Khoå vaø Cöùu Khoå
(Giaùo Sö Nguyeãn Ñaêng Truùc)
Prepared for Internet by Vietnamese Misssionaries in Asia
Nhaän thöùc veà Khoå vaø giaûi phaùp cöùu khoå
cuûa trieát hoïc vaø vaên minh hieän ñaïi
Töø theá kyû 19, sau Kant, ngöôøi ta khoâng muoán trieát hoïc chæ laø moät môù kieán thöùc vu vô, moät troø chôi luaän lyù saùch vôû khoâng aên nhaäp gì vôùi thaân phaän con ngöôøi trong thôøi gian vaø bieán hoùa cuûa lòch söû.
Khaùm phaù ra thaân phaän mình gaén boù vôùi thöïc teá vaø thôøi gian, thì ñoàng thôøi trieát hoïc ñoái dieän vôùi vaán ñeà ñau khoå, cöùu khoå vaø töï do, giaûi phoùng.
Hai taùc giaû yù thöùc saâu xa veà thaân phaän con ngöôøi gaén boù vôùi thôøi gian thì cuõng laø hai trieát gia ñaõ ñeà nghò nhöõng giaûi phaùp taùo baïo ñöôïc thöïc hieän trong theá kyû 20: Hegel vaø Nietzsche (Haõy xem aûnh höôûng cuûa Hegel treân chuû nghóa coäng saûn, vaø Nietzsche treân chuû tröông thaùc loaïn haï caáp ngaøy nay).
Hegel muoán khai thaùc chieàu kích lòch söû nôi Kytoâ giaùo ñeå ñöa yù nieäm thôøi gian vaøo trieát hoïc. Nietzsche thì muoán quay trôû laïi thôøi bi kòch Hy Laïp ñeå ñaùnh ñoå giaác mô duy lyù coå truyeàn. Nhöng caû hai ñaõ khoâng thoaùt khoûi tieàn ñeà saâu kín taïo neân giaác mô trieát hoïc, neân traùo ngöôïc noäi dung Kytoâ giaùo vaø tö töôûng bi kòch cuûa Hy Laïp.
Tieàn ñeà ñoù laø yù muoán nguyeân sô ñoàng hoùa con ngöôøi vaø tuyeät ñoái. Neân taát caû noã löïc khaùm phaù nhöõng döõ kieän ña bieät trong caùc coâng trình trieát hoïc cuûa hai vò cuõng goùi goïn trong caùi boïc voâ hình laø caùi Ngaõ ñoäc toân, daãu mang nhieàu danh hieäu nhö sieâu nhaân (surhomme) hay Nhaân loaïi (Humaniteù) hoaëc Tinh thaàn (Esprit).
Hegel ñaõ chuyeån Ñöùc Gieâsu Kitoâ, moät con ngöôøi lòch söû, duy nhaát, ñoäc ñaùo thaønh hình aûnh töôïng tröng vaø laáy yù nieäm tröøu töôïng veà moät nhaân loaïi theo yù oâng laøm thöïc taïi. Thöïc ra, khi mang laáy thaân phaän con ngöôøi vôùi thôøi gian tính, khoå naïn cuøng cöïc cuûa Ñöùc Gieâsu Kitoâ ñöôïc goùi goïn trong caâu: "Laïy Thieân Chuùa toâi, laïy Thieân Chuùa toâi, sao Ngaøi ñaõ boû rôi toâi?" (Mc. 15, 34). Thôøi gian gaén lieàn vôùi ñau khoå trong Kitoâ giaùo laø söï xa caùch giöõa con ngöôøi cuï theå vaø Thieân Chuùa Ngoâi vò, vaø giöõa nhöõng con ngöôøi vôùi nhau. Khoå ñau nôi Hegel laø söï choái boû moät phaàn cuûa mình ñeå töï mình laøm cho mình trieån nôû. Ñaây laø bieän chöùng cuûa tö duy, nhöng cuõng chính bieän chöùng ñoù taïo neân thôøi gian vaø lòch söû. Bieän chöùng ñöôïc nôùi roäng, ñeå roài dong daøi ñi ñeán nhöõng caûnh ñaáu tranh, trieät haï, daãu bi thöông nhöng laø caàn thieát cho yù nieäm Tinh thaàn vaø Nhaân loaïi. Marx coù xoay ngöôïc vò theá giöõa tinh thaàn vaø thieân nhieân, thì cuõng khoâng khaùc Hegel trong loái luaän chöùng goïi laø bieän chöùng phaùp veà lòch söû vaéng boùng ngöôøi cuï theå. Coøn Nietzsche thì quay laïi bi kòch cuûa Hy Laïp vaø khai thaùc toái ña caâu noùi naøy cuûa Heùraclite:
