Giaûi Nghóa Lôøi Chuùa Naêm A
Nhöõng Baøi Suy Nieäm Lôøi Chuùa Chuùa Nhaät
cuûa Ñöùc coá Giaùm Muïc Bartoâloâmeâoâ Nguyeãn Sôn Laâm
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Chuùa Nhaät 21 Thöôøng Nieân Naêm A
Maàu Nhieäm Hoäi Thaùnh
(Ys 22,19-23; Rm 11,33-36; Mt 16,13-20)
Phuùc AÂm: Mt 16, 13-20
"Con laø Ñaù, Thaày seõ ban cho con chìa khoaù nöôùc trôøi".
Khi aáy, Chuùa Gieâsu ñeán ñòa haït thaønh Xeâsareâa Philippheâ, vaø hoûi caùc moân ñeä raèng: "Ngöôøi ta baûo Con Ngöôøi laø ai?" Caùc oâng thöa: "Ngöôøi thì baûo laø Gioan Taåy Giaû, keû thì baûo laø EÂlia, keû khaùc laïi baûo laø Gieâreâmia hay moät tieân tri naøo ñoù". Chuùa Gieâsu noùi vôùi caùc oâng: "Phaàn caùc con, caùc con baûo Thaày laø ai?" Simon Pheâroâ thöa raèng: "Thaày laø Ñöùc Kitoâ, Con Thieân Chuùa haèng soáng". Chuùa Gieâsu traû lôøi raèng: "Hôõi Simon con oâng Giona, con coù phuùc, vì chaúng phaûi xaùc thòt hay maùu huyeát maïc khaûi cho con, nhöng laø Cha Thaày, Ñaáng ngöï treân trôøi. Vaäy Thaày baûo cho con bieát: Con laø Ñaù, treân ñaù naøy Thaày seõ xaây Hoäi Thaùnh cuûa Thaày, vaø cöûa ñòa nguïc seõ khoâng thaéng ñöôïc. Thaày seõ trao cho con chìa khoaù nöôùc trôøi: söï gì con caàm buoäc döôùi ñaát, treân trôøi cuõng caàm buoäc; vaø söï gì con côûi môû döôùi ñaát, treân trôøi cuõng côûi môû". Baáy giôø Ngöôøi truyeàn cho caùc moân ñeä ñöøng noùi vôùi ai raèng Ngöôøi laø Ñöùc Kitoâ.
Keå töø ñoù, Chuùa Gieâsu baét ñaàu toû cho caùc moân ñeä thaáy: Ngöôøi seõ phaûi ñi Gieârusalem, phaûi chòu nhieàu ñau khoå bôûi caùc kyø laõo, luaät só vaø thöôïng teá, phaûi bò gieát, vaø ngaøy thöù ba thì soáng laïi. Pheâroâ keùo Ngöôøi laïi maø can giaùn Ngöôøi raèng: "Laïy Thaày, xin Chuùa giuùp Thaày khoûi ñieàu ñoù. Thaày chaúng phaûi nhö vaäy ñaâu". Nhöng Ngöôøi quay laïi baûo Pheâroâ raèng: "Hôõi Satan, haõy lui ra ñaøng sau Thaày, con laøm cho Thaày vaáp phaïm, vì con chaúng hieåu bieát nhöõng söï thuoäc veà Thieân Chuùa, maø chæ hieåu bieát nhöõng söï thuoäc veà loaøi ngöôøi".
Suy Nieäm:
Chuùa Nhaät XXI Thöôøng Nieân A
Ys 22,19-23; Rm 11,33-36; Mt 16,13-20
Baøi Tin Möøng hoâm nay, chuùng ta ñaõ ñöôïc nghe ñoïc trong ngaøy leã hai thaùnh Toâng ñoà Pheâroâ vaø Phaoloâ. Noù coù hai phaàn roõ reät: nhöõng caâu ñaàu tuyeân xöng Ñöùc Yeâsu laø Kitoâ; coøn nhöõng caâu sau tuyeân boá Pheâroâ ñöôïc ñaët laøm neàn taûng xaây leân Hoäi Thaùnh. Hai phaàn coù theå taùch rôøi nhau, vì quaû thaät Marcoâ vaø Luca ñaõ khoâng ñính phaàn sau vaøo phaàn tröôùc. Nhöng Mattheâoâ ñaõ coù yù gom hai phaàn laïi ñeå nhaán maïnh söï lieân heä giöõa vieäc Pheâroâ tuyeân xöng ñöùc tin vaø vieäc oâng ñöôïc choïn ñeå xaây leân Hoäi Thaùnh, cuõng nhö giöõa Ñöùc Kitoâ vaø con ngöôøi ñöôïc choïn ñeå thay quyeàn Ngöôøi döôùi ñaát. Chuùng ta hoâm nay coøn ñoïc laïi caû baøi Tin Möøng naøy cuøng vôùi hai baøi ñoïc treân ñeå hieåu roõ Hoäi Thaùnh vaø caûm taï Thieân Chuùa veà Hoäi Thaùnh nhieàu hôn.
