ kieän (noùi leân) söï quan taâm cuûa neàn khoa hoïc hieän haønh coù theå choáng ñôõ ñöôïc lôøi tuyeân boá cho raèng “coäng thöùc khoâng phaûi laø muïc ñích cuûa ñaøm luaän.” Lyotard luaän cöù moät caùch voâ hieäu löïc khi oâng döïa vaøo nhöõng moái quan taâm hieän haønh cuûa caùc boä moân khoa hoïc khaùc nhau. Luaän cöù cuûa oâng cuõng voâ ích khi oâng chæ döïa vaøo lôøi tuyeân boá, cho raèng khoa hoïc coù leõ neân ñeå yù tôùi vieäc khaùm phaù ra söï kieän, ñoù laø noù nhaém tôùi moät cuoäc caùch maïng lieân tuïc hôn laø chæ chuù troïng söï bieán chuyeån giöõa thöôøng tính vaø caùch maïng tính (trong khoa hoïc), nhö ta töøng quen thuoäc vôùi (tö töôûng cuûa) Kuhn. Noùi raèng “khoa hoïc nhaém tôùi” choàng chaát caùi hoïc taïm thôøi naøy leân treân caùi hoïc taïm thôøi khaùc, thì cuõng gioáng nhö noùi raèng “chính trò nhaém tôùi” choàng cuoäc caùch maïng naøy leân treân cuoäc caùch maïng khaùc vaäy. (Ta thaáy) chaúng heà coù chöùng côù naøo (chöùng minh ñöôïc raèng) muïc ñích khoa hoïc ñöông thôøi, hay neàn chính trò hieän taïi, nhaém ñöa ra moät loaïi (khoa hoïc, chính trò) kieåu maø Lyotard töøng bieän hoä. Ñieàu ta thöôøng hay thaáy, ñoù laø, neáu chæ coù baøn suoâng veà muïc ñích cuûa baát cöù caùi chi (khoa hoïc hay chính trò naøo), thì taát haún khoâng mang laïi lôïi ích gì.
Nhìn töø moät khía caïnh khaùc, Lyotard cuõng gôõ ñöôïc moät baøn thaéng. Ñoù laø caùi ñieåm maø oâng chia seû vôùi baø Mary Hesse, khi pheâ bình vieäc Habermas döïa vaøo Dilthey ñeå phaân bieät khoa hoïc töï nhieân ra khoûi loái nghieân cöùu thoâng dieãn (hermeneutic inquiry). Hesse nghó raèng “ngöôøi ta ñaõ chöùng minh khaù ñuû [töø caùi maø baø goïi laø "trieát hoïc haäu kinh nghieäm" Anh-Myõ veà khoa hoïc] cho raèng caùi ngoân ngöõ cuûa neàn khoa hoïc lyù thuyeát khoâng theå bò giaûn löôïc thaønh aùm ngoân (duï ngoân), vaø khoâng theå hình thöùc hoaù ñöôïc, vaø raèng neàn luaän lyù khoa hoïc (chæ) laø moät söï giaûi thích voøng vo (circular interpretation), laø moät söï taùi giaûi thích (re-interpretation), vaø töï söûa luyeän (self-correction) nhöõng döõ kieän, baèng caùch (ñöa ra) lyù thuyeát (môùi), (töùc) lyù thuyeát theo döõ kieän.” Lyotard sung söôùng vô vaøo caùi loái (suy tö nhaém) ñaïp ñoå neàn trieát hoïc khoa hoïc thöïc nghieäm naøy. Tuy nhieân, oâng khoâng heà nghó, noù voán chæ laø moät söï choái boû caùi loái nhìn xaáu xa veà khoa hoïc. Tieác thay, oâng coi noù nhö caùi daáu chæ cuûa söï thay ñoåi gaàn ñaây trong neàn khoa hoïc töï nhieân. OÂng nghó raèng, khoa hoïc töøng ñöôïc hieåu (theo caùi nghóa) nhö chuû thuyeát duy nghieäm töøng dieãn taû. Vaø ñaây laø lyù do khieán oâng caùo toäi Habermas khoâng tieáp caän kieán thöùc môùi.
Neáu ta boû qua caùi yù nieäm veà moät söï thay ñoåi baûn chaát cuûa khoa hoïc gaàn ñaây (moät ñieàu Lyotard chæ coá gaéng minh chöùng moät caùch ngaãu nhieân vaø vôùi kieåu keå truyeän caø keâ deâ ngoãng. Thay vì vaäy, ta chuù yù ñeán vieäc Lyotard coi “tri thöùc khoa hoïc” ñoái nghòch vôùi “thuaät truyeän” (narrative). Moät söï ñoái nghòch xem ra thaät gioáng nhö söï ñoái nghòch giöõa truyeàn thoáng thöïc chöùng vaø phi thöïc chöùng. Thöïc chöùng töøng coi “phöông phaùp khoa hoïc” ñoái nghòch vôùi “phöông phaùp thieáu khoa hoïc” thaáy trong chính trò hay toân giaùo hay trong nhöõng cuoäc ñaøm thoaïi thoâng thöôøng. Vaäy neân Lyotard noùi raèng moät “meänh ñeà khoa hoïc phaûi tuaân theo quy luaät, raèng meänh ñeà phaûi hoaøn taát moät loaït caùc ñieàu kieän voán coù ñeå coù theå ñöôïc chaáp nhaän laø khoa hoïc.” OÂng ñoái nghòch tri thöùc khoa hoïc vôùi “tri thöùc thuaät truyeän” (narrative knowledge) coi noù nhö laø moät loaïi “khoâng ñaët öu tieân cho caâu hoûi veà söï hôïp thöùc hoaù (legitimation) cuûa mình, vaø... töï chöùng minh mình trong tính thöïc duïng cuûa söï bieán ñoåi söù vuï (transmission) maø khoâng caàn phaûi döïa vaøo luaän chöùng vaø baèng chöùng.” OÂng mieâu taû “khoa hoïc gia” (nhö laø ngöôøi) ñöông xeáp loaïi tri thöùc, roài thuaät laïi theo “moät loái nghó khaùc bieät: man daõ, nguyeân sô, keùm môû mang, tieán muoän, dò hoùa, yù kieán hoãn taïp, phong tuïc, quyeàn uy, thieân tö (thieân kieán, prejudice), u meâ, yù heä.” Gioáng nhö Hesse, Lyotard muoán giaûm nheï caùi söï ñoái nghòch naøy, vaø xaùc quyeát caùi quyeàn cuûa neàn “tri thöùc thuaät truyeän.” Ñaëc bieät laø oâng muoán traû lôøi cho caùi caâu hoûi khôûi ñaàu, noùi raèng laø, moät khi chuùng ta vöùt boû ñöôïc nhöõng sieâu thuaät thuyeát, thì (nhö ta seõ thaáy raèng) tính chaát hôïp phaùp naèm ôû choå noù voán phaûi ôû, (ñoù laø) noù tröôùc heát phaûi naèm trong (chính) nhöõng thuaät truyeän (narratives):
Vaäy neân, (ta thaáy) moät tính chaát khoâng theå ño löôøng (dò chuaån) (incommensurability) giöõa söï thöïc duïng (ñöôïc) thuaät laïi (moät caùch) phoå bieán (popular narrative pragmatics) - maø noù coù theå cung caáp cho mình söï hôïp phaùp hoùa ngay laäp töùc - vaø troø chôi ngoân ngöõ töøng ñöôïc bieát ñeán nhö laø moät caâu hoûi veà tính hôïp phaùp... Thuaät truyeän... xaùc ñònh nhöõng tieâu chuaån veà naêng löïc vaø/hay khieán chuùng phaûi ñöôïc aùp duïng moät caùch roõ raøng nhö theá naøo. Nhö vaäy, chuùng ñònh nghóa caùi chi coù quyeàn ñöôïc noùi vaø ñöôïc thi haønh trong loøng neàn vaên hoaù töøng bò nghi vaán, vaø bôûi leõ töï chuùng laø moät phaàn cuûa neàn vaên hoaù aáy, (neân) chuùng ñöôïc hôïp phaùp hoùa do moät söï kieän ñôn giaûn, ñoù laø chuùng theo caùi ñöôøng loái cuûa mình (laøm caùi maø chuùng ñöông laøm).
