Coäng Ñoàng Vieät Nam taïi Haûi Ngoaïi
Höôùng Veà Töông Lai
Ñoaøn Xuaân Kieân
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
1. Coäng ñoàng Vieät Nam hieän nay laø moät coäng ñoàng ña daïng, bao goàm raát nhieàu nhöõng yeáu toá ñoái laäp nhau: quoác noäi vaø haûi ngoaïi, quoác gia vaø coäng saûn, löông-giaùo, treû-giaø... Trong moãi thaønh phaàn naøy laïi phaân hoaù theâm nhieàu nöõa. Coäng ñoàng haûi ngoaïi chaúng haïn, goàm raát nhieàu thaønh phaàn: baéc-nam, hoa-vieät, cöïc ñoan-oân hoaø, thuû cöïu-caáp tieán, treû-giaø, tò naïn cuõ-môùi... Toå chöùc ngöôøi Vieät moïc ra nhö naám, vaø phaûn aûnh taàm nhìn, quan ñieåm cuaû moãi nhoùm, vaø raát nhieàu khi chæ muoán phuû ñònh söï coù maët cuaû nhöõng nhoùm khaùc mình. Söï phoàn taïp nhö theá töï noù cuõng coù neùt ñeïp cuaû noù, laø theå hieän tinh thaàn töï do cuaû con ngöôøi; chæ khi noù laïm duïng quyeàn töï do ñeå ñi ñeán haønh ñoäng muoán trieät tieâu keû khaùc, thì coù "vaán ñeà" ñaáy.
2. Töø maáy thaäp nieân vöaø qua, khung caûnh theá giôùi maø chuùng ta ñang soáng laø moät khung caûnh coù nhöõng bieán ñoäng lôùn, ñöa ñeán nhöõng ñoåi thay lôùn treân quy moâ quoác gia cuõng nhö treân taàm möùc theá giôùi. Coù ba yeáu toá chi phoái maïnh ñeán söï ñoåi thay coäng ñoàng theá giôùi ôû nöaû sau theá kæ XX, nhaát laø töø hai thaäp nieân cuoái cuaû theá kæ XX:
Tröôùc heát laø söï phaùt trieån phi maõ cuaû tin hoïc vaø vai troø cuaû noù trong ñôøi soáng. Tin hoïc phaùt trieån ñaõ thuùc ñaåy söï thoâng tin lieân laïc, ñaõ môû roäng caùnh cöaû ñeå moãi caù nhaân hay coäng ñoàng coù theå môû cöaû ra theá giôùi roäng lôùn. Tin hoïc caøng phaùt trieån thì caøng xoaù boû tình traïng coâ laäp cuaû caùc coäng ñoàng. Khaû naêng tieáp xuùc gia taêng thì taàm hieåu bieát veà theá giôùi caøng taêng. Söï phaùt trieån tin hoïc ñaõ laøm ñaûo loän caùch nhìn cuaû con ngöôøi ñoái vôùi theá giôùi, thu heïp daàn aûnh höôûng cuaû leà thoùi tö duy thieån caän, coá chaáp. Ñaây laø nhaân toá laøm thay ñoåi sinh hoaït vaên hoaù cuaû coäng ñoàng theá giôùi. Laèn ranh giöaõ tieán boä vaø laïc haäu, giöaõ coâ laäu vaø hoaø ñoàng trôû neân roõ raøng hôn, döùt khoaùt hôn.
Yeáu toá thöù nhì laø söï thay ñoåi cuaû theá giôùi tö baûn vaø coäng saûn trong nöaû sau theá kæ XX, ñaõ vöôït boû nhöõng caùch nhìn theá giôùi vaø xaõ hoäi nhö laø giai ñoaïn tröôùc vaø sau theá chieán II. Hoaït ñoäng kinh teá-xaõ hoäi ôû nöaû sau theá kæ XX ñaõ phaùt trieån khaùc haún tröôùc kia: hình thaùi tö baûn ñoäc quyeàn khoâng dieãn tieán theo nhö tieân ñoaùn cuaû ngöôøi coäng saûn. Caùc coâng ti ña quoác gia caøng ngaøy caøng phaùt trieån, cuøng nhòp vôùi söï phaùt trieån caùc coäng ñoàng kinh teá khu vöïc treân theá giôùi. Söï ñoái ñaàu ñaõ khoâng coøn choã ñöùng, maø thay theá baèng thaùi ñoä hôïp taùc ñeå coäng toàn. Ñoù laø xu theá chung cuaû theá giôùi tö baûn. Khoái theá giôùi coäng saûn cuõng traûi qua nhöõng khuûng hoaûng lôùn, baét ñaàu töø phong traøo xeùt laïi (thaäp nieân 1960), tieáp ñeán laø phong traøo ñoåi môùi (thaäp nieân 1980), roài tan raõ. Caû moät caûnh quan theá giôùi ñaõ taøn luïi, ñeå ñöa ñeán moät "traät töï theá giôùi môùi". Ñaây laø moät chuyeån bieán raát môùi cuaû cuïc dieän theá giôùi trong hai thaäp kæ qua. Söï thay ñoåi cuûa theá giôùi ngaøy nay mang ñaäm tính caùch cuûa nhöõng xung ñoät giöaõ nhöõng neàn vaên minh khaùc nhau, hay noùi khaùc ñi laø söï sung ñoät ôû cô taàng vaên hoaù.