A. Hoäi Thaùnh Laø Maàu Nhieäm Ñaõ Ñöôïc Tieàn Ñònh Töø Ñôøi Ñôøi
Baøi saùch Isaia ñaõ thuaät laïi moät caâu truyeän trong lòch söû Daân Chuùa. Nhöng ñoù laïi laø caâu truyeän coù tính caùch tieân tri, loan baùo keá hoaïch maàu nhieäm cuûa Thieân Chuùa. Vaø vì theá raát coù heä ñeán chuùng ta.
Vua Israel baáy giôø duøng moät vò ñaïi thaàn haàu nhö laø Nhieáp chính, maëc daàu caáp baäc chính thöùc chæ laø giaùm hoä hay chuû hoä. Moïi vieäc trong trieàu ñeàu do oâng ta ñònh ñoaït. Nhöng oâng laïi laø keû thuoäc haïng “môùi laøm aên leân”, taøi caùn khoâng bieát theá naøo, nhöng chaéc chaén raát tham lam vaø ích kyû. Chuùa sai Isaia ñeán noùi cho oâng bieát, Ngöôøi seõ truaát pheá vaø caát chöùc oâng. Vaø sau ñoù, Ngöôøi seõ ñaët EÂlyaqim leân theá vò.
Ñieàu ñaùng ñeå yù trong caâu truyeän naøy laø nhöõng lôøi saám veà EÂlyaqim. Ñoù laø nhöõng lôøi tieân tri raát long troïng, keå ngay töø nhöõng chöõ ñaàu tieân. Chuùa phaùn: “Ngaøy aáy, Ta seõ goïi toâi tôù Ta laø EÂlyaqim”. Vì heã laàn naøo muoán tuyeân saám veà moät bieán coá troïng ñaïi trong töông lai, Ngöôøi cuõng baét ñaàu baèng hai chöõ: “Ngaøy aáy”. Neân nhöõng gì seõ xaûy ra trong ngaøy aáy cuõng ñeàu coù yù nghóa tieân tri, töùc laø naèm trong keá hoaïch cöùu chuoäc maàu nhieäm cuûa Chuùa. ÔÛ ñaây Chuùa laïi coøn goïi EÂlyaqim laø toâi tôù, danh xöng maø Ngöôøi chæ daønh cho nhöõng keû ñöôïc choïn moät caùch ñaëc bieät nhö Abraham, Moâseâ vaø Ñavít, tröôùc khi aùp duïng moät caùch tuyeät ñoái vaø vónh vieãn cho Ñaáng Cöùu Theá.
Chuùng ta thaät phaûi laáy laøm laï vì thaáy Chuùa saên soùc ñeán EÂlyaqim moät caùch khaùc thöôøng. Chính tay Ngöôøi seõ maëc aùo daøi cho oâng, thaét löng cho oâng vaø ñaët quyeàn bính vaøo tay oâng. Chuùa ban aùo daøi cho ai laø muoán ngöôøi ñoù ñöôïc laõnh chöùc tö teá; vaø khi Ngöôøi thaét löng cho hoï laø muoán cho quyeàn bính cuûa ngöôøi ñoù ñöôïc chaët cheõ vaø vöõng vaøng. Ngöôøi coøn ñaët chìa khoùa nhaø Ñavít treân vai EÂlyaqim. Cöû chæ naøy chuùng ta chæ hieåu ñöôïc khi nhôù tôùi thôøi phong kieán vaø xa xöa hôn nöõa. Moïi thò traán vaø thaønh phoá ñeàu coù töôøng thaønh kieân coá vaây quanh vaø caùc cöûa ra vaøo ñeàu heát söùc quan troïng. Caùc caùnh cöûa thaønh do ñoù ñeàu chaéc chaén, naëng neà vaø khoùa baèng caùc then goã lôùn, khoâng theå caàm baèng tay maø phaûi vaùc treân vai. Vaø vì theá khi ñaõ ñoùng môû roài thì chaúng ai ra vaøo traùi leänh ñöôïc nöõa.