Caâu trích cuoái cuøng naøy neâu ra (söï kieän) raèng chuùng toâi ñoïc Lyotard nhö (oâng ta) ñöông noùi: (Theo Lyotard) caùi khoù cuûa Habermas, khoâng phaûi vì oâng naøy cung caáp nhöõng sieâu thuaät thuyeát maø laø, oâng ta caûm thaáy nhu caàu phaûi hôïp phaùp hoùa, maø laø, oâng baát maõn khoâng muoán nhöõng maãu truyeän thuaät laïi (lyù thuyeát thöïc duïng) töøng noái keát neàn vaên hoùa chung cuûa chuùng ta töï laøm coâng chuyeän naøy. OÂng ta gaõi vaøo caùi choã khoâng ngöùa. Theo kieåu ñoïc nhö vaäy, (ta thaáy) Lyotard a dua haùt theo gioïng ñieäu cuûa Hesse vaø Feyerabend khi pheâ bình chuû thuyeát duy nghieäm trong trieát hoïc khoa hoïc, vaø ñaëc bieät theo Feyerabend (khi oâng naøy) coá yù coi luaän bieän khoa hoïc vaø chính trò nhö (caùi chi) lieân tuïc. Loái pheâ bình cuûa Lyotard cuõng nhaùi theo caùi luaän ñieäu pheâ phaùn cuûa nhieàu ngöôøi töøng caûm tình vôùi Habermas (thí duï) nhö Bernstein, Geuss vaø McCarthy. Nhöõng pheâ bình naøy (töøng) nghi ngôø (khoâng cho raèng) kieán thöùc veà khaû naêng caâu thoâng coù theå laøm ñöôïc ñieàu maø neàn trieát hoïc tieân nghieäm töøng thaát baïi, khi noù ñi tìm con ñöôøng ñöa ra nhöõng tieâu chuaån “phoå bieán.” Hoï cuõng ngôø vöïc ñieàu maø Habermas töøng nghó, khi oâng naøy coi chuû thuyeát phoå bieán môùi thaät laø moät ñieàu toái caàn thieát cho caùi nhu caàu cuûa neàn tö töôûng xaõ hoäi khai phoùng. Vì vaäy maø Geuss môùi lyù luaän raèng caùi yù nieäm veà moät “traïng thaùi lyù töôûng cuûa thuyeát ngoân” (ideal speech situation) laø moät caùi baùnh laùi xe chaúng giöõ ñöôïc moät vai troø chi trong caùi luaät cô khí cuûa thuyeát pheâ bình xaõ hoäi. Theá neân oâng môùi ñeà nghò cho raèng chuùng ta neân tìm laïi caùi vò theá “gaàn vôùi thuyeát pheâ bình choáng chuû nghóa lòch söû cuûa Adorno.” OÂng noùi:
Neáu loái lyù luaän lyù tính coù theå ñi tôùi moät keát luaän cho raèng lyù thuyeát pheâ bình [töùc (moät lyù thuyeát) töøng ñöôïc ñònh nghóa nhö laø “töï thöùc” veà moät quaù trình thaønh coâng cuûa khai phoùng vaø giaùc ngoä] ñaïi bieåu moät vò theá tieán boä nhaát trong yù thöùc (maø) chuùng ta coù theå coù ñöôïc trong moät tình traïng lòch söû, thì taïi sao (noù) laïi quùa meâ maån vôùi caâu hoûi chuùng ta coù theå coi noù coù “thaät” hay khoâng?
Khi chaáp nhaän “loái lyù luaän lyù tính,” Geuss khoâng nghó raèng “(chæ coù) lyù tính khi (ta) döïa vaøo moät boä chuaån möïc phoå bieán, xa caùch lòch söû.” OÂng coi noù nhö laø moät caùi chi “khoâng bò leä thuoäc, tröø khi baát cöù luaän thuyeát naøo ôû ñaâu cuõng khoù coù theå traùnh khoûi (maø khoâng) bò baét phaûi theo cuøng moät loái - (ñoù laø vieäc baát cöù lyù thuyeát naøo cuõng phaûi) theo caùi yù nghóa, vaø tuøy thuoäc vaøo nhöõng sinh hoaït (practices) (cuûa) moät coäng ñoàng vaø vaøo moät thôøi gian naøo nhaát ñònh.” Geuss hoaøi nghi vieäc chuùng ta caàn moät caùi voán lyù thuyeát, (maø) naáp sau töø ngöõ vaø nhöõng thoaû öôùc veà moät caùi chi “töï nhieân,” ñeå roài (ta) laïi döïa vaøo noù môùi coù theå pheâ phaùn töø ngöõ vaø thoûa öôùc. Nhö Geuss noùi, côn “aùc moäng aùm aûnh tröôøng phaùi Frankfurt” cuõng gioáng nhö giaác (aùc) moäng thaáy trong taùc phaåm Caùi Theá Giôùi Môùi Quaû Caûm (Brave New World) cuûa Huxley. Trong taùc phaåm naøy ta thaáy nhöõng nhaân vaät (trong truyeän) treân thöïc teá ñeàu haøi loøng caû, tuy vaäy chæ bôûi leõ duy nhaát laø hoï bò ngaên chaän khoâng ñöôïc (pheùp) phaùt trieån nhöõng öôùc voïng naøo ñoù. (Ñoù laø) nhöõng öôùc voïng thöôøng thaáy phaùt sinh trong nhöõng tröôøng hôïp “bình thöôøng,” vaø khoâng ñöôc thoûa maõn trong caùi khuoân khoå cuûa neàn traät töï xaõ hoäi hieän haønh.
Ñem nhöõng “caâu trích daãn doaï daãm” (scare-quotes) ra khoûi “caùi bình thöôøng” quanh ta, ngöôøi ta coù theå laïi vôù phaûi moät loaïi sieâu thuaät thuyeát maø Lyotard töøng nghó laø chuùng ta khoâng theå coù. Tuy vaäy chuùng toâi thieát nghó laø chuùng ta caàn sieâu thuaät thuyeát, bôûi leõ neàn trieát hoïc khoa hoïc quùa ñoä ñaõ ñeû ra moät lyù töôûng veà vieäc hôïp phaùp hoaù khoâng töôûng naèm ngoaøi lòch söû.
Caùi hình aûnh tieán boä xaõ hoäi maø Geuss, vì tö duy theo ñöôøng (ranh) lòch söû nhieàu hôn, ñöa ra thöïc ra chæ mang tính chaát lyù thuyeát maø thoâi. Ñoù laø moät loaïi lyù thuyeát xuaát hieän vaøo luùc hoaøng hoân. Ñoù cuõng laø moät söï “töï thöùc” muoän maøng veà khai phoùng nhieàu hôn laø veà ñieàu kieän saûn xuaát ra noù. Nhö theá noù mang caùi huyeát thoáng phaûn laïi lyù tính (thaáy) nôi Burke vaø Oakeshott, cuõng nhö vôùi chuû thuyeát thöïc duïng cuûa Dewey. Noù taùch rôøi khoûi caùi yù nieäm cho raèng giôùi trí thöùc coù theå töï hôïp thaønh moät ñoäi nguõ caùch maïng tieàn phong, moät yù nieäm töøng ñöôïc giôùi vaên só Phaùp ca tuïng, nhöõng ngöôøi töøng chia seû sieâu thuaät thuyeát cuûa Marx. Veà söï vieäc xaõ hoäi chuyeån bieán, nhöõng coâng daân trong Caùi Theá Giôùi Môùi Quaû Caûm, treân lyù thuyeát, khoâng tìm ra moät ngoõ ngaùch naøo ñeå thoaùt khoûi tình traïng noâ leä (ñaày) haïnh phuùc cuûa hoï, vaø moät caùch ñaëc bieät laø, (ngay caû khi hoï) döïa vaøo caùi kieán thöùc veà khaû naêng caâu thoâng (cuûa hoï, thì hoï cuõng vaãn bò noâ leä). Bôûi leõ nhöõng thuaät thuyeát chæ coù nghóa khi laøm (caùi gì töøng ñöôïc coi laø) theo lyù tính, (theá neân ta) seõ nhaän ra raèng nhöõng nghieân cöùu nhö theá chæ saûn sinh ra moät khaùi nieäm veà söï caâu thoâng leäch laïc, phuø hôïp vôùi nhöõng öôùc voïng maø chuùng hieän giöõ laïi. Chuùng ta chaúng tìm ra ñöôïc loái naøo khaùc (ñeå) chöùng minh (cho chính chuùng ta) raèng, chuùng ta ñaâu coù phaûi laø nhöõng keû noâ leä haïnh phuùc loaïi ñoù ñaâu. Y heät nhö (ta) khoâng theå chöùng toû ñöôïc raèng cuoäc soáng cuûa chuùng ta ñaâu phaûi laø moät giaác moäng. Vaäy neân, neáu Habermas hoà hôûi vôùi “lyù töôûng tö saûn” (bourgeois ideals) khi döïa vaøo “nhöõng yeáu toá lyù trí” (elements of reason) thaáy trong lyù töôûng tö saûn, thì coù leõ hay hôn (ta) neân hoanh ngheânh nhöõng loaïi thuaät thuyeát phi lyù luaän töøng taïo ra thuyeát ngoân chính trò (political speech) trong caùc neàn daân chuû Taây phöông. Thaønh thöïc nhaän laø duy toäc (ethno-centric) xem ra laïi coù veû hay hôn.