Thôøi gian laø moät ñöùa treû ñuøa chôi: vöông quoác cuûa moät treû thô! (Caâu. 52)
Thöïc ra, caâu noùi naøy ñaày aån yù, neáu khoâng noùi laø bi thöông khi nhìn nhöõng cuoäc cheùm gieát cuûa con ngöôøi nhaân danh nhöõng tieâu chuaån töông ñoái, baát taát cuûa lòch söû. Hôn nöõa caâu noùi naøy khoâng theå naèm ngoaøi nhaän ñònh sau ñaây cuûa Heùraclite:
Logos (Nghóa toái haäu), con ngöôøi ta khoâng bao giôø hieåu ñöôïc, daãu chöa töøng nghe hay ñaõ ñöôïc nghe qua (Caâu 1)
Vaø chính söï xa caùch giöõa Nghóa toái haäu, Lôøi Nguyeân Thuûy vaø thaân phaän con ngöôøi soáng trong thôøi gian môùi laø thaûm kòch coát loõi taïo neân caùc baûn bi kòch Hy Laïp.
Qua bi kòch tieâu bieåu cuûa Sophocle "Oedipe laøm vua", ta thaáy coâ ñoïng caûm thöùc cuûa neàn vaên hoùa Hy Laïp tieàn Socrate veà thaân phaän con ngöôøi gaén boù vôùi thôøi gian. Oedipe laø thaân phaän con ngöôøi taïi theá, böôùc chaân vaøo ñôøi thì nhö mang vaøo mình aùn gieát cha (Laios) maø mình khoâng hay bieát. Töông giao ñöùt ñoaïn vôùi Nguoàn Goác ñaõ ñaåy Oedipe ñi tìm vu vô qua söï hieåu bieát, phaân bieät ngaøy ñeâm, qua söï cheá ngöï keû khaùc, qua vieäc ñaøo xôùi thieân nhieân, aên naèm vôùi chính meï mình (Jocaste) khoâng khaùc gì nhö ñònh meänh muoán Oedipe thay cha ñeå taïo moät nhaân loaïi môùi, moät nhaân loaïi loaïn luaân. Khi nhôø ngöôøi muø Teùreùsias noùi cho hay veà quaù khöù, lyù lòch cuûa mình, thì Oedipe cuõng khoâng theå laøm gì hôn laø yù thöùc thaân phaän muø loøa tröôùc chaân lyù vaø löu laïc xa Queâ, xa Nhaø cuûa con ngöôøi taïi theá. Thôøi gian laøm con ngöôøi khoå vì noù laø böùc töôøng ngaên caùch, laø duyeân côù taïo neân laàm laïc, vaø con ngöôøi khoâng troâng chôø gì nôi noù ñeå töï cöùu.
Vôùi moät loái dieãn taû khaùc, trong vôû bi kòch "Promeùtheùe bò troùi", vaên haøo Eschyle cho thaáy noã löïc töï cöùu baèng taøi naêng cuûa con ngöôøi cuõng chæ laø vieäc laøm voâ voïng trong vieäc truy tìm chaân lyù. Taøi naêng bieán cheá ñoà vaät, söï hieåu bieát cuûa con ngöôøi chæ laø nhöõng giaûi phaùp giuùp con ngöôøi soáng taïm, queân ñi noãi haõi huøng cuûa söï cheát, voán laø moät söï kieän khoâng chòu noåi giöõa öôùc mô voâ taän vaø thöïc teá cuûa kieáp ngöôøi trong thôøi gian höõu haïn. Promeùtheùe, vò thaàn duy nhaát cuûa thieân cung muoán noái keát Cronos vaø Zeùus, thôøi gian vaø tuyeät ñoái, ñeå cöùu con ngöôøi khoûi traàm luaân aâm giôùi baèng caùch:
- Ta ñaõ laøm cho con ngöôøi hay cheát queân mình phaûi cheát
- Ta ñaõ ñöa vaøo hoàn noù nhöõng öôùc mô muø quaùng
- Ta coøn laøm hôn nöõa: ta cho chuùng löûa
- Töø löûa ñoù hoïc ñöôïc ñuû taøi ngheä (248-260)
Nhöng nhaân vi aûo aûnh ñoù laø voâ chaân, chæ ñöa ñeán tai hoïa ngaøn ñôøi cho Promeùtheùe.