Sau cuøng Chuùa coøn höùa caém EÂlyaqim xuoáng nhö moät caùi ñanh nôi ñaát cöùng, ñeå gioáng nhö moät leàu vaûi ñaõ ñöôïc coät chaët vaøo ñaát, khoâng ai nhoå leân ñöôïc nöõa... Trieàu ñaïi cuûa EÂlyaqim khoâng nhöõng seõ vöõng beàn maø coøn veû vang vaø ñöôïc loøng daân (caâu 21 vaø 23).
Nhöng lòch söû cho thaáy söï thaät khoâng ñöôïc nhö vaäy. EÂlyaqim ñöôïc leân chöùc giaùm hoä thaät: nhöng roài caùi ñanh aáy cuõng ñaõ bò nhoå ñi. Daân Chuùa suy nghó laïi veà nhöõng lôøi saám long troïng kia. Ngöôøi ta nhaän ra raèng EÂlyaqim chæ laø hình aûnh vaø laø côù ñeå Chuùa maïc khaûi keá hoaïch cöùu ñoä saâu xa cuûa Ngöôøi. Ñaáng maø Ngöôøi nhaém keâu goïi vaø tuyeån choïn seõ khoâng laø ai khaùc ngoaøi chính Ñöùc Yeâsu Kitoâ; vaø cuõng khoâng phaûi chæ laø Ñöùc Kitoâ lòch söû sinh soáng ôû Dothaùi maø laø Chuùa Yeâsu Kitoâ vieân maõn haèng ôû cuøng Hoäi Thaùnh.
Do ñoù baøi saùch Isaia hoâm nay noùi veà Ñöùc Yeâsu vaø laø Ñöùc Yeâsu ñang cai trò Hoäi Thaùnh. Baøi saùch aáy noùi veà keá hoaïch cöùu ñoä cuûa Thieân Chuùa vaø veà Hoäi Thaùnh trong keá hoaïch aáy. Chuùng ta haõy xem Hoäi Thaùnh ñaõ ñöôïc xaây leân nhö theá naøo ñeå ñaùp öùng lôøi tieân tri treân.
B. Pheâroâ Laø Ñaù Xaây Leân Hoäi Thaùnh
Hoâm aáy Ñöùc Yeâsu ñi cuøng moân ñeä ñeán ñòa haït Caisaria. Chi tieát nôi choán naøy cuõng ñaùng ñeå yù haàu chuùng ta thaáy raèng Hoäi Thaùnh cuûa Chuùa seõ vöôït ra khoûi ranh giôùi Dothaùi ngaøy xöa vaø bao goàm taát caû daân ngoaïi.
Ñöùc Yeâsu hoûi moân ñoà: dö luaän ngöôøi ta nghó Ngöôøi laø ai? Ngöôøi muoán bieát taâm tö cuûa moïi ngöôøi sau moät thôøi gian giaûng ñaïo ñeå chuyeån sang moät giai ñoaïn môùi.
Moân ñoà traû lôøi: keû baûo laø Yoan Taåy giaû; keû baûo laø EÂlya; keû khaùc laïi nghó laø Yeâreâmya hay moät tieân tri naøo khaùc. Thöïc ra moân ñoà ñaõ baét ñaàu noùi ñeán yù kieán cuûa Heâroâñeâ vì oâng naøy coù maëc caûm ñaõ gieát Yoan Taåy giaû neân thaáy Ñöùc Yeâsu döôøng nhö laø hieän thaân cuûa vò tieàn hoâ. Roài hoï ñaõ keå ñeán dö luaän chung hôn, nghó Ñaáng Thieân sai seõ laø EÂlya trôû laïi. Moät mình Mattheâoâ ñöa ra yù kieán Ñöùc Yeâsu laø Yeâreâmya vì coù dö luaän cho raèng Ñaáng Thieân sai cuõng seõ laø nhaø tieân tri bò baét bôù. Nhöng neáu chaúng yù kieán naøo treân ñaây ñöôïc öu theá, thì ñaây laø yù kieán chaéc khoâng theå sai ñöôïc: Ñöùc Yeâsu laø moät trong caùc vò tieân tri thôøi danh kia. Ñoù laø dö luaän chính thöùc cuûa Dothaùi giaùo thôøi baáy giôø. Giôùi tö teá cho raèng thôøi tieân tri ñaõ maõn. Vaäy neáu Ñaáng Thieân sai seõ ñeán laø tieân tri, thì Ngöôøi chæ coù theå laø moät trong caùc tieân tri “lôùn” tröôùc ñaây trôû laïi.