Neáu nhaän laø duy toäc theo nghóa naøy, ta seõ thaáy raèng ñieàu maø Habermas goïi laø “caùi ñoäng löïc lyù thuyeát noäi taïi töøng luoân thuùc ñaåy khoa hoïc... vöôït khoûi söï taïo döïng moät neàn tri thöùc ñeå lôïi duïng moät caùch kyõ thuaät,” khoâng coøn laø moät ñoäng löïc lyù thuyeát, maø phaûi laø moät söï thöïc haønh xaõ hoäi. Ta seõ nhìn ra lyù do taïi sao neàn khoa hoïc hieän ñaïi, noùi ñuùng hôn, chæ laø söï kyõ caáu (engineering), chöù khoâng phaûi laø moät muïc ñích luaän phi lòch söû (ahistorical teleology). Muïc ñích phi lòch söû laø moät ñoäng naêng tieán hoaù nhaém tôùi moät söï töông öùng vôùi thöïc taïi, hay (vôùi) baûn chaát cuûa ngoân ngöõ. Neàn khoa hoïc hieän ñaïi, caùch ñaëc bieät, laø moät thí duï hay ho noùi leân nhöõng ñöùc tính cuûa giôùi tö saûn AÂu chaâu. Moät caùch ñôn giaûn, caùi lyù do (cuûa khoa hoïc) chæ laø söï gia taêng nieàm töï tín cuûa moät coäng ñoàng töï daán thaân cho söï “hieáu kyø lyù thuyeát” (duøng caâu noùi cuûa Blumenberg). Neàn khoa hoïc hieän ñaïi seõ hieän ra gioáng nhö caùi (chi) maø moät nhoùm ngöôøi töøng phaùt minh, theo cuøng nghóa nhö chuùng ta (hay chính nhöõng nhoùm ngöôøi naøy) ñaõ phaùt minh ra, gioáng nhö vieäc thaønh laäp Taân giaùo (Theä phaûn), toå chöùc chính phuû nghò vieän, vaø phaùt sinh neàn thi ca laõng maïn. Vaäy neân, ñieàu maø Habermas töøng goïi laø “söï töï phaûn tænh cuûa caùc neàn khoa hoïc” khoâng bao goàm caùi noã löïc “xaây döïng” moät caùch quy moâ vaø bao quaùt hôn loái thöïc haønh cuûa khoa hoïc gia - thí duï nhö söï töï do trao ñoåi caùc thoâng tin, caùch giaûi quyeát vaán ñeà thöôøng thöùc, vaø vieäc taïo ra ñieån phaïm caùch maïng -. Phaûn tænh khoa hoïc bao goàm nhöõng coá gaéng ñi chöùng minh nhöõng söï thöïc haønh nhö vaäy laøm sao coù theå noái keát, hay ñi ngöôïc laïi vôùi loái nghieân cöùu cuûa cuøng moät nhoùm, hay cuûa caùc nhoùm khaùc. Chæ moät khi nhöõng loái thöïc haønh khoa hoïc nhö vaäy (cuõng) mang coâng naêng pheâ phaùn, thì luùc ñoù chuùng môùi coù ñöôïc caùi hình thöùc maø Habermas töøng goïi laø “söï tuøy nghi phuû ñònh ” (ad hoc determinate negation).
Habermas nghó raèng chuùng ta khoâng neân chæ töï haïn cheá mình vaøo loái pheâ bình xaõ hoäi ôû taàm hình thaùi xaõ hoäi lòch söû maø thoâi, töùc vaøo caùi kieåu maø Horkheimer vaø Adorno ñaõ töøng nghó. OÂng cho laø Horkheimer, Adorno, Heidegger vaø Foucault ñöông ñi xaây döïng nhöõng hình thaùi môùi veà söï “maït vaän cuûa trieát hoïc”:
Trieát hoïc cho duø xuaát hieän döôùi baát cöù caùi teân gì baây giôø - daãu laø baûn theå hoïc caên baûn, hay pheâ phaùn, hay bieän chöùng phuû ñònh, hay heä phaû hoïc - thì nhöõng bí danh naøy döôùi baát cöù giaù naøo cuõng (chæ) laø nhöõng bieán daïng, maø caùi hình thaùi truyeàn thoáng cuûa trieát hoïc (töùc neàn trieát hoïc Hegel) naèm aån naáp trong ñoù; Vieäc bao phuû caùc quan nieäm trieát hoïc cuøng laém chæ che ñaäy ñöôïc söï maït vaän cuûa trieát hoïc töøng bò daáu ñaàu nhöng laïi hôû ñuoâi.
Vieäc Habermas ñònh giaù phong traøo “maït vaän cuûa trieát hoïc” nhö vaäy ñöôïc ñeà nghò (coi) nhö laø moät phaàn cuûa moät neàn lòch söû trieát hoïc. Neàn lòch söû trieát hoïc naøy mang moät tính chaát maïnh baïo hôn, keå töø Kant. Habermas nghó raèng, Kant töøng coù lyù khi phaân chia neàn vaên hoaù cao ñoä ra thaønh khoa hoïc, ñaïo ñöùc vaø ngheä thuaät, vaø Hegel (cuõng) coù lyù khi chaáp nhaän söï phaân chia naøy nhö theå laø “moät söï giaûi thích theo ñuùng tieâu chuaån (massgeblich) cuûa hieän ñaïi tính.” OÂng nghó raèng “Caùi phaåm giaù ñaëc thuø cho chuû thuyeát hieän ñaïi vaên hoùa bao goàm ñieàu maø Max Weber töøng goïi laø moät söï phaân bieät cöùng ñaàu cöùng coå veà caùc laõnh vöïc giaù trò.” OÂng cuõng nghó raèng Hegel coù lyù khi tin vaøo vieäc “Kant khoâng nhaän thaáy... nhöõng phaân chia hình thöùc trong loøng vaên hoùa... nhö laø nhöõng giaûi thoaùt. Chính vì vaäy maø oâng khoâng bieát ñöôïc caùi nhu caàu cuûa moät söï thoáng nhaát ñöông xuaát hieän cuøng vôùi söï phaân ly töøng ñöôïc caùi nguyeân lyù cuûa chuû theå tính rao reâu.” Y nhö Hegel, oâng caån thaän coi caâu hoûi “Laøm theá naøo maø moät hình thaùi lyù töôûng noäi taïi coù theå ñöôïc caáu taïo töø tinh thaàn hieän ñaïi tính. Maø hình thaùi naøy khoâng baét chöôùc nhöõng hình thaùi lòch söû cuûa hieän ñaïi tính; vaø cuõng chaúng bò ngoaïi taïi aùp ñaët?”
Töø khía caïnh lòch sö, toâi chia seû vôùi Geuss laø, ta chaúng coù lyù do gì ñeå ñi tìm moät lyù töôûng noäi taïi, (muïc ñích) chæ ñeå maø traùnh söï “baét chöôùc nhöõng hình thaùi lòch söû cuûa hieän ñaïi tính maø thoâi.” Taát caû nhöõng ñieàu maø neàn tö töôûng xaõ hoäi coù theå hy voïng laøm, ñoù laø chôi troø (ngö oâng thuû lôïi), vô vaøo nhöõng hình thaùi lòch söû khaùc nhau, roài laáy caùi hình thaùi naøy ñeå choáng laïi caùi hình thaùi noï. Kieåu chôi naøy theo cuøng moät caùch theá, thí duï kieåu Blumenberg töøng chôi, ñoù laø laáy “söï töï xaùc ñònh” (self-assertion) choáng laïi “söï töï cho mình laø caên cô” (self-grounding). Tuy nhieân chính vì Habermas ñoàng yù vôùi Hegel cho raèng, chæ vì ta coù “nhu caàu thoáng nhaát” neân ta môùi coù theå “döïa vaøo lyù tính maø phaùt sinh ra laïi caùi uy löïc toân giaùo töøng bò baêng hoaïi.” Theá neân Habermas muoán trôû laïi vôùi Hegel, vaø baét ñaàu laïi töø ñoù. OÂng nghó raèng ñeå khoûi thaát voïng vôùi “neàn trieát hoïc cuûa chuû theå tính” töùc neàn trieát hoïc töøng taïo ra Nietzsche vaø hai chieàu höôùng tö töôûng sau Nietzsche maø oâng phaân bieät vaø khoâng öa thích (chieàu höôùng thöù nhaát daãn tôùi Foucault, vaø chieàu höôùng khaùc tôùi Heidegger) - chuùng ta caàn phaûi trôû veà chính caùi choã töøng laøm chaøng thanh nieân Hegel treû bò laïc höôùng. Ñoù chính laø caùi choã maø Habermas (ñoàng hoùa vôùi) caùi chuû tröông “ñeå aùp duïng moät caùch töï do yù nieäm (cho raèng) vieäc thöïc thi yù chí chöa töøng bò eùp buoäc trong moät coäng ñoàng caâu thoâng, (moät coäng ñoàng) hieän coù nhôø vaøo söï ñoøi buoäc coäng taùc, (coi noù) nhö theå laø moät kieåu maãu giuùp hoaø giaûi caùi xaõ hoäi coâng daân töøng bò phaân hoùa thaønh hai cöïc.” Theá neân oâng ñeà nghò cho raèng, ta phaûi buø ñaép söï thieáu soùt khoâng caûm nghieäm ñöôïc lyù tính mang tính chaát xaõ hoäi trong neàn “trieát hoïc cuûa chuû theå.” Ñieàu naøy ñaõ töøng ñöôïc moät Hegel chín chaén (giaø) töï vaïch ra. Vaø töø ñaây, Habermas tin raèng nhöõng nhaø trieát hoïc veà “söï maït vaän cuûa trieát hoïc” quaû thaät chöa bao giôø thoaùt khoûi caùi vuõng laày naøy.