Yeáu toá thöù ba laø, veà maët sinh hoaït tinh thaàn cuõng ñang traûi qua moät söï thoaùt xaùc lôùn lao chöa töøng thaáy trong suoát moät theá kæ soâi ñoäng cuaû sinh hoaït vaên hoaù. Caùc tö traøo ñaõ thay chaân nhau trong nhöõng thôøi haïn raát ngaén nguûi. Ñeán cuoái theá kæ XX thì trong nhieàu ñiaï haït trí thöùc, ngöôøi ta noùi nhieàu ñeán "thôøi kì haäu-hieän ñaïi" nhö moät thôøi thöôïng tri thöùc. Coát loõi cuaû "chuû nghiaõ haäu hieän ñaïi" (1) laø söï nhaän thöùc cuaû vaên hoaù hieän ñaïi raèng phaûi phaù boû heát moïi huyeàn thoaïi veà söï hieåu bieát chaân lí cuoäc soáng. Con ngöôøi trong theá giôùi hieän ñaïi ñöùng tröôùc moät vieãn aûnh raát choâng cheânh: nhöõng gì mình hieåu bieát veà theá giôùi chæ laø moät haït caùt soâng Haèng, chaúng coù tö theá gì mình coù theå haõnh tieán ñeå pheâ phaùn, keát aùn caùi bieát cuaû ngöôøi khaùc.
Xu theá chung cuaû theá giôùi ôû cuoái theá kæ XX laø moät söï ñöông ñaàu vôùi thaùi ñoä ñoäc ñoaùn coá chaáp veà maët vaên hoaù, ñeå tieán ñeán moät coäng ñoàng theá giôùi ña nguyeân. Tröôùc kia, sau theá chieán II, theá giôùi chia thaønh nhöõng khu vöïc ñoái ñaàu nhau, khieán cho taát caû caùc khoái aûnh höôûng ñaõ trôû neân nhöõng khoái phoøng ngöï. Nhöng khi böôùc vaøo thaäp nieân 90, theá giôùi xoay ñoåi gia toác. Khoâng coøn ñoái ñaàu, chaúng coøn phoøng ngöï. Maø chæ coøn tieán coâng vaøo söï laïc haäu, phaân hoaù, thuø haän. Treân saân khaáu cuaû coäng ñoàng theá giôùi ñang dieãn ra söï coäng toàn cuaû nhöõng yeáu toá ñoái khaùng nhau, vaø ôû moät möùc ñoä naøo ñoù ñang coù söï ñaáu tranh giöaõ nhöõng yeáu toá ñoù, nhö moät taát yeáu cuaû söï vaän ñoäng xaõ hoäi. Cuïc dieän môùi cuaû theá giôùi ñang laø tieàn ñeà cho moät kæ nguyeân ña nguyeân ñang treân ñaø thaønh hình treân khaép caùc maët cuaû cuoäc soáng. Moät caûnh quan vaên hoaù môùi cuaû theá giôùi chaêng? Haõy coøn quaù sôùm ñeå keát luaän nhö vaäy. Chæ coù moät ñieàu ñaõ hieån nhieân laø heä thoáng giaù trò môùi, tö töôûng ña nguyeân, ñang laø söï vaän haønh môùi cuaû vaên hoaù theá giôùi.
3. Söï vaän ñoäng cuaû coäng ñoàng Vieät Nam chuùng ta khoâng theå taùch rôøi söï vaän ñoäng chung cuaû khung caûnh vaên hoaù. Vaên hoaù Vieät Nam ñaõ traûi qua nhöõng bieán ñoäng lôùn töø hôn naêm traêm naêm nay, keå töø khi vaên hoaù Ñaïi Vieät (2) ñaït ñeán ñænh cao cuaû noù roài, baét ñaàu traûi qua thôøi kì suy thoaùi cuaû noù. Nhöõng baát oån chính trò, söï sa suùt veà giaù trò tinh thaàn phôi baøy ra treân beà maët sinh hoaït xaõ hoäi ôû ñaàu theá kæ XVI laø nhöõng daáu hieäu môû ñaàu cuaû moät thôøi kì khuûng hoaûng vaên hoaù, nhöõng daáu hieäu chæ baùo veà moät thoaùi traøo cuaû vaên hoaù Ñaïi Vieät. Heä giaù trò tinh thaàn do söï toång hôïp tö töôûng vaø nhaân sinh quan tam giaùo (Phaät giaùo, Nho giaùo, Laõo giaùo) ñaït ñöôïc ôû thôøi kì maø Traàn Quang Khaûi ñaõ caûm khaùi raát töï haøo: "Lí ñaïi quan haø nhò baùch nieân" (giang san nhaø Lí traûi daøi qua hai traêm naêm) vaø Truùc Laâm Yeân Töû (theá kæ XIII), khi sang ñeán trieàu ñaïi nhaø Leâ thì ñaõ trôû neân ngheøo naøn, sa suùt. Caùc vua nhaø Leâ ñaõ theo xu höôùng chung cuaû hoïc phong Ñoâng AÙ maø ñöa Toáng Nho (3) leân ñiaï vò ñoäc toân. Kòp ñeán khi ngöôøi phöông taây ñeán giao thöông vôùi ñaát Ñaïi Vieät, keùo theo ñoù laø söï truyeàn baù tín ngöôõng Ki-Toâ-Giaùo vaø sau noù laø vaên hoaù phöông taây, thì vaên hoaù Ñaïi Vieät chính thöùc böôùc vaøo giai ñoaïn khuûng hoaûng traàm troïng. Kæ nguyeân vaên hoaù môùi cuaû daân toäc ñaõ manh nha töø ñaây.