Duø sao caùch traû lôøi cuûa moân ñoà cuõng cho thaáy moïi ngöôøi ñaõ coâng nhaän uy theá cuûa Ñöùc Yeâsu. Ngöôøi ta chöa bieát ñuùng Ngöôøi laø ai, nhöng hoï ñaõ tin Ngöôøi laø Ñaáng ñöôïc Thieân Chuùa tuyeån choïn ñeå laøm moät coâng vieäc raát lôùn lao naøo ñaây. Neáu duøng laïi danh xöng trong baøi ñoïc 1 noùi veà EÂlyaqim, ta coù theå baûo thieân haï baáy giôø ñeàu coi Ñöùc Yeâsu laø “ngöôøi toâi tôù cuûa Thieân Chuùa” roài.
Coøn taâm tö cuûa chính caùc moân ñoà thì sao?
Pheâroâ “leân tieáng”, töùc laø ñaõ noùi thay cho caû ñoaøn raèng: “Thaày laø Kitoâ, Con Thieân Chuùa haèng soáng”.
Coù thaät Pheâroâ ñaõ noùi nhö theá khoâng? Vì trong Marcoâ vaø Luca, oâng chæ thöa: Thaày laø Kitoâ. Coøn nhöõng chöõ “Con Thieân Chuùa haèng soáng” laø cuûa rieâng saùch Tin Möøng Mattheâoâ vaø döôøng nhö laø thaønh ngöõ tuyeân xöng ñöùc tin cuûa Hoäi Thaùnh sau ngaøy Ñöùc Yeâsu hieån vinh. Neáu thöïc söï nhö vaäy thì caøng chöùng toû trong ñoaïn Tin Möøng naøy, Pheâroâ ñöôïc coi nhö gaén lieàn vôùi Hoäi Thaùnh. Lôøi tuyeân xöng cuûa oâng trôû thaønh ñöùc tin ñaõ ñöôïc ban cho Hoäi Thaùnh. Hoäi Thaùnh ñang naèm ôû trong con ngöôøi oâng. Noùi ñuùng hôn, Hoäi Thaùnh ñang ñöôïc xaây leân töø oâng.
Quaû vaäy, oâng vöøa döùt lôøi thì Ñöùc Yeâsu ñaõ möøng rôõ tuyeân boá nhö ñöùng tröôùc moät maïc khaûi môùi: “Con coù phuùc, hôõi Simon con Yoâna, vì khoâng phaûi thòt maùu maïc khaûi cho con bieát ñieàu aáy, nhöng laø Cha Ta Ñaáng ngöï treân trôøi”. Neáu khoâng phaûi “nhöõng yeáu toá” loaøi ngöôøi noùi leân ñieàu tuyeân xöng kia, thì Simon ñaõ trôû thaønh duïng cuï cuûa Cha treân trôøi roài.
Chuùa Cha muoán duøng Simon vaøo vieäc naøo ñaây? Ñöùc Yeâsu saép ra ñi chòu cheát cöùu chuoäc nhaân loaïi , thì haún Simon ñöôïc thieân ñònh hôïp taùc trong coâng cuoäc naøy, moät coâng cuoäc coøn phaûi noái daøi trong moïi theá heä. Vaø nhö vaäy lôøi tieân tri veà EÂlyaqim, nhö ñaõ noùi treân, cuõng phaûi ñöôïc thöïc hieän nôi Simon qua Ñöùc Yeâsu.