Tuy nhieân neáu moät ñaøng Habermas nghó raèng caùi nhu caàu vaên hoùa maø “neàn trieát hoïc cuûa chuû theå” töøng maõn yù, ñaõ vaø ñang coù thöïc, vaø coù leõ coù theå giuùp oâng chuù troïng vaøo moät “coäng ñoàng caâu thoâng” vieân maõn, thì phaàn toâi, toâi xin ñöôïc noùi raèng, khi nhìn Kant (moät caùch) quaù nghieâm troïng (nhö vaäy), Habermas ñaõ taïo ra moät vaán ñeà giaû taïo. Veà loái nhìn naøy, (ta thaáy) caùi höôùng ñi ñaõ baét ñaàu laïc, khi maø ta chaáp nhaän söï phaân caùch khoa hoïc, ñaïo ñöùc vaø ngheä thuaät cuûa Kant nhö theå laø moät döõ kieän (donneùe), nhö laø vieäc hieän ñaïi töï coi mình nhö laø khuoân vaøng thöôùc ngoïc (die massgebliche Selbsauslegung der Moderne). Moät khi maø ngöôøi ta quaù coi troïng söï phaân chia naøy, thì söï vieäc hieän ñaïi (luoân trong quùa trình) töï thöùc (Selbstvergewisserung der Moderne), söï kieän maø Hegel vaø Habermas coi nhö laø “vaàn ñeà trieát hoïc caên baûn, thaät söï seõ trôû thaønh khaån tröông. Bôûi leõ laø moät khi giôùi trieát gia nuoát vaøo “caùi söï phaân bieät khoù tieâu hoùa” cuûa Kant, thì hoï seõ bò phaït (phaûi chaáp nhaän) moät loaït ñöôøng côø giaûn löôïc vaø phaûn giaûn löôïc baát taän. Nhöõng ngöôøi (chuû tröông) giaûn löôïc seõ tìm caùch bieán taát caû moïi söï thaønh khoa hoïc, hoaëc laø chính trò (Lenin), hoaëc laø thaåm myõ (Beaudelaire, Nietzsche). Nhöõng ngöôøi (chuû tröông) phaûn giaûn löôïc seõ chöùng minh söï loãi thôøi cuûa nhöõng coá gaéng nhö vaäy. Laø moät trieát gia loaïi “hieän ñaïi” naøy haún khoâng ñöôïc pheùp, hoaëc ñeå nhöõng laõnh vöïc treân coù theå ñoàng hieän dieän maø khoâng caïnh tranh, hoaëc giaûn löôïc hai laõnh vöïc khaùc vaøo moät laõnh vöïc coøn laïi. Neàn trieát hoïc hieän ñaïi coù (boån phaän) phaûi xeáp laïi chuùng, eùp chuùng xích laïi vôùi nhau, vaø roài laïi baét buoäc chuùng phaûi taùch rôøi nhau. Tuy nhieân (ta) chaúng coù roõ veà vieäc nhöõng coá gaéng naøy ñaõ coáng hieán cho thôøi hieän ñaïi nhöõng caùi hay hoaëc nhöõng caùi dôû naøo.
Habermas nghó raèng “oâng giaø” Hegel “töøng giaûi quyeát quaù hay vaán ñeà hieän ñaïi tính (laøm theá naøo) töï xaùc tín,” bôûi vì neàn trieát hoïc Tinh thaàn Tuyeät ñoái “laáy taát caû moïi (tính chaát) quan troïng ra khoûi töø thôøi hieän ñaïi... vaø loaïi boû söï ñoøi hoûi luoân phaûi coù moät söï töï pheâ bình khoûi noù.” OÂng coi vieäc tö töôûng “trieát hoïc maït vaän” ñöông buøng noå leân chæ laø moät phaûn öùng quaù ñoä veà söï thaønh coâng quùa ñaùng cuûa noù. Tuy nhieân, chaéc haún laø moät phaàn khieán (ngöôøi ta) coù moät loái tö duy nhö vaäy, thì cuõng bôûi vì ngay caû Hegel cuõng töøng gaõi vaøo caùi choã maø thaät ra ñaâu coù ngöùa. Vaäy neân khi Habermas nghó raèng, chính vì söï quaù thaønh coâng cuûa Hegel maø trieát hoïc trôû thaønh caùi maø Hegel goïi laø “moät thaùnh ñieän coâ ñôn” vôùi nhöõng vò tö teá “soáng theo traät töï coâ laäp cuûa giôùi ñan syõ... Hoï hoaøn toaøn khoâng bò theá giôùi beân ngoaøi laøm naùo ñoäng.” Neáu quaû nhö vaäy, thì haún ta cuõng coù theå thaáy, phaùt trieån nhö vaäy laø do loãi cuûa Kant, neáu khoâng phaûi cuûa baát cöù ai. Ñoù chính laø caùi loãi coi vaên hoaù nhö laø moät böùc hình bao goàm “ba laõnh vöïc” (three-sphere picture). Veà loái nhìn sau, (ta thaáy) söï vieäc Kant coá gaéng phuû ñònh tri thöùc ñeå giöõ (choã cho) ñöùc tin - baèng caùch phaùt minh ra caùi “chuû theå tính tieân nghieäm” coi noù nhö laø caùi truïc cho moät cuoäc caùch maïng kieåu Copernig. Loái nhìn naøy cuûa Kant luoân bò moät moái lo aâu khoâng caàn thieát veà vieäc neàn khoa hoïc hieän ñaïi coù yù nghóa taâm linh hay khoâng aùm aûnh. Y nhö Habermas, Kant nghó raèng neàn khoa hoïc hieän ñaïi mang moät “ñoäng löïc lyù thuyeát,” moät ñoäng löïc coù theå ñoàng nhaát (hay ít nhaát moät phaàn lôùn) vôùi “baûn chaát cuûa lyù trí.” Caû hai oâng ñeàu nghó raèng nhôø vaøo vieäc coâ laäp vaø trình baøy caùi ñoäng löïc naøy, maø ta vaãn coù theå giöõ laïi ñöôïc nhöõng keát quûa cuûa khoa hoïc maø khoâng caàn phaûi coi thöôøng theá giôùi (disenchanting the world). Tuy vaäy, hai oâng nghó laø cuøng luùc, ta cuõng phaûi phaân bieät ñoäng löïc naøy ra khoûi nhöõng ñoäng löïc khaùc (thí duï) nhö “lyù trí thöïc haønh” hay “yù thích khai phoùng.” Kant ñeà nghò raèng chuùng ta khoâng neân ñeå neàn tri thöùc cuûa chuùng ta - moät neàn tri thöùc veà theá giôùi (bieát ñöôïc) nhôø vaøo vaät (chaát) lieäu ñöông taùc ñoäng - aûnh höôûng tôùi caûm tính ñaïo ñöùc cuûa chuùng ta. Hume vaø Reid cuõng ñeà nghò töông töï. Nhöng khaùc vôùi nhöõng anh chaøng Toâ Caùch Lan naøy, Kant nghó raèng oâng caàn phaûi baûo veä ñeà nghò naøy, baèng caùch ñöa ra caâu truyeän (lyù luaän) laø oâng coù theå vöøa phaân bieät song cuõng vöøa “xeáp ñaët” ñöôïc ba laõnh vöïc vó ñaïi naøy vaøo trong moät lyù thuyeát. Ñoù laø moät lyù thuyeát maø (theo ñoù) vaên hoùa phaûi ñöôïc phaân caùch ra (thaønh ba laõnh vöïc). Töø moät loái nhìn chung cho caû Hume laãn Reid (tuy raèng Reid haàu nhö gaàn nhö khoâng ñoàng yù trong caùc laõnh vöïc khaùc), thì moät haäu thuaät thuyeát nhö vaäy ñaâu coù thieát yeáu. Ñieàu maø ta caàn laø moät loaïi tri thöùc töông töï nhö ñöùc tính ngöôøi coâng daân (civic virtue) - bao dung, ngaïo ngoân (irony, chaâm bieám), vaø moät chí nguyeän laøm caùc laõnh vöïc vaên hoùa phaùt trieån maø khoâng coù quùa lo aâu veà “neàn caên baûn” cuûa chuùng, veà söï thoáng nhaát cuûa chuùng, veà “nhöõng lyù töôûng noäi taïi” maø chuùng ñeà nghò, hay veà baát cöù moät caùi hình (thaùi) töôïng naøo maø chuùng töøng “ñeà ra” (presuppose) cho con ngöôøi.
Noùi toùm laïi, khi keå caâu truyeän veà (vieäc coi) Kant nhö laø söï baét ñaàu cuûa neàn trieát hoïc hieän ñaïi (vaø khi nhaán maïnh ñeán söï khaùc bieät giöõa neàn trieát hoïc hieän ñaïi vaø tieàn ñaïi), ta coù leõ ñöông vieát moät (caâu truyeän) noùng hoåi (veà) söï maït vaän trieát hoïc, tuy xem ra caâu khaùch, song laïi thieáu yù nghóa. Ñaây laø ñieàu maø Habermas töøng toá toäi. Caùi ñieàu gaén Habermas vôùi nhöõng tö töôûng gia ngöôøi Phaùp maø oâng pheâ bình, ñoù laø söï xaùc tín (cuûa hoï) vaøo caâu truyeän cuûa neàn trieát hoïc hieän ñaïi. Hoï coi noù nhö laø nhöõng phaûn öùng tieáp noái veà nhöõng laïc höôùng khoâng thoaùt ñöôïc (diremptions) töø Kant). Hoï coi noù nhö laø moät boä phaän quan troïng cuûa caùi caâu truyeän veà nhöõng coá gaéng töï cöôøng (self-reassurance) cuûa nhöõng xaõ hoäi daân chuû. Nhöng cuõng coù theå laø, phaàn lôùn caùc caâu chuyeän sau (neân) ñöôïc keå laïi nhö laø caùi lòch söû cuûa caùc neàn chính trò caûi caùch. Chuùng ta ñaâu caàn phaûi döïa vaøo nhöõng loaïi lyù thuyeát maø giôùi trieát gia töøng cung caáp cho nhöõng neàn chính trò nhö theá. Daãu sao ñi nöõa thì chính nhöõng söï kieän nhö söï hình thaønh nhöõng toå hôïp maäu dòch (trade unions), quaù trình ñònh giaù haønh chaùnh trong giaùo duïc (meritocratization), söï nôùi roäng quyeàn lôïi, vaø caùi giaù reû cuûa baùo chí, taát caû phaûn aùnh moät caùch quaûng baùc yù nguyeän cuûa nhöõng ngöôøi coâng daân trong cheá ñoä daân chuû, giuùp hoï nhaän ra ñöôïc raèng, chính hoï môùi laø nhöõng boä phaän cuûa moät “coäng ñoàng caâu thoâng.” Taát caû cuõng thaáy trong caùi yù nguyeän muoán tieáp noái cuûa hoï, ñeå (roài hoï coù theå) xöng “ chuùng toâi” thay vì “chuùng noù” khi noùi veà xöù sôû cuûa mình. Moät loaïi yù nguyeän nhö vaäy giaûm bôùt taàm quan troïng cuûa toân giaùo, nhaát laø khi ta chaáp nhaän hình aûnh töï thaân cuûa baûn chaát quoác daân (citizenry). Söï vieäc moãi ngöôøi caûm thaáy söï töông quan cuûa mình vôùi moät quyeàn löïc ngoaøi coäng ñoàng (cuûa hoï) caøng ngaøy caøng yeáu ôùt ñi (nhaát laø) khi maø ta coù theå nghó veà mình nhö laø moät boä phaän cuûa caùi “thaân theå daân yù” (body of public opinion), (vaø) ñuû löïc ñeå phaân bieät (mình) vôùi vaän meänh chung (public fate). Moät naêng löïc nhö vaäy ñaõ taêng tieán moät caùch khaû quan nhôø vaøo nhöõng bieán ñoåi “tieán boä” khaùc nhau nhö toâi töøng lieät keâ treân.