Lieân tieáp trong voøng naêm traêm naêm laïi ñaây laø nhöõng xung ñoät xaõ hoäi baét reã töø nhöõng xung ñoät vaên hoaù nghieâm troïng: giöaõ heä yù thöùc phong kieán Toáng Nho vaø heä tö töôûng phi-Nho, giöaõ vaên hoaù phong kieán vaø vaên hoaù daân gian, giöaõ vaên hoaù truyeàn thoáng vaø vaên hoaù ngoaïi nhaäp.
Moät neùt lôùn cuaû vaên hoaù Vieät Nam trong suoát theá kæ XX laø ôû tính caùch ñaáu tranh quyeát lieät giöaõ caùc thaønh phaàn cuaû vaên hoaù daân toäc. Ñaït möùc caêng thaúng cao ñoä laø nhöõng thaäp nieân cuoái cuaû theá kæ XX. ÔÛ treân kia ñaõ noùi qua veà nhöõng thaønh phaàn ñoái khaùng nhau trong sinh hoaït vaên hoaù chuùng ta trong maáy chuïc naêm qua. Neáu chæ lieät keâ ra, duø coù theo töøng caëp ñoái laäp, thì cuõng khoâng traùnh khoûi vuïn vaët; chuùng toâi nghó laø coù theå quy nhöõng thaønh phaàn ñoái khaùng nhau ñoù vaøo hai thaønh phaàn chính, döaï treân tính caùch cuaû chuùng trong moái quan heä laãn nhau: "vaên hoaù môùi" vaø "vaên hoaù cuõ" (4).
ÔÛ ñaây, chuùng toâi hieåu vaên hoaù cuõ laø nhöõng heä thoáng giaù trò tinh thaàn ñang laø heä giaù trò chính thoáng cuûa moä thôøi, xem nhö nhöõng khuoân maãu veà giaù trò cuaû moät coäng ñoàng, vaø laø heä quy chieáu giaù trò cho moïi hình thaùi sinh hoaït vaên hoaù cuaû coäng ñoàng ñoù trong moät thôøi kì lòch söû nhaát ñònh. Moät coäng ñoàng caøng coù chieàu daøy lòch söû thì söï tích luyõ nhöõng heä giaù trò caøng phong phuù.
Ngöôïc laïi, vaên hoaù môùi laø nhöõng heä giaù trò ñöông hình thaønh, coù theå laø keát quaû cuaû söï keá thöaø vaø phaùt trieån töø nhöõng heä giaù trò cuõ, maø cuõng coù theå laø do söï phaûn ñoäng laïi nhöõng heä giaù trò cuõ. Caàn noùi ngay laø yù nieäm cuõ môùi ôû ñaây chæ laø nhöõng caùi moác cuaû quaù trình tieán hoaù, khoâng phaûi laø nhöõng phaùn ñoaùn giaù trò. Trong quaù trình bieän chöùng sinh thaønh thì vaên hoaù môùi hoâm nay seõ laø cuõ trong töông lai.
Beân caïnh hai hình thaùi chung soáng khoâng hoaø bình giöaõ vaên hoaù cuõ vaø vaên hoaù môùi, cuõng caàn ghi nhaän theâm moät hieän töôïng thöù ba: söï laån traùnh nhöõng aùp löïc cuûa thôøi môùi. Noùi cho cuøng thì ñaây chæ laø daáu hieäu cuaû söï phaân hoaù thaønh phaàn vaên hoaù cuõ maø thoâi. Khoâng muoán ñoái ñaàu giöaõ cuõ vaø môùi, moät thaønh phaàn cuaû heä giaù trò cuõ tìm ñöôïc moät tuyeán phoøng ngöï khaù an toaøn, aáy laø laøm vaên hoaù thuaàn tuyù, coù ngöôøi goïi laø "toâ boài quoác hoïc".
Phaûi noùi ngay raèng trao truyeàn vaên hoaù cho theá heä treû laø moät nhu caàu thöôøng xuyeân, duø laø vaên hoaù cuõ hay vaên hoaù môùi, duø laø ôû trong nöôùc hay ôû ngoaøi nöôùc. Trao truyeàn vaên hoaù daân toäc cho theá heä treû laø trao laïi taám caên cöôùc vaên hoaù cuaû moät coäng ñoàng daân toäc. Chuyeän ñaùng noùi ôû ñaây laø thaùi ñoä choïn löaï cuaû moät thaønh phaàn cuaû coäng ñoàng: thaùi ñoä laån traùnh vieäc nhaän dieän baûn chaát chính trò cuaû cuoäc ñaáu tranh giöaõ hai heä giaù trò vaên hoaù cuõ vaø môùi. Vaên hoaù daân toäc ñang phaûi ñöông ñaàu moät thöû thaùch lòch söû, ñang caàn phaûi loät xaùc ñeå ñi vaøo kæ nguyeân vaên hoaù môùi. Vaäy thì thaùi ñoä naøo laø thaùi ñoä chính ñaùng cuaû ngöôøi laøm vaên hoaù ? Xaây döïng vaø toâ boài quoác hoïc, nhöng laø thöù quoác hoïc cuaû boïn trí thöùc höông nguyeän hay laø thöù quoác hoïc do nhöõng nhaø yeâu tieán boä trong suoát doïc daøi lòch söû boán nghìn naêm goùp phaàn toâ boài?