Theá neân Ñöùc Yeâsu ñaõ phaùn tieáp: Simon, töø nay con seõ goïi laø Pheâroâ, laø Thaïch, laø Ñaù; con seõ coù moät ñònh meänh môùi laø trôû neân Ñaù kieân coá ñeå Ta xaây Hoäi Thaùnh cuûa Ta treân Ñaù naøy. Cöûa hoûa nguïc, töùc laø söùc maïnh cuûa töû thaàn vaø taø thaàn muoán coâng phaù cuõng khoâng laøm gì ñöôïc. Vì nhö treân ñaõ noùi “Cöûa thaønh” laø nôi tung söùc trong thaønh ra vaø cuõng laø ngoõ ñeå keû thuø taán coâng vaøo. Noùi cho ñuùng, Pheâroâ khoâng phaûi laø cöûa thaønh vì chính Ñöùc Yeâsu môùi laø cöûa vaøo ñaøn chieân; nhöng Hoäi Thaùnh xaây treân Ñaù Pheâroâ seõ phaûi chòu söùc taán coâng cuûa cöûa hoûa nguïc. Vaø khi noùi nhö vaäy, chuùng ta khoâng ñöôïc hình dung Hoäi Thaùnh luoân luoân ôû theá thuû. Chuùa khoâng noùi Hoäi Thaùnh chòu taán coâng. Ngöôøi khaúng ñònh: cöûa hoûa nguïc khoâng laøm gì ñöôïc Hoäi Thaùnh. Vì khi laøm vieäc rao giaûng Phuùc AÂm vaø laøm caùc Bí tích, Hoäi Thaùnh ñaâu coù ôû theá thuû. Nhöng hoûa nguïc vaãn khoâng laøm gì ñöôïc. Ngöôøi ta vaãn tin theo lôøi giaûng daïy cuûa Hoäi Thaùnh vaø ñi vaøo Nöôùc Trôøi.
Nhö vaäy Hoäi Thaùnh ñaõ thöïc hieän lôøi tieân tri veà EÂlyaqim: ñoù laø caùi ñanh Chuùa ñaõ caém xuoáng ñaát cöùng khoâng theå nhoå leân ñöôïc nöõa. Vaø nhö EÂlyaqim ñaõ ñöôïc trao chìa khoùa thaønh, thì Pheâroâ ñaõ ñöôïc trao chìa khoùa Nöôùc Trôøi. Maø chìa khoùa ôû ñaây nhö treân kia ñaõ noùi khoâng nhoû beù nheï nhaøng ñaâu, nhöng laø then goã thaät lôùn phaûi vaùc; vaø khi ñaõ ñoùng môû thì chaúng ai laøm ngöôïc laïi ñöôïc nöõa. ÔÛ ñaây Ñöùc Yeâsu coøn ñi xa hôn, coi coâng vieäc cuûa Pheâroâ laø chính coâng vieäc cuûa Thieân Chuùa; Pheâroâ vaø Hoäi Thaùnh laøm theá naøo ôû döôùi ñaát, treân trôøi cuõng quyeát ñònh nhö vaäy.
Thaät ra ñeå chæ coâng vieäc cuûa Pheâroâ, Ñöùc Yeâsu khoâng noùi laø ñoùng môû, maø laø troùi môû. Nhöng troùi môû laø coät laïi vaø thaùo ra, laø cho vaøo vaø caám vaøo; vaø nhö vaäy cuõng laø ñoùng môû cöûa Nöôùc Trôøi. Vaø neáu phaûi xaùc ñònh roõ hôn coâng vieäc naøy, coù leõ chuùng ta coù theå döøng laïi yù töôûng cuûa Ñöùc Kitoâ khi noùi veà Bieät phaùi. Ngöôøi traùch hoï ñaõ khoâng ñeå cho ngöoøi ta vaøo Nöôùc Trôøi, vì “giaùo lyù” cuûa hoï. Nhö vaäy, quyeàn ñoùng môû cöûa Nöôùc Trôøi cuûa Pheâroâ tröôùc tieân neân ñöôïc hieåu laø quyeàn giaùo huaán, daïy doã ñöùc tin ñeå ngöôøi ta ñöôïc soáng ñôøi ñôøi.
Do ñoù, chuùng ta thaáy lôøi tieân tri veà EÂlyaqim trôû neân lu môø tröôùc Lôøi Chuùa phaùn vôùi Pheâroâ, chöùng toû Cöïu Öôùc chæ laø hình aûnh baùo tröôùc thöïc taïi Taân Öôùc; vaø khi thöïc taïi ñeán, hình aûnh khoâng coøn giaù trò nhö tröôùc nöõa. Vaäy neáu Daân Chuùa ñaõ möøng rôõ haân hoan ñoùn nhaän lôøi tieân tri veà EÂlyaqim nhö laø lôøi cöùu ñoä, thì chuùng ta ngaøy nay caøng phaûi haân hoan möøng rôõ hôn nöõa khi ñoïc Lôøi Höùa veà Pheâroâ vaø Hoäi Thaùnh. Ñoù laø taâm tình maø baøi Thaùnh thö hoâm nay muoán gôïi leân.