Weber haún coù lyù khi noùi raèng moät soá thay ñoåi nhö vaäy cuõng coù theå theo ñöôøng loái khaùc, khieán ta gia taêng caùi caûm töôûng bò “chuùng” khoáng cheá. Nhöng cuõng vì Habermas quaù chuù troïng vaøo nhöõng haäu quaû “dò hoaù” xuaát phaùt töø nhöõng thay ñoåi naøy, oâng cho pheùp mình queân khuaáy ñi söï vieäc ngöôøi daân cuøng luùc cuõng caûm thaáy roõ reät hôn laø hoï laø nhöõng ngöôøi coâng daân töï do trong caùc nöôùc töï do. Caùi tích truyeän kieåu Ñöùc veà vieäc (ta) töï thöùc ñöôïc caùi thôøi hieän ñaïi (töùc caùi thôøi ñi töø Hegel qua Marx, Weber vaø Nietzsche) ñaëc bieät nhaém vaøo nhöõng hình aûnh veà caùi theá giôùi maø chuùng ta töøng ñaùnh maát, (moät) khi maø chuùng ta khoâng coøn neàn toân giaùo cuûa cha oâng chuùng ta nöõa. Nhöng caùi tích truyeän naøy coù leõ vöøa quaù bi quan vaø laïi quaù caù bieät rieâng cho ngöôøi Ñöùc. Neáu quûa thaät vaäy, thì moät tích truyeän lòch söû veà neàn tö töôûng hieän ñaïi coi thöôøng Kant vaø Hegel, vaø coi, thí duï nhö, nhöõng ngöôøi theo chuû thuyeát xaõ hoäi quan troïng hôn, (maø chaúng caàn lyù thuyeát chi ñeå minh chöùng), coù leõ ñöa chuùng ta tôùi loái suy tö “vaän maït cuûa trieát hoïc.” Tích truyeän kieåu naøy giuùp Deleuze vaø Foucault thoaùt khoûi bò Habermas ñay nghieán. Bôûi leõ nhöõng taùc giaû ngöôøi Phaùp naøy thöôøng hay vô laáy nhöõng caâu truyeän Ñöùc laøm maãu möïc. Do ñoù, hình nhö laø hoï chia seû vôùi Habermas söï xaùc tín, cho raèng tích truyeän veà vieäc taùi nhaäp haøng nguõ, söï ñoàng hoaù vaø söï phaùt huy ba “laõnh vöïc giaù trò” laø caùi ñieåm caên baûn (laøm neàn taûng) cho caùi tích truyeän veà vieäc xaõ hoäi hieän ñaïi töï thöùc chöù khoâng phaûi chæ coù veà vieäc giôùi trí thöùc hieän ñaïi töï thöùc maø thoâi.
Ñeå coù theå giaûi thích caùi vaán ñeà veà ba laõnh vöïc (coi noù) chæ laø moät vaán ñeà rieâng bieät thaáy trong caùi neàn “traät töï caøng luùc caøng coâ laäp cuûa giôùi tö teá,” ta phaûi nhaän ra “nguyeân lyù hieän ñaïi” nhö laø moät caùi chi khaùc hôn caùi “chuû theå tính” thôøi danh maø caùc nhaø lòch söû trieát hoïc sau Kant chuû tröông. Nhöõng ngöôøi naøy töøng möu toan gaén Kant lieàn vôùi Descartes, coi chuû theå tính nhö theå laø caùi sôïi chæ (troân kim) chæ ñaïo (guiding thread). Thay vì vaäy, ngöôøi ta coù theå gaùn cho Descartes caùi vai troø “cha ñeû cuûa neàn trieát hoïc hieän ñaïi” vì oâng phaùt trieån ñieàu maø toâi töøng goïi tröôùc ñaây laø “moät neàn trieát hoïc khoa hoïc quùa khích.” Ñaây laø moät loaïi trieát hoïc khoa hoïc töøng coi neàn cô khí cuûa Galileo, hình hoïc phaân tích, quang toaùn hoïc, vaø töông töï, nhö theå laø chuùng coù nhieàu yù nghóa linh thieâng hôn laø chính chuùng thöïc ra voán coù. Khi maø ta coi caùi naêng löïc ñeå laøm khoa hoïc nhö theå laø moät caùi daáu aán cuûa moät caùi chi ñoù saâu xa vaø caên baûn hôn cho baûn tính con ngöôøi, nhö laø moät nôi maø chuùng ta gaàn guõi hôn caû vôùi chính caùi thaät cuûa chuùng ta, (thì) Descartes ñaõ töøng laøm y heät theá khi oâng giöõ laïi caùc ñeà taøi treân töøng thaáy trong neàn tö töôûng coå, nhöõng tö töôûng maø Bacon töøng tìm caùch vöùt boû. Söï vieäc baûo toàn caùi lyù nieäm cuûa Plato, töøng cho raèng naêng löïc ñaëc bieät nhaát cuûa con ngöôøi chính laø caùi khaû naêng thao tuùng “nhöõng lyù nieäm minh baïch vaø roõ raøng.” Söï vieäc naøy quan troïng hôn caû vieäc ñi hoaøn taát nhöõng chuyeän xaây caát xaõ hoäi, tuy coù noåi ñình noåi ñaùm. Ñoù laø moät ñoùng goùp cuûa Descartes, tuy raát quan troïng nhöng quaû laø ñaùng tieác cho caùi maø baây giôø chuùng ta nghó laø “trieát hoïc hieän ñaïi.” Neáu Bacon - vò tieân tri veà söï töï xaùc ñònh, ngöôïc vôùi söï töï ñaët neàn taûng - ñaõ ñöôïc chuù troïng hôn, thì coù leõ laø chuùng ta ñaõ khoâng bò caùi luaät giaùo ñieàu (canon) cuûa “nhöõng ñaïi trieát gia hieän ñaïi” boùp ngheït. Nhöõng vò naøy laáy “chuû theå tính” laøm caùi ñeà aùn chính cuûa hoï. Gioáng nhö J. B. Schneewind töøng noùi, chuùng ta raát coù theå ít bò loâi cuoán vaøo loái nhìn cho raèng tri thöùc luaän (töùc söï phaûn tö veà baûn chaát vaø vò theá cuûa khoa hoïc töï nhieân) chæ laø moät “bieán hoaù ñoäc laäp” trong tö töôûng trieát hoïc, vaø neàn trieát hoïc ñaïo ñöùc vaø xaõ hoäi laø “söï bieán hoaù phuï thuoäc.” Nhö vaäy thì chuùng ta cuõng coù leõ nhìn ra raèng ñieàu maø Blumenberg töøng goïi laø “töï xaùc ñònh” - töùc caùi yù muoán (willingness) ñaët hy voïng cuûa chuùng ta vaøo trong töông lai chuûng toäc, vaøo nhöõng thaønh coâng khoâng theå ñònh ñoaùn cuûa con chaùu chuùng ta - nhö laø “nguyeân lyù cuûa hieän ñaïi.” Moät nguyeân lyù nhö theá khieán chuùng ta nghó veà thôøi hieän ñaïi, moät thôøi töøng ñöôïc ñònh nghóa bôûi nhöõng söï coá gaéng lieân tuïc vaát boû caùi loaïi cô caáu phi lòch söû maø Kant töøng laáy laøm maãu möïc khi phaân caùch vaên hoùa ra thaønh ba “laõnh vöïc giaù trò.”