Moät yù thöùc toâ boài quoác hoïc khoâng theå khoâng gaén lieàn vôùi yù thöùc veà nhöõng heä giaù trò cuaû moãi thôøi kì tieán hoaù cuaû vaên hoaù daân toäc. Theá heä treû caàn ñöôïc giaûng cho thaáy laø tieàn nhaân chuùng ta chöa bao giôø toaï höôûng vaên hoaù daân toäc nhö moät maâm coã thaàn kì. Quoác hoïc ñaõ phaûi laø nhöõng vaän haønh, nhöõng ñaáu tranh giöaõ nhöõng heä giaù trò cuõ vaø môùi, caáp tieán vaø thuû cöïu ôû moãi thôøi kì lòch söû. Moät ví duï raát nhoû: neáu hoâm nay, theá heä treû Vieät Nam ñöôïc tìm hieåu veà heä thoáng tö töôûng Nho Gia thì taát nhieân khoâng theå traùnh vieäc phaûi tìm hieåu veà nhöõng nhaø nho kieät xuaát ôû nhöõng chaëng lòch söû khaùc nhau: Chu An, Nguyeãn Traõi, Ngoâ Thì Nhaäm, Phan Boäi Chaâu... Taát caû nhöõng nhaø nho ôû treân doïc daøi lòch söû ñeàu hoïc moät saùch, soáng vaø nghó theo cuøng moät heä tö töôûng. Vaäy maø sao laïi coù nhaø nho höông nguyeän, vaø nhaø nho caáp tieán? Söï khaùc bieät chæ laø do tinh thaàn "tö duy ñoäc laäp" cuaû nhöõng só phu moãi thôøi. Ngöôøi trí thöùc ñuùng nghiaõ laø nhöõng ngöôøi coù tinh thaàn pheâ phaùn, chöù khoâng phaûi laø nhöõng keû "taän tín thö" (tin caû vaøo saùch vôû). Ngoâ Thì Nhaäm chính laø ngöôøi nhö theá. OÂng laø moät khuoân maët nhaø nho lôùn ôû thôøi suy vi cuaû vaên hoaù Ñaïi Vieät. Con ngöôøi oâng laø hieän thaân cuaû nhöõng suy nghó lôùn vöôït thôøi ñaïi, maø boïn nho só söû quan thieån caän khoâng theå hieåu ñöôïc, neân ñaõ buoâng lôøi xaèng baäy veà oâng.
Ñaët caâu hoûi treân ñaây laø ñeå nhaän roõ moät thöïc traïng xaõ hoäi hieän nay: khoâng theå laøm vaên hoaù thuaàn tuyù caùch liaø thaùi ñoä nhaän thöùc nhu caàu taát yeáu cuaû lòch söû daân toäc, laø vaän haønh veà töông lai. Cho neân, neáu troáng ñoàng Ñoâng Sôn coù linh thieâng thì haõy doùng leân tieáng troáng thuùc giuïc daân toäc sôùm hình thaønh kæ nguyeân vaên hoaù Vieät Nam, vì ñaõ naêm traêm naêm maùu vaø nöôùc maét roài. Neáu troáng ñoàng coù khoân thieâng thì cuõng caàn phaûi hieåu cho raèng khoâng bao giôø lòch söû daân toäc laïi quay trôû laïi kæ nguyeân Vaên Lang ñaâu, daãu cho kæ nguyeân aáy coù laø thôøi hoaøng kim cuaû daân toäc töø hai ba nghìn naêm tröôùc. Cuõng theá, thôøi hoaøng kim cuaû vaên hoaù Ñaïi Vieät laø thôøi kì huy hoaøng keùo daøi hai traêm naêm. Nhöng theá kæ XXI saép tôùi ñaây laïi khoâng phaûi laø theá kæ XI-XIII, maø lòch söû cuõng khoâng quay trôû laïi ngöôïc chieàu kim ñoàng hoà bao giôø! Caùi coøn laïi cuaû vaên hoaù Vaên Lang vaø Ñaïi Vieät thaät ra thì vaãn coøn ñoù: toâ boài quoác hoïc ñuùng nghiaõ laø phaûi vaän duïng gia saûn cuõ vaøo nhöõng hoaøn caûnh ñaát nöôùc môùi, ñeå goùp phaàn hình thaønh nhöõng giaù trò vaên hoaù môùi. Nhìn nhaän gia saûn vaên hoaù toå tieân nhö vaäy thì môùi thaáy thaùi ñoä laån traùnh söï ñoái ñaàu giöaõ heä giaù trò cuõ vaø môùi laø moät thaùi ñoä aûo töôûng.