Giaûi phaùp cuûa vaên hoùa Hy Laïp laø moät maët yù thöùc thaûm traïng cuûa kieáp ngöôøi, maët khaùc laø noã löïc xaây döïng cuoäc soáng traät töï, daãu töông ñoái nhöng caàn thieát, vì ñoù laø söï khoân ngoan duy nhaát coøn laïi.
Nietzsche am töôøng nhöõng noäi dung naøy, nhöng giaûi phaùp cuûa Nietzsche laø choïn thaùi ñoä quaù laïm cuûa Promeùtheùe phaûn khaùng, baát chaáp chaân lyù. Töø caûm nhaän thôøi gian, lòch söû, con ngöôøi, theo thaân phaän vaø phaùn ñoaùn höõu haïn cuûa mình nhö moät troø ñuøa treû con, Nietzsche quyeát taâm ñöa phaùn ñoaùn höõu haïn aáy naøy thaønh moät chaân lyù tuyeät ñoái do chính mình laøm ra ñeå theå hieän yù chí quyeàn löïc cuûa mình. Nay khoâng phaûi thôøi gian ñöôïc noùi ví von laø moät troø ñuøa treû thô, nhöng toaøn khoái trôøi, ñaát, thaàn, ngöôøi laø moät troø ñuøa. Noùi caùch khaùc, töø khoå ñau cuûa kieáp ngöôøi, ta taïo moät trôøi môùi ñaát môùi theo yù ta, do quyeàn löïc cuûa ta, vaø ñoù laø töï do vaø giaûi phoùng. Ngay töø cuoán ñaàu tay "Söï khai sinh cuûa bi kòch" naêm 1871, Nietzsche ñaõ vieát:
Ñeå coù theå chòu ñöïng noåi cuoäc soáng, ngöôøi Hy Laïp vì quaù caàn thieát ñaõ taïo ra thaàn thaùnh. (1)
Söï voâ ñoä ñaõ ñöôïc khai môû ra nhö laø chaân lyù; noùi cho ñuùng, söï maâu thuaãn naøy, söï khoaùi chí naøy phaùt sinh töø noãi ñau ñôùn, gioùng leân moät tieáng noùi, döôøng nhö phaùt xuaát töø thaâm cung cuûa chính baûn tính töï nhieân. (2)
Cuõng vì nhaän thöùc thaûm traïng thöïc teá cuûa kieáp ngöôøi moät caùch saâu xa ñoàng thôøi vôùi moät giaûi phaùp phaûn khaùng muø quaùng, cuøng cöïc vaø baát chaáp chaân lyù maø Nietzsche mang hai boä maët vöøa tieân tri vaø vöøa laø aùc quûi.
Toùm keát laïi, saám ngoân cuûa trieát hoïc Taây phöông "Ngöôøi ôi, haõy bieát mình" ñöôïc Socrate neâu leân ñaõ maõi chæ ñöôïc hieåu laø "Ngöôøi ôi haõy töï mình chæ bieát laáy mình", ñeå noãi khoå töï caên cuûa con ngöôøi laø thieáu vaéng moät ai ñaõ trôû thaønh noãi böïc töùc chính mình moät caùch ñieân cuoàng vaø voâ voïng.
Khoå trong truyeän Kieàu
Haàu nhö ñoàng thôøi vôùi Hegel vaø Nietzsche, vaø cuøng soáng nhöõng caûnh ñoåi thay lòch söû, Nguyeãn Du, qua truyeän Kieàu, ñaõ giuùp chuùng ta hieåu ñöôïc taâm thöùc cuûa tieân sinh, vaø haún ñoù cuõng laø taâm thöùc cuûa ngöôøi Vieät Nam ñöông thôøi, veà cuoäc ñôøi vaø phaûn öùng tröôùc khoå ñau cuûa hieän sinh.
Môû ñaàu caâu truyeän taùc giaû cho thaáy cuoäc ñôøi laø moät tröôøng chieán ñaáu, giöõa taøi vaø meänh.
Qua caâu noùi toång quaùt naøy, caàn hieåu laø nhaân vaät Kieàu laø chính moãi moät con ngöôøi chuùng ta, vöôït leân bieân giôùi cuûa baát cöù thôøi kyø lòch söû naøo. Neáu caâu truyeän coù möôïn khung caûnh lòch söû xaõ hoäi thôøi naøo ñoù, thì phaûi xem laø moät kyõ thuaät vaên chöông. Hôn nöõa, nhöõng teân goïi nhö Kieàu, Thuùc Sinh, Töø Haûi, Giaùc Duyeân... ñeàu mang moät yù nghóa töôïng tröng, chuyeân chôû nhöõng yù nieäm vaên hoùa vöôït thôøi gian lòch söû (khoâng khaùc gì trong Taây Du Kyù cuûa vaên hoïc Trung Hoa vôùi caùc teân goïi Teà Thieân, Trö Baùt Giaùi, Sa Taêng...).
Muoán hieåu ñöôïc khung caûnh cuûa Khoå trong Kieàu, khoâng theå boû qua vieäc phaân tích chöõ Taøi vaø Meänh.
Tröôùc heát theo chính nghóa ñen cuûa truyeän Kieàu, taøi ñöôïc keå laø nhöõng gì xaõ hoäi con ngöôøi xem laø gioûi, hay, ñeïp: Kieàu maët ñeïp, vaên hay, ñaøn gioûi.
Daãu khoâng quaù haáp taáp ñeå ñoàng hoùa chöõ taøi vôùi theá giôùi nhaân vi, giaû aûo, xa Ñaïo töï nhieân trong tö töôûng Laõo Trang, hoaëc vôùi theá giôùi saéc saéc, khoâng khoâng do nghieäp (karma) laø öôùc muoán, baøn tay con ngöôøi laøm ra, theo ngoân ngöõ nhaø Phaät, nhöng ngöôøi ñoïc cuõng coù theå nhaän ra raèng trong söï thaâu hoùa nhuaàn nhuyeãn caùc noäi dung cuûa Tam giaùo, ngöôøi Vieät Nam ta cuõng coù moät yù nieäm veà chöõ taøi khoâng xa vôùi caùc yù nghóa ñoù.
Neáu ñoïc baûn vaên, ta seõ thaáy chöõ taøi khoâng nhöõng laø moät soá taøi naêng cuûa Kieàu, maø coøn laø nhöõng giaûi phaùp töôûng chöøng nhö cöùu Kieàu khoûi soá meänh long ñong cuûa mình: nhö loøng traéc aån vaø nhöõng xoay xôû cuûa Thuùc Sinh, loøng haøo hieäp, quaûng ñaïi cuûa Töø Haûi anh huøng... Do ñoù coù theå ñi ñeán ñònh nghóa chöõ taøi laø taát caû nhöõng gì phaùt xuaát töø con ngöôøi, vieäc ñaùnh giaù, noã löïc giaûi phoùng... Vaø chöõ meänh, laø nguoàn cô töø ñaâu ñeán con ngöôøi khoâng theå suy bieát ñöôïc. Chöõ meänh trong Kieàu laïi gaén boù vôùi hai chöõ khaùc: ñoù laø Duyeân vaø Taâm.
Theo ñuùng yù nghóa caâu truyeän, duyeân thì khoâng phaûi laø söï ngaãu nhieân, baát ngôø maø thoâi, nhöng laø vieäc laøm cuûa Beà Treân maø con ngöôøi höõu haïn khoâng theå lyù hoäi ñöôïc.
Chöõ Taâm cuõng khoâng phaûi laø caûm tình, yù muoán, chuû ñònh phaùt xuaát töø con ngöôøi, nhöng laø caùi beân trong aån kín, ñieàu maø Kinh Thö goïi laø "Ñaïo Taâm duy vi", kín ñaùo ôû vôùi con ngöôøi nhöng khoâng ñoàng hoùa vôùi suy tö vaø vieäc laøm con ngöôøi.
Nhö theá phaûi khaúng ñònh raèng chöõ meänh cuûa Kieàu khoâng lieân quan ñeán thuyeát ñònh meänh cuûa caùc tröôøng phaùi khaéc kyû Taây phöông nhö nhieàu nhaø pheâ bình vaên hoïc gaùn gheùp. Theo tröôøng