Veà loái nhìn nhö vaäy, toâi nghó laø Lyotard nhaát trí chia seû vôùi Feyerabend vaø Hesse moät luaän ñieåm caên baûn. Luaän ñieåm naøy cho raèng, söï khaùc bieät tri thöùc (luaän) giöõa nhöõng muïc ñích vaø phöông thöùc nôi khoa hoïc gia vaø chính trò gia chaúng coù chi ñaùng noùi caû. Söï phaùt hieän trôû laïi loái nhìn khoa hoïc cuûa Bacon, töùc loái nhìn khaùc vôùi Descartes, cho pheùp chuùng ta ñöôïc mieãn nhieãm khoûi caùi yù nieäm veà “moät ñoäng löïc lyù thuyeát noäi taïi” trong khoa hoïc, töùc moät ñoäng löïc coøn maïnh hôn caû caùi tinh thaàn “baát cöù caùi chi ñuùng thì phaûi coù hieäu löïc” töøng lieân keát Bacon vôùi Feyerabend. Caùi ñoäng löïc naøy coù theå ñaäp vôõ ñöôïc söï ñoái nghòch giöõa - caùi maø Habermas töøng goïi laø - “moät tri thöùc thuaàn tuùy kyõ thuaät ñeå boùc loät” vaø “khai phoùng,” baèng caùch (giuùp ta) nhìn ra taát caû hai chæ laø nhöõng söï bieåu hieän cuûa ñieàu maø Blumenberg goïi laø “söï thoïc maïch lyù thuyeát.” Noù cuõng coù theå giuùp chuùng ta khoûi phaûi baän taâm vôùi söï caêng thaúng phaùt xuaát töø ba “laõnh vöïc giaù trò” maø Kant vaø Weber töøng phaân bieät, vaø giöõa ba loaïi “yù thích” (interests) maø Habermas töøng phaân loaïi.
Trong khuoân khoå baøi naøy, toâi khoâng laøm chi hôn ñöôïc ngoaøi vieäc chæ ra caùi höôùng ñi vôùi nhöõng vieãn caûnh ñaày höùa heïn. Nhöõng vieãn caûnh naøy chæ xuaát hieän, moät khi ta daùm ñeà nghò raèng: vieäc laáy “nguyeân lyù chuû theå tính” (vaø töø moät phía khaùc, ñeå nghieân cöùu) ñuùng chæ laø moät buoåi bieåu dieãn phuï troäi beân leà; noù chæ laø moät caùi chi ñoù maø caùi neàn trieát töï cuûa giôùi tö teá töøng hieán thaân cho vaøo moät ít theá kyû tröôùc ñaây; noù cuõng chæ laø moät caùi gì kia laøm caùc nöôùc AÂu chaâu khoâng nhaän ra söï khaùc bieät giöõa thaønh coâng vaø thaát baïi, khi hoï ñi thöïc hieän nhöõng nieàm hy voïng töøng ñöôïc cöu mang töø thôøi AÙnh Saùng. Vaäy neân toâi seõ keát thuùc baèng caùch ñaët laïi moät vaán ñeà thieát yeáu, moät vaán ñeà maø Lyotard töøng döïa vaøo, vaø coù lyù, ñeå choáng laïi Habermas. Töø vaán ñeà naøy toâi seõ ñi tôùi nhöõng vaán ñeà thieát yeáu khaùc, maø theo toâi nghó, laøm Habermas coù lyù.
Caùi lyù do khieán Habermas cho raèng nhöõng tö töôûng gia nhö Foucault, Deleuze vaø Lyotard chæ laø nhöõng anh “taân baûo thuû” chính laø söï kieän nhöõng ngöôøi naøy khoâng coù ñöa ra ñöôïc “caùi lyù” gì ñeå xaùc ñònh vieäc hoï choïn ñöôøng höôùng xaõ hoäi naøy hay ñöôøng höôùng xaõ hoäi khaùc. Hoï chæ (bieát) vaát boû caùi ñoäng löïc maø luoàng tö töôûng khai phoùng (moät loaïi maø Rawls ôû Myõ vaø chính Habermas taïi Ñöùc ñaïi bieåu) töøng döïa vaøo, ñoù laø caùi nhu caàu luoân lieân heä vôùi thöïc taïi töøng bò “yù heä” laøm môø aùm, vaø ñöôïc “lyù thuyeát” laøm saùng toû ra. Habermas noùi veà taùc phaåm cuoái ñôøi cuûa Foucault, cho raèng noù ñaõ thay caùi maãu ñeø neùn vaø khai phoùng töø Marx vaø Freud vôùi moät lyù thuyeát ña dieän veà quyeàn löïc / nhöõng hình caáu luaän thuyeát (discourse formations). Nhöõng söï hình caáu naøy giao thoa vaø noái keát vôùi nhau, vaø chuùng coù theå phaân bieät ñöôïc tuøy theo caùi caùch vaø cöôøng ñoä cuûa chuùng. Tuy nhieân (ta) khoâng theå phaùn ñoaùn chuùng tuyø theo hieäu quûa, moät vieäc chæ coù theå (laøm ñöôïc) trong tröôøng hôïp yù thöùc veà söï ñeø neùn vaø khai (giaûi) phoùng, ngöôïc haún laïi vôùi söï voâ thöùc veà nhöõng giaûi ñaùp xung ñoät.
Toâi nghó, dieãn taû naøy khaù xaùc thöïc, nhö Habermas töøng chuù thích veà “caùi taùc duïng vuõ baõo” (shock) maø saùch Foucault töøng gaây ra. Ñoù laø “moät taùc duïng khoâng phaùt sinh do söï "giaùc ngoä" (insight) chôùp nhoaùng thoaùt khoûi söï hoãn loaïn laøm nguy haïi ñoàng tính.” Nhöng thay vaøo ñoù, ñoù chính laø moät taùc duïng do “söï xaùc ñònh moät söï khoâng theå phaân bieät, vaø do söï xaùc ñònh veà söï ñoå vôõ cuûa nhöõng phaïm truø, töùc nhöõng phaïm truø maø töï chuùng ñaõ laø nguyeân nhaân cho söï sai laàm phaïm truø veà söï thích ñaùng hieän sinh.” Foucault aûnh höôûng tôùi vieäc vieát laùch töø moät quan ñieåm xa caùch khoûi nhöõng vaán naïn xaõ hoäi hieän thôøi (vôùi caû) haøng naêm aùnh saùng. Söï coá gaéng cuûa rieâng oâng trong coâng vieäc caûi caùch xaõ hoäi (thí duï nhö caûi caùch lao nguïc) xem ra chaúng coù lieân quan gì tôùi loái “bieåu dieãn” cuûa oâng. Thöïc ra, caùi ngöôøi maø qua vieäc “bieåu dieãn” ñeå tìm caùch caûi toå hình luaät, ñaâu coù taùch rôøi ra khoûi nhu caàu cuûa moät quoác gia hieän ñaïi ñöôïc. Ta chæ caàn heù mi maét ra laø coù theå ñoïc ñöôïc Foucault: oâng ñuùng ra laø moät ngöôøi khaéc kyû (stoic), moät quan saùt vieân thieáu nhieät taâm veà caùi traät töï xaõ hoäi hieän nay, chöù khoâng haún laø ngöôøi pheâ phaùn caùi traät töï xaõ hoäi naøy. Bôûi leõ ta khoâng thaáy Foucault haêng say baøn veà khai phoùng - yù nieäm veà moät loaïi chaân lyù, moät loaïi khoâng phaûi laø moät saûn phaåm cuûa quyeàn löïc nöõa - trong caùc taùc phaåm cuûa oâng, neân Foucault raát deã bò coi nhö laø ngöôøi ñöông taùi khaùm phaù neàn xaõ hoäi hoïc “coâng naêng” Myõ. (Vì thieáu nhieät taâm) neân taùc phaåm cuûa Foucault ñaëc bieät khoâ khan (dryness), moät söï khoâ khan ngöôïc laïi vôùi tính chaát khoâ khan thaáy trong caùc taùc phaåm cuûa giôùi trieát gia phaân tích Anh maø Iris Murdoch töøng choáng ñoái. Tính chaát khoâ khan naøy phaùt sinh töø söï thieáu töï ñoàng nhaát mình vôùi caùi maïch nguoàn xaõ hoäi, vôùi baát cöù haønh vi töông thoâng naøo. Foucault töøng noùi raèng oâng thích vieát “ñeå vaéng maët.” OÂng töï caám mình khoâng ñöôïc nhaùi theo caùi gioïng ñieäu cuûa loaïi tö töôûng gia khai phoùng. Nhöõng ngöôøi naøy (thích) noùi vôùi ñoàng nghieäp coâng daân mình (baèng gioïng ñieäu) nhö : “Chuùng ta bieát laø phaûi coù moät phöông theá chi ñeå laøm nhöõng chuyeän naøy hay hôn laø phöông phaùp (cuõ) naøy; chuùng ta haõy cuøng ñi tìm noù.” (Thöïc ra) chaúng coù caùi “chuùng ta” trong nhöõng baøi vieát cuûa Foucault. Cuõng khoâng thaáy caùi “chuùng ta” trong caùc taùc phaåm cuûa nhöõng ngöôøi Phaùp ñöông thôøi (vôùi Foucault).