4. Coäng ñoàng Vieät Nam seõ ñi veà ñaâu? Trong tình hình roái naùt nhö hieän nay, lieäu coäng ñoàng naøy coù saém ñöôïc vai troø gì trong cuoäc vaän ñoäng vaên hoaù môùi? Cho ñeán nay, chuùng ta coù theå nhaän ra laø coù ít nhaát ba quan ñieåm raát traùi ngöôïc nhau veà coäng ñoàng Vieät Nam taïi haûi ngoaïi:
Quan ñieåm thöù nhaát cho raèng coäng ñoàng ngöôøi Vieät haûi ngoaïi tröôùc kia laø moät taäp theå oâ hôïp, khoâng ñònh höôùng, vaø nhaát laø thieáu laõnh ñaïo. Ñeán gaàn ñaây, khi nhöõng laøn soùng Vieät kieàu veà thaêm nhaø, thì coù ngöôøi nghó raèng “coäng ñoàng haûi ngoaïi” haàu nhö ñaõ tan raõ daàn. Coäng ñoàng nhö theá chæ coøn laø moät ñaùm ñoâng voâ danh, vaø söï gaén boù giöaõ caùc caù nhaân vaø taäp theå vôùi nhau chuû yeáu laø treân cô sôû kinh teá, tieâu duøng. Hoaït ñoäng vaên hoaù, giaùo duïc? YÙ thöùc yeâu nöôùc yeâu daân toäc? Khoù coù theå hình dung laø coù nhöõng loaïi hoaït ñoäng nhö theá ôû haûi ngoaïi! Moät röøng saùch baùo, phim aûnh, ñiaõ haùt ôû haûi ngoaïi chæ thu goïn laïi laø nhöõng moùn haøng tieâu thuï, ñeå ngöôøi ta giaûi trí nhö ngöôøi ta thöôûng thöùc moät baùt phôû ngon! Noùi caùch khaùc, coäng ñoàng ngöôøi Vieät haûi ngoaïi döôøng nhö ñang nhö moät boùng môø saép tan loaõng. Cho neân nhöõng ai coøn coù loøng vôùi ñaát nöôùc khoâng neân phí coâng vaän ñoäng hoâ haøo ñoaøn keát vôùi nhöõng boùng ma. Nhöõng ngöôøi hoaït ñoäng daân chuû trong nöôùc ñang caàn chuùng ta hoã trôï hôn.
Quan ñieåm thöù nhì laïi cho raèng coäng ñoàng haûi ngoaïi laø moät taäp hôïp nhöõng ngöôøi con daân cuaû ñaát nöôùc vaãn khoâng phuï raãy ñaát meï. Vaø coäng ñoàng haûi ngoaïi töø hai möôi naêm nay vaãn ñoùng goùp phaàn cuaû noù vaøo vieäc phuïc höng ñaát nöôùc: soá ngoaïi teä khoång loà haèng naêm veà tieáp cöùu cho thaân nhaân nhöng cuõng laø giaùn tieáp giuùp ñaát nöôùc tænh laïi sau nhöõng côn thoi thoùp vì söï quaûn lí toài teä ôû trong nöôùc. Ñeán nay, sau hai möôi naêm tích luyõ taøi nguyeân quyù giaù laø nhaân taøi vaø vaät löïc, coäng ñoàng haûi ngoaïi coù theå seõ coøn coù nhieàu ñoùng goùp phaàn mình vaøo vieäc xaây döïng ñaát nöôùc trong töông lai. Chính vì vai troø raát tích cöïc nhö theá, coäng ñoàng haûi ngoaïi xöùng ñaùng coù moät choã ñöùng trong coäng ñoàng daân toäc. Coäng ñoàng haûi ngoaïi phaûi nhaän ra söùc maïnh tieàm taøng cuaû mình ñeå nghieâm chænh nhaän thöùc khaû naêng ñoùng goùp cho vieäc thuùc ñaåy cho ñaát nöôùc tieán nhanh treân con ñöôøng daân chuû vaø phaùt trieån.
Coøn moät quan ñieåm thöù ba veà vaán ñeà coäng ñoàng: haõy taïm khoâng neân nghó nhieàu quaù veà moái quan heä giöaõ coäng ñoàng haûi ngoaïi vaø ñaát nöôùc. Moái quan heä nhö theá phaûi laø moái quan heä hai chieàu. Nhöng hieän nay, döôøng nhö chöa ai thöïc söï bieát roõ ñaát nöôùc - hay cuï theå hôn, nhöõng ngöôøi trong nöôùc - nghó gì veà ngöôøi ôû nöôùc ngoaøi. Nhöõng keû ra ñi khoûi nöôùc haõy nhìn roõ thöïc taïi, haõy laøm caùi gì ñeå xaây döïng moät coäng ñoàng ñuùng nghiaõ laø moät taäp theå coù nghiaõ lí, coù baûn saéc vaên hoaù, coù ñuû trình ñoä vaø tö caùch ñeå töï giôùi thieäu chính mình vôùi coäng ñoàng theá giôùi. Coäng ñoàng haûi ngoaïi cho ñeán nay chöa heà coù moät tö theá naøo tröôùc maët theá giôùi caû. Chuùng ta coù nhöõng nhaø trí thöùc taøi danh, nhöõng söù giaû vaên hoaù cuaû daân toäc ôû khaép theá giôùi. Vaäy maø hình nhö hai möôi naêm nay, hình nhö taát caû chuùng ta ñeàu laø nhöõng keû vaéng maët tröôùc coäng ñoàng theá giôùi.
Chuùng toâi nghó ba caùch nhìn veà coäng ñoàng treân ñaây tuy laø khaùc nhau, nhöng ñaõ noùi leân ba khiaù caïnh khaùc nhau cuaû coäng ñoàng haûi ngoaïi hieän nay. Töôûng khoâng coøn caùi nhìn naøo trieät ñeå hôn laø toång hôïp caû ba caùch nhìn. Coäng ñoàng coù nhöõng bieåu hieän tieâu cöïc (phaûn aûnh qua quan ñieåm 1) laø töø nhöõng nguyeân nhaân raát cuï theå. Khi khaéc phuïc ñöôïc nhöõng yeáu toá ñoù thì môùi mong nghó ñeán xaây döïng coäng ñoàng (quan ñieåm 3) tieán leân cuøng nhòp cuaû coäng ñoàng daân toäc vaø coäng ñoàng quoác teá. Coù leõ luùc ñoù môùi daùm mong nghó ñeán nhöõng ñoùng goùp cuaû noù ñoái vôùi ñaát nöôùc (quan ñieåm 2).