C. Taï Ôn Thieân Chuùa Veà Maàu Nhieäm Hoäi Thaùnh
Phaoloâ muoán keát thuùc nhöõng chöông suy nghó veà soá phaän daân ngoaïi vaø nhaát laø soá phaän Israel. Ngöôøi thaáy ñoù laø keá hoaïch Thieân Chuùa ñaõ truø lieäu cho Hoäi Thaùnh. Caû daân ngoaïi, caû Israel ñaõ laàm laïc vaø laàm than trong toäi baát vaâng phuïc, ñeå laøm noåi baät tình thöông nhöng khoâng vaø voâ bieân chan chöùa trong Hoäi Thaùnh. Theá neân Thaùnh nhaân keâu leân: “OÂi! Thaúm saâu thay söï giaøu coù, khoân ngoan vaø thöôïng trí cuûa Thieân Chuùa”.
Ñoù laø tieáng noùi cuûa taâm hoàn daït daøo tình caûm meán, nhöng cuõng laø nhöõng tö töôûng thaät ñaén ño. Lòch söû daân ngoaïi vaø lòch söû Israel laø gì neáu chaúng phaûi laø lòch söû cöùu ñoä, lòch söû Chuùa traûi tình thöông voâ bieân quaûng ñaïi treân loaøi ngöôøi toäi loãi? Dó nhieân ôn cöùu ñoä cuûa Ngöôøi naèm trong maàu nhieäm Chuùa Kitoâ. Nhöng maàu nhieäm naøy khoâng phaûi laø moät söï kieän xaûy ra trong moät luùc. Chuùa Kitoâ hoâm qua, hoâm nay vaø maõi maõi nhö theá. Maàu nhieäm Chuùa Kitoâ ñaõ chan chöùa suoát thôøi Cöïu Öôùc chi phoái caû lôøi tieân tri veà EÂlyaqim; maàu nhieäm aáy ñang lan roäng trong Hoäi Thaùnh cho ñeán ngaøy naøo ñaït tôùi taàm möùc tuyeät vôøi cuûa Thaân theå Ñöùc Kitoâ.
Ñoù laø keá hoaïch saâu thaúm chæ Thaùnh Thaàn môùi doø ñöôïc. Moïi söï giaøu coù phong phuù ñang chaûy ra trong keá hoaïch naøy. Thaät laø keá hoaïch khoân ngoan maø thöôïng trí Thieân Chuùa ñaõ nghó ra ñeå chuùng ta ñöôïc moïi ôn thieâng trong Ñöùc Kitoâ vaø nôi Hoäi Thaùnh. Vaø taát caû nhö vaäy laø vì Thieân Chuùa ñaõ yeâu chuùng ta tröôùc, ñaõ töï yù ban Ñöùc Kitoâ cho chuùng ta, ñaõ choïn Pheâroâ moät caùch nhöng khoâng ñeå xaây neân Hoäi Thaùnh. Moïi söï ñeàu do Ngöôøi, nhôø Ngöôøi vaø vì Ngöôøi.
Do ñoù chuùng ta phaûi taï ôn Ngöôøi. Vaø bieát ôn cuï theå nhaát laø ñi vaøo trong keá hoaïch thaâm saâu cuûa Ngöôøi, töùc laø vaøo soáng trong maàu nhieäm Ñöùc Kitoâ vaø maàu nhieäm Hoäi Thaùnh.
Chính nhöõng maàu nhieäm aáy saép ñöôïc cöû haønh treân baøn thôø baây giôø ñeå khi tham döï, chuùng ta ñöôïc keát hôïp vôùi Ñöùc Kitoâ laø ngöôøi toâi tôù maø Thieân Chuùa ñaõ suûng moä vaø tuyeån choïn moät caùch ñaëc bieät ñeå ñöa chuùng ta, töùc laø caû daân ngoaïi vaø Israel vaøo Hoäi Thaùnh xaây treân Ñaù Pheâroâ.
(Trích daãn töø taäp saùch Giaûi Nghóa Lôøi Chuùa
cuûa Ñöùc coá Giaùm Muïc Bartoâloâmeâoâ Nguyeãn Sôn Laâm)