Chính tính chaát xa caùch naøy laøm ta nhôù laïi caùi anh baûo thuû ñöông doäi gaùo nöôùc laïnh leân ñaàu nhöõng nieàm hy voïng vaø coâng cuoäc caûi caùch. Anh ta nhìn nhöõng vaán naïn cuûa nhöõng ñoàng nghieäp coâng daân vôùi con maét cuûa moät söû gia töông lai. Thay vì ñeà nghò laøm theá naøo ñeå giuùp con caùi chuùng ta coù theå cö nguï ñöôïc trong moät theá giôùi toát ñeïp hôn trong töông lai, thì khi vieát “lòch söû cuûa hieän thôøi,” anh ta khoâng chæ töø boû caùi yù nieäm veà baûn tính chung cuûa con ngöôøi, vaø veà yù nieäm cuûa “caùi chuû theå” maø thoâi, nhöng coøn boû ngay caû caùi caûm quan phi lyù luaän cuûa chuùng ta veà tính lieân ñôùi xaõ hoäi. Laøm nhö theá, nhöõng tö töôûng gia nhö Foucault vaø Lyotard hình nhö vì quaù sôï bò leä thuoäc vaøo moät haäu thuaät thuyeát khaùc nöõa veà söï may maén cuûa “caùi chuû theå”, neân hoï khoâng theå thuyeát phuïc chính hoï noùi leân tieáng “chuùng ta,” moät tieáng noùi ñuû daøi ñeå (coù theå) ñoàng nhaát mình vôùi neàn vaên hoùa cuûa theá heä maø hoï thuoäc veà. Chính vì Lyotard khinh thò “neàn trieát hoïc cuûa chuû theå tính,” maø oâng töø khöôùc baát cöù caùi chi thoang thoaûng muøi vò cuûa “haäu thuaät thuyeát veà khai phoùng,” töùc caùi haäu thuaät thuyeát maø Habermas töøng chia seû vôùi Blumenberg vaø Bacon. Söï vieäc Habermas xaõ hoäi hoaù chuû theå, cuõng nhö neàn trieát hoïc (xaây treân) coäng thöùc cuûa oâng, ñoái vôùi Lyotard, chæ laø moät söï bieán ñoåi thieáu yù nghóa khaùc veà caùi luaän ñeà maø oâng ta ñaõ nghe ñeán nhaøm tai.
Tuy nhieân vieäc böùng “trieát hoïc” ra khoûi söï caûi caùch xaõ hoäi - moät söï taùch rôøi (disconnection) töøng ñöôïc caùc trieát gia (tröôøng phaùi) phaân tích thi haønh tröôùc ñaây, (töùc) nhöõng ngöôøi maø “boàng boät” (khi noùi veà) neàn haäu ñaïo ñöùc nhöng laïi quaù beø phaùi trong (hoaït ñoäng) chính trò - chæ laø moät loái bieåu taû söï ngoät ngaït vôùi neàn trieát hoïc truyeàn thoáng. (Leõ taát nhieân), ñoù khoâng phaûi laø moät loái (dieãn taû) duy nhaát. Moät ñöôøng loái khaùc coù leõ laø söï vieäc toái thieåu hoùa taàm quan troïng cuûa truyeàn thoáng aáy, chöù khoâng theøm coi noù nhö laø moät caùi chi khaån tröông caàn ñöôïc phaûi vöôït khoûi, loät maët, hay ñöôïc “heä phaû” (genealogized). Nhö toâi ñeà nghò nôi treân, giaû söû ta thaáy ñöôïc söï vieäc laáy Kant (hay ñuùng hôn, laáy Descartes) chöù khoâng phaûi (nhö Habermas töøng laøm) laáy Hegel treû hay Marx treû, laø moät vieäc laøm sai laàm, thì (luùc ñoù) ta coù leõ môùi khaùm phaù ra ñöôïc caùi haäu quaû giaùo ñieàu (canonical sequence) phaùt sinh töø caùc trieát gia, töø Descartes tôùi Nietzsche. Haäu quaû laø moät söï ñaõng trí coá yù queân ñi caùi lòch söû kieán caáu xaõ hoäi, moät lòch söû töøng taïo ra taát caû quang vinh vaø nguy haïi cuûa neàn vaên hoaù Baéc Ñaïi Taây döông nhö hieän nay. Ngöôøi ta coù leõ tìm caùch taïo ra moät boä giaùo luaät môùi - moät boä luaät maø töø trong ñoù caùi maõ (mark) cuûa moät “trieát gia lôùn” töøng laø söï yù thöùc ñöôïc nhöõng khaû theå xaõ hoäi, toân giaùo vaø toå chöùc môùi. Noù ñi ngöôïc laïi vôùi söï vieäc phaùt trieån moät söï thay ñoåi bieän chöùng môùi trong sieâu hình hoïc vaø tri thöùc luaän. Söï (kieän) naøy coù leõ (giuùp ta) moät loái phaân caùch caùi khaùc bieät giöõa Habermas vaø Lyotard, moät kieåu baét caù hai tay. Chuùng ta coù theå ñoàng yù vôùi Lyotard raèng chuùng ta khoâng caàn haäu thuaät thuyeát naøo nöõa, nhöng cuõng ñoàng yù vôùi Habermas cho raèng chuùng ta caøng khoâng coù caàn caùi tính chaát “khoâ caèn” (dryness). Chuùng ta coù theå chaáp nhaän Lyotard cho raèng vieäc hoïc taäp caùi naêng löïc caâu thoâng nôi moät chuû theå “vöôït” lòch söû (transhistorical) chaúng coù lôïi chi maáy trong vieäc boå tuùc caùi caûm nghieäm (sense) ñoàng nhaát chuùng ta vôùi coäng ñoàng, trong khi vaãn coù theå nhaán maïnh tôùi taàm quan troïng cuûa caùi caûm nghieäm naøy.
Neáu töøng caûm nghieäm coäng ñoàng maø khoâng caàn lyù thuyeát nhö vaäy, thì ta coù theå chaáp nhaän vieäc cho raèng söï ñaùnh giaù “caâu thoâng trung thöïc” (thuoäc veà) baûn chaát cuûa neàn chính trò khai phoùng, maø khoâng caàn (phaûi nhôø vaøo) moät lyù thuyeát veà naêng löïc caâu thoâng laøm haäu thuaãn. Thay vì vaäy (ta) seõ chuù yù tôùi moät soá thí duï cuï theå veà caùi gì ñöông boùp meùo söï caâu thoâng cuûa chuùng ta - thí duï nhö, luùc ñoïc Foucault, ta bò moät cuù “saám seùt” kích ñoäng. Ta nhaän ra raèng caùi ngoân ngöõ hoùc buùa chuyeân nghieäp (jargon) maø nhöõng keû (töï xöng) trí thöùc khai phoùng nhö chuùng ta töøng phaùt trieån ñaõ bò boïn quan lieâu xöû duïng. Loaïi nhöõng truyeän thuaät lòch söû vaø chi tieát maø Foucault töøng keå cho chuùng ta (nghe), ta vaãn coù theå giöõ caùi vò theá (choã) cuûa nhöõng haäu thuaät thuyeát trieát hoïc (philosophical meta-narratives) ñöôïc. Nhöõng thuaät thuyeát nhö theá seõ khoù coù theå loät maët ñöôïc moät caùi chi töøng ñöôïc quyeàn uy taïo döïng leân vaø ñöôïc goïi laø “yù heä” (ideology), (neáu chuùng laïi) nhaân danh moät caùi chi khaùc töøng ñöôïc goïi laø “höõu hieäu tính” (validity) hay “khai phoùng” (emancipation); bôûi leõ nhöõng tính chaát naøy thöïc ra cuõng do quyeàn uy taùc taïo. Chuùng cuøng laém chæ giaûi thích ñöôïc ai laø ngöôøi ñöông coù quyeàn vaø duøng caùi quyeàn löïc naøy vaøo moät muïc ñích naøo. Vaø roài (khaùc vôùi Foucault), chuùng ñeà nghò laøm theå naøo ñeå baát cöù ai khaùc cuõng coù theå coù, vaø duøng quyeàn löïc naøy vaøo caùc muïc ñích khaùc. Keát quaû laø, ta coù leõ khoâng haún coøn hoà nghi vaø sôï haõi khi nhaän ra raèng chaân lyù vaø quyeàn löïc luoân gaén chaët vôùi nhau. Chuùng ta cuõng chaúng coù “thoáng khoaùi” kieåu Nietzsche (Schadenfreude). Nhöng ñuùng hôn, moät laàn nöõa, chuùng ta hieåu ñöôïc raèng, chính vì Descartes ñaõ daãn chuùng ta ñi laïc höôùng vaø chính vì chuùng ta ñaùnh giaù lyù luaän khoa hoïc quaù cao (nhö thaáy trong trieát hoïc Kant, ñeå roài saûn sinh ra “moät neàn trieát hoïc veà chuû theå tính,” neân môùi khieán chuùng ta khoâng nghó ra ñöôïc raèng, chaân lyù vaø quyeàn löïc (thöïc ra) voán phaân khai. Chính vì vaäy maø chuùng ta ñaõ coù theå nghieâm chænh theo caâu chaâm ngoân cuûa Bacon cho raèng “tri thöùc chính laø quyeàn löïc.” Chuùng ta coù leõ cuõng baét buoäc phaûi chaáp nhaän moät caùch nghieâm tuùc ñeà nghò cuûa Dewey. OÂng naøy cho raèng, con ñöôøng laøm theá giôùi ñaùng giaù hôn (re-enchant), con ñöôøng ñem laïi ñieàu maø toân giaùo ñaõ töøng cho cha oâng chuùng ta, chính laø söï gaén boù chaët cheõ vôùi ñieàu cuï theå. Ñaïi ña soá nhöõng ñieàu maø toâi ñaõ noùi chính laø moät söï coá gaéng tieáp tuïc (ñieàu) thaáy trong caâu noùi sau ñaây cuûa Dewey:
Ngaøy hoâm nay chuùng ta quaù yeáu keùm trong laõnh vöïc lyù töôûng bôûi vì trí thoâng minh taùch bieät khoûi khaùt voïng... Chæ khi maø trieát hoïc coäng taùc vôùi caùi löïc cuûa nhöõng söï kieän (ñöông xaûy ra) vaø xaùc ñònh vaø minh ñònh ñöôïc caùi yù nghóa cuûa nhöõng chi tieát (trong cuoäc soáng) haøng ngaøy, thì khoa hoïc vaø caûm ñoäng (emotion) môùi hoä thoâng, thöïc haønh vaø töôûng tuôïng môùi buø ñaép nhau ñöôïc. Thi vaên vaø caûm tình toân giaùo môùi thaønh nhöõng boâng hoa töï phaùt cuûa cuoäc soáng.
Toâi coù theå toùm goïn söï coá gaéng phaù ñoå söï khaùc bieät giöõa Lyotard vaø Habermas baèng caùch noùi raèng, söï coá gaéng cuûa Dewey quan taâm moät caùch cuï theå tôùi nhöõng vaán naïn haøng ngaøy cuûa coäng ñoàng cuûa moãi ngöôøi - söï kieán caáu xaõ hoäi - Ñoái vôùi toâi, Lyotard thay theá neàn toân giaùo truyeàn thoáng ñeå oâm vaøo caùi “tính baát tin vaøo haäu thuaät thuyeát” cuûa haäu hieän ñaïi. OÂng vaát boû loái nhìn cho raèng ngöôøi trí thöùc phaûi coù söù vuï ñi tieàn phong, (coù traùch vuï) traùnh thoaùt quy luaät vaø thöïc haønh, cuõng nhö nhöõng cô quan töøng ñöôïc truyeàn laïi cho oâng, ñeå coù ñöôïc moät caùi chi khieán (ta) coù theå coù - söï “pheâ phaùn trung thöïc.” Baát haïnh thay, Lyotard vaãn giöõ laïi moät trong nhöõng yù nieäm ñieân roà nhaát cuûa taû phaùi - cho raèng söï ly thoaùt khoûi nhöõng cô quan nhö vaäy töï noù laø moät ñieàu hay ho, bôûi leõ ly khai töùc laø xaùc quyeát söï vieäc ta seõ khoâng coøn bò nhöõng aùc löïc “duøng” tôùi, nhöõng aùc löïc töøng “ñoàng loõa” vôùi nhöõng cô quan naøy. Chuû thuyeát duy taû loaïi naøy leõ taát nhieân phaù huûy neàn coäng thöùc vaø caâu thoâng. (Hoï queân ñi raèng), moät khi maø ngöôøi trí thöùc vaãn coù khaû naêng ñeå noùi vôùi daân chuùng ngoaøi nhoùm tieàn phong, thì töï oâng ñöông “dung hoøa” chính mình vaäy. Lyotard ca ngôïi “taùc myõ” (sublime), vaø lyù luaän raèng, vieäc Habermas hy voïng cho raèng ngheä thuaät seõ giuùp (phuïc vuï) ñeå “phaùt hieän moät hoaøn caûnh lòch söû soáng ñoäng” vaø ñeå “xaây caây caàu noái lieàn caùc luaän thuyeát tri thöùc, ñaïo ñöùc vaø chính trò” chæ ra raèng Habermas môùi chæ coù ñöôïc “moät neàn myõ hoïc veà thaåm myõ” maø thoâi. Veà loái nhìn toâi ñöông ñeà nghò, ta coù leõ nhaän ra ñöôïc söï ñoøi hoûi veà taùc myõ, moät coá gaéng (maø theo lôøi cuûa Lyotard) ñeå “trình baøy söï kieän laø caùi baát khaû dieãn taû voán hieän dieän,” coi nhö laø moät trong nhöõng boâng hoa töï nhieân ñeïp hôn cuûa caùi neàn vaên hoùa tö saûn. Tuy nhieân söï ñoøi hoûi nhö vaäy quaû laø laï chaû lieân quan chi vôùi söï coá gaéng (ñi tìm) moät söï coäng thöùc caâu thoâng, moät söï coá gaéng laøm ñoäng löïc sinh meänh taùc ñoäng neàn vaên hoaù naøy.
Noùi caùch chung chung, coù leõ ta neân nhìn ngöôøi trí thöùc qua chính ngöôøi trí thöùc, töùc (ngöôøi) ñöông coù moät nhu caàu ñaëc bieät vaø toång hôïp yù heä (idiosyncratic). Ñaây laø moät nhu caàu veà söï baát khaû ngoân, veà caûm giaùc baát khaû dieãn (taùc myõ), moät nhu caàu vöôït khoûi haïn cheá, moät nhu caàu duøng caùc töø ngöõ khoâng thuoäc veà cuoäc chôi ngoân ngöõ cuûa baát cöù ai, cuûa baát cöù toå chöùc xaõ hoäi naøo. Theá nhöng, ta ñöøng neân nhìn ngöôøi trí thöùc nhö laø coâng cuï phuïc vuï moät muïc ñích xaõ hoäi, (ngay caû) khi maø oâng thoaû maõn ñöôïc nhu caàu naøy. Y heät nhö Habermas töøng noùi, phuïc vuï nhöõng muïc ñích xaõ hoäi laø (baèng caùch) tìm ra nhöõng caùi loái hay ñeïp ñeå hoøa hôïp lôïi ích (yù thích), chöù khoâng phaûi laø tìm ra nhöõng phöông caùch baát khaû dieãn taùch rôøi ta khoûi nhöõng yù thích cuûa tha nhaân. Söï vieäc caùc nhaø trí thöùc phaùi taû coá yù giaû ñoø cho raèng nhoùm tieàn phong ñöông phuïc vuï caùi söï baàn cuøng cuûa traùi ñaát baèng caùch chieán ñaáu (?) thoaùt khoûi (vì) caùi thaåm myõ thuaàn tuùy (free of the merely beautiful) chæ laø moät söï (möu) toan tuyeät voïng ñeå gaén lieàn nhöõng nhu caàu caù bieät cuûa giôùi trí thöùc vôùi nhöõng nhu caàu xaõ hoäi cuûa coäng ñoàng cuûa hoï maø thoâi. Möu toan nhö theá keùo luøi (ta) trôû laïi caùi thôøi La maõ, khi maø (ngöôøi ta) ñoøi hoûi suy tö caùi ñieàu khoâng theå suy tö, ñoøi naém chaéc ñöôïc caùi voâ ñieàu kieän, (cho raèng) töï mình (phaûi) ñôn ñoäc leøo laùi con thuyeàn qua maët bieån tö töôûng. Taát caû nhöõng loái nhìn treân ñöôïc troän laãn vôùi söï höùng khôûi veà cuoäc caùch maïng Phaùp. Hai caùi ñoäng löïc naøy, tuy raèng ñeàu ñaùng khen nhö nhau, nhöng vaãn caàn phaûi ñöôïc phaân bieät.
Neáu phaân bieät chuùng ra ñöôïc, thì chuùng ta coù theå thaáy raèng moãi moät ñoäng löïc (hoaøn toaøn) taùch bieät (ñoái) vôùi caùi loaïi suy tö veà neàn “trieát hoïc maït vaän” maø Habermas toá caùo. Söï ao öôùc taùc myõ khieán ta öôùc muoán mình khoâng leä thuoäc vaøo xaõ hoäi (caét ñöùt khoûi nhöõng ngoân töø boä laïc). Ñem laïi moät yù nghóa thuaàn nhaát cho nhöõng töø ngöõ naøy vaãn chöa ñuû; chuùng caàn phaûi vaát boû caû ñi, bôûi leõ chuùng bò nhieãm ñoäc vì nhöõng nhu caàu cuûa moät coäng ñoàng töøng bò töø khöôùc. Moät loái suy tö kieåu Nietzsche qua Deleuze nhö vaäy daãn tôùi moät loaïi trieát hoïc tieàn phong maø Lyotard töøng thaùn phuïc. Sö ao öôùc caâu thoâng, hoaø hôïp, giao löu, ñaøm thoaïi, lieân ñôùi xaõ hoäi, vaø neàn thaåm myõ “thuaàn nhaát” ñeàu muoán keát thuùc truyeàn thoáng trieát hoïc. Bôûi leõ söï ao öôùc nhö vaäy (khieán ta) nhaän ra möu toan ñöa ra nhöõng haäu thuaät thuyeát vaø hieåu raèng, daãu raèng ñoù laø haäu thuaät thuyeát khai phoùng ñi nöõa, thì chuùng cuõng chæ laø moät sö laõng queân voâ tích söï caùi maø Dewey goïi laø “caùi yù nghóa cuûa chi tieát thöôøng nhaät.” Moät khi maø suy tö trieát hoïc maït vaän loaïi thöù nhaát naøy coi truyeàn thoáng trieát hoïc nhö laø moät söï thaát baïi chua chaùt, thì suy tö thuoäc loaïi thöù hai laïi coi noù nhö laø moät phaàn phuï luïc reû eàu. Nhöõng ai öôùc ao tính chaát cao vôøi (taùc myõ) thì phaûi höôùng veà moät caùi hình thöùc haäu hieän ñaïi cuûa cuoäc soáng trí thöùc. Nhöõng ai öôùc muoán moät söï hoaø hôïp xaõ hoäi toát ñeïp, cuõng phaûi khao khaùt moät caùi hình thöùc haäu hieän ñaïi veà ñôøi soáng xaõ hoäi, maø trong ñoù caùi xaõ hoäi nhö laø moät toaøn theå töï khaúng ñònh, baát caàn ñeán vieäc phaûi ñaët neàn taûng cho chính mình.
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Dòch xong 12. 11. 2001. Söûa laïi, Teát Nhaâm Ngoï 2002
Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn chuyeån dòch qua Vieät Ngöõ