Vaäy thì ñaâu laø nguyeân nhaân cuaû tình traïng phaân taùn baùt nhaùo cuaû coäng ñoàng haûi ngoaïi? Cho ñeán ñaây, chuùng ta môùi chæ xeùt nhöõng nguyeân nhaân töø nhöõng xung ñoät vaên hoaù cuõ vaø môùi. Nhöng ñeán ñaây coù leõ phaûi theâm moät nguyeân nhaân taâm lí raát quan troïng nhöng hình nhö laïi chöa ñöôïc nhaän dieän ñaày ñuû vaø nghieâm chænh. Ñoù laø boùng ma cuaû "hoäi chöùng tò naïn" (refugee syndrome).
Hoäi chöùng tò naïn laø taäp hôïp nhöõng trieäu chöùng taâm lí thaàn kinh beänh, thöôøng goïi laø tình traëng caêng thaúng thaàn kinh keùo daøi. Ñoù laø keát quaû cuaû moät chuoãi daøi nhöõng thoáng khoå lôùn, gaây neân nhöõng chaán ñoäng taâm lí cuøng toät. Côn chaán ñoäng taâm lí naøy haàu nhö tuyeät ñaïi boä phaän daân Vieät, ai cuõng traûi qua: coù theå laø nhöõng hoang mang toät ñoä cuaû ngöôøi caùn binh trong röøng möa bom, cuaû ngöôøi chính quyeàn mieàn nam tröôùc vaø sau bieán coá saám seùt 30.4.75; coù theå laø nhöõng nhuïc nhaèn vaø uaát öùc ñau khoå vì cheá ñoä ñoái xöû trong caùc traïi tuø caûi taïo; coù theå laø taâm traïng tuûi nhuïc, haét huûi cuaû ñôøi soáng nhöõng keû beân leà xaõ hoäi... Maát maùt! Ñoù laø neùt noåi baät cuaû taâm söï cuaû nhöõng ngöôøi bò ñaåy xuoáng "ñaùy ñiaï nguïc". Cho ñeán ngaøy phaûi chia xa cuøng ñaát nöôùc, nôi coù bao ngöôøi thaân, bao nhieâu kæ nieäm vaøng son... Khi ñaët chaân leân vuøng ñaát löu vong, ngöôøi tò naïn caøng yù thöùc roõ hôn nöaõ nhöõng maát maùt voâ cuøng lôùn cuaû mình, nhöõng maát maùt khoâng theå ñeàn buø.
Cho duø nhöõng thoáng khoå phaûi chòu ñöïng ôû queâ nhaø, roài treân ñöôøng vöôït bieån coù theå qua ñi, nhöõng chaán ñoäng taâm lí vaãn ñeå vöông laïi nhöõng hoäi chöùng taâm lí naëng neà ôû nhöõng caáp ñoä khaùc nhau. Taát caû nhöõng caûnh huoáng thöông taâm kia seõ coâng phaù baûn ngaõ töøng ngöôøi, coù theå seõ trôû thaønh nhöõng veát thöông khoâng bao giôø laønh ñöôïc. Söï maát maët, maát quyeàn lôïi, söï bò laøm nhuïc, laøm maát phaåm caùch... ñaõ gaëm nhaám töï tin cuaû con ngöôøi, ñeå roài seõ buøng ra khoâng kieàm cheá ñöôïc khi phaûi boû ñaát nöôùc ra ñi.
Hoäi chöùng tò naïn seõ phai daàn theo thôøi gian, nhaát laø khi con ngöôøi ñaõ taïo ñöôïc moät choã ñöùng chaân trong xaõ hoäi löu vong. Töï tin laø yeáu toá cheá giaûi ñöôïc hoäi chöùng tò naïn. Cuõng coù theå laø do söï hoã trôï tinh thaàn cuaû gia ñình beø baïn, hoaëc nhöõng phöông thöùc ñieàu trò taâm lí (toân giaùo, nhaø thöông, ngheä thuaät). Nhöng coù moät soá ngöôøi phaûi chòu ñöïng raát laâu, thaäm chí khoâng theå giaûi gôõ noåi hoäi chöùng tò naïn. Nhöõng bieåu hieän cuaû tình traïng keùo daøi "hoäi chöùng tò naïn" coù theå laø: taâm lí nuoái tieác dó vaõng, luoân luoân loâi dó vaõng ra ñaùnh boùng laïi ñeå chaïy troán caùi hieän taïi u buoàn, keùm töï haøo; cuõng coù theå laø thöù taâm lí hoaøi nghi vaø taâm lí baát maõn vôùi taát caû moïi thöù chung quanh. Trong loøng nhieàu ngöôøi ñaõ nhen nhuùm yù muoán traû thuø, ñeå ñoøi boài thöôøng laïi nhöõng maát maùt, ñoaï ñaày mình phaûi chòu vì moät cuoäc ñoåi ñôøi.
Hoäi chöùng tò naïn ñaõ laø nguyeân nhaân aån giaáu cuaû nhöõng haønh vi baïo ñoäng cuaû nhöõng con ngöôøi ñang tìm caùch ñoøi boài thöôøng caùi theá giaù ñaõ bò töôùc ñoaït, hoaëc noùi chung laø taát caû nhöõng maát maùt to lôùn trong ñôøi. Nhöng khoán noãi, keû thuû phaïm ñaõ ñaøy ñoaï mình, ñaõ laøm nhuïc mình, thì laïi khoâng coù maët quanh mình. Nhöõng ngöôøi thaân meán chung quanh ñaõ trôû thaønh nhöõng nhöõng bao caùt ñeå cho mình ñaám, cho mình daøy xeùo. Baïn beø mình hoâm qua boãng döng cuõng coù theå bò loâi ra toá khoå, thay cho moät keû thuø vaéng maët. Trong raát nhieàu tröôøng hôïp, ngöôøi baïn ñöôøng giaáu maët naøy ñaõ trôû thaønh moät ñoàng minh ñaéc löïc cuaû heä giaù trò vaên hoaù cuõ, trong thaønh tích ñaäp phaù, huyû hoaïi coäng ñoàng.
5. Hôn hai möôi naêm qua, coäng ñoàng haûi ngoaïi khoâng ngöøng loay hoay tìm moät höôùng ñi tôùi, laïi thieáu nhöõng con ngöôøi giaøu khaû naêng laõnh ñaïo ñeå laøm moät cuoäc phuïc höng theá giaù cuaû coäng ñoàng haûi ngoaïi. Maø khi ñaõ thieáu laõnh ñaïo ôû ngoaøi thì coäng ñoàng naøy coù laø caùi gì ñaâu tröôùc theá giôùi! Khi chuùng ta chæ laø moät con soá khoâng vó ñaïi thì ñaát nöôùc coù xem chuùng ta laø caùi gì! Trong muoân nghìn taäp theå ngöôøi Vieät caùc nôi, ñang coù nhöõng caù nhaân vaø toå chöùc aâm thaàm hoïc hoûi, reøn luyeän mình ñeå chuaån bò ñoùng goùp phaàn mình cho taäp theå. Ngöôøi laõnh ñaïo thaät söï - duø laø caù nhaân hay taäp theå - phaûi laø ngöôøi tröôûng thaønh töø trong thöïc tieãn hoaït ñoäng ôû ñaây vaø luùc naøy.
Hieän nay, coù moät thöù voán raát quyù maø coäng ñoàng haûi ngoaïi ñaõ may maén tieáp nhaän ñöôïc treân ñöôøng löu vong, laø ñöôïc hoïc soáng daân chuû trong moät xöù sôû toân troïng quyeàn töï do cuaû con ngöôøi. Ñoù laø ñieàu kieän caên baûn ñeå hoïc tieáp nhaän nhöõng giaù trò môùi trong cuoäc ñôøi. Vaên hoaù daân toäc chuùng ta ñang traûi qua nhöõng bieán ñoäng maø coù nhieàu ngöôøi ñaõ xem nhö laø nhöõng côn khuûng hoaûng baûn saéc daân toäc. Chuùng ta coøn töï do ñeå trao truyeàn löaû vaên hoaù cho con em, chuùng ta coøn nhöõng ñoùng goùp nhoû nhoi vaøo hoaït ñoäng khoa hoïc ñuû moïi ngaønh. Vaø treân heát, neáu chuùng ta coøn trao truyeàn ñöôïc yù thöùc vaên hoaù daân toäc cho theá heä treû, chuùng ta seõ coøn nhieàu cô may goùp phaàn taïo löïc ñaåy cho vaên hoaù daân toäc sôùm ñònh hình kæ nguyeân "vaên hoaù Vieät Nam" sau hôn naêm traêm naêm maùu vaø nöôùc maét roài.
Tuyø vaøo ñaûm löôïc cuaû mình, theá heä ngöôøi Vieät böôùc vaøo theá kæ XXI coù theå seõ ñöôïc vinh haïnh goùp phaàn mình vaøo vieäc phuïc höng vaên hoaù môùi cho daân toäc ôû kæ nguyeân "vaên hoaù Vieät Nam" theo cuøng moät nhòp vôùi vieäc xaây duïng cô sôû vaên hoaù môùi, vaên hoaù cuaû kæ nguyeân ña nguyeân cuaû coäng ñoàng theá giôùi - moät theá kæ AÙnh Saùng môùi chaêng? Coäng ñoàng ngöôøi Vieät ôû haûi ngoaïi cuõng theá thoâi. Tuyø ñaûm löôïc cuaû mình maø coäng ñoàng naøy seõ chæ laø moät oác ñaûo laïc loõng, moät ngoùn tay thöù saùu cuaû coäng ñoàng daân toäc, hay seõ laø moät thaùnh Gioùng treân haønh trình xaây döïng heä giaù trò vaên hoaù môùi cho daân toäc. Ñeå khoûi hoå theïn vôùi caùi "boán nghìn naêm vaên hieán".
Ñoaøn Xuaân Kieân
Chuù thích:
(1) Chuû nghiaõ "haäu hieän ñaïi" (post-modernism) xuaát hieän raûi raùc qua nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau, tuyø theo töøng ngaønh tri thöùc. ÔÛ trong baøi naøy, chuùng toâi nhìn noù ôû giai ñoaïn ñaõ phoå bieán, töùc laø vaøo thaäp nieân 80.
(2) Chuùng toâi nhìn lòch söû vaên hoaù daân toäc theo chieàu lòch söû tieán hoaù thì nhaän ra ba kæ nguyeân vaên hoaù lôùn: (1) kæ nguyeân vaên hoaù Laïc Vieät (Vaên Lang) maø ñænh cao laø vaên hoaù Ñoâng sôn (vôùi troáng ñoàng vaø vaên minh luaù nöôùc); (2) kæ nguyeân vaên hoaù Ñaïi Vieät laø keát quaû cuaû cuoäc giao löu vôùi vaên hoaù Haùn toäc, maø ñænh cao laø vaên hoaù Lyù-Traàn; (3) kæ nguyeân vaên hoaù Vieät Nam ñang treân ñöôøng hình thaønh suoát töø khi baét ñaàu giao löu vôùi vaên hoaù thaùi taây, vôùi ñuû caùc traøo löu tö töôûng noái tieáp nhau nhöng ñeàu coù moät saéc thaùi chung laø duy lí, nhò nguyeân. Haäu quaû cuaû tình traïng naøy laø chieán tranh (maùu vaø nöôùc maét) khoâng ngöøng. Ñænh cao cuaû vaên hoa ôû "kæ nguyeân Vieät Nam" chöa thaáy moät daáu hieäu naøo laø ñang ñònh hình! Xin trôû laïi vaán ñeà naøy trong moät dòp khaùc.
(3) Chuùng toâi duøng töø gheùp Toáng Nho ñeå phaân bieät vôùi heä thoáng tö töôûng trieát hoïc Khoång Nho. Khoång Nho laø phaàn tinh tuyù cuaû Nho Giaùo khi chöa bò cheá ñoä phong kieán Trung Hoa vaø caùc nöôùc Ñoâng AÙ bieán laøm coâng cuï yù thöùc heä baûo veä quaân quyeàn. Haùn Cao Toå laø ngöôøi ñaàu tieân ñaõ coù yù muoán thoáng thuoäc nho só. Ñeán caùc vua nhaø Toáng thì boïn nho só ñaõ hoaøn bò vieäc ñöa Nho hoïc leân haøng coâng cuï tö töôûng ñeå cuûng coá vöông quyeàn. Chính heä thoáng tö töôûng nho gia ñôøi Haùn vaø ñôøi Toáng ñaõ laø nguoàn trieát lí chính trò cho cheá ñoä phong kieán taäp trung. Nhìn treân bình dieän vaên hoaù thì goùp chung Khoång Nho vaø Haùn-Toáng Nho laø moät söï khieân cöôõng.
(4) Trong caùc taùc giaû baøn veà vaên hoaù Vieät Nam hieän ñaïi, coù Nguyeãn Kieán Giang raát ñaùng chuù yù. OÂng vaän duïng quan ñieåm bieän chöùng duy vaät ñeå nhaän dieän thöïc traïng vaên hoaù daân toäc hieän nay. Taùc giaû giôùi thuyeát vaên hoaù hieän ñaïi laø töø Caùch Maïng Thaùng Taùm 1945. Chuùng toâi laïi nghó raèng vaên hoaù hieän ñaïi phaûi ñöa luøi khôûi ñieåm veà taän Ñoâng Kinh Nghiaõ Thuïc (ÑKNT), vôùi ñuû taàm voùc aûnh höôûng saâu vaø roäng cuaû noù ñoái vôùi xaõ hoäi ta suoát theá kæ XX. Chuùng toâi hieåu ÑKNT laø bieåu töôïng cuaû phong traøo duy taân vang doäi khaép ba mieàn ñaát nöôùc. Nhöõng thuû lónh cuaû phong traøo ñaõ trôû thaønh bieåu töôïng cuaû moät theá heä canh taân ñaát nöôùc veà moïi maët, trong ñoù vaên hoaù laø ñiaï baøn chuû ñaïo.
Khi ñieåm laïi caùc thaønh phaàn vaên hoaù cuaû daân toäc Vieät Nam trong giai ñoaïn maø oâng cho laø khuûng hoaûng hieän nay, oâng nhaän ra ba thaønh phaàn: truyeàn thoáng, canh taân vaø phuïc höng, haõnh tieán. Thieát nghó raèng taùc giaû nhìn giai ñoaïn khuûng hoaûng quaù ngaén haïn, vaø quy chieáu vaøo söï khuûng hoaûng cuaû heä vaên hoaù voâ saûn trong nöôùc. Khuûng hoaûng seõ trôû neân saâu saéc hôn, neáu taùc giaû môû roäng ra ñeå bao truøm caùc heä tö töôûng nhò nguyeân ñang ñaáu tranh vôùi nhau treân ñiaï baøn ñaát nöôùc. Nhöng taát caû nhöõng luaän ñieåm veà khuûng hoaûng chæ laø do vò trí ñöùng cuaû taùc giaû maø thoâi. Chuùng toâi thì nghó laø ñoù laø moät thôøi kì chuyeån tieáp caàn thieát ñeå böôùc veà phiaù caùi môùi. Xem: Nguyeãn Kieán Giang (1993), "Nhìn nhaän thöïc traïng vaên hoaù Vieät Nam hieän nay", trong Tuyeån taäp Nguyeãn Kieán Giang. California: nxb. Traêm Hoa, tr. 145- 176.
Last updated July 7, 2003, by Giaùo Sö Nguyeãn Ñaêng Truùc
Trung Taâm vaên hoùa Nguyeãn-Tröôøng-Toä
13 g rue de l'ILL F- 67116 Reichstett, France
Tel 00 33 3 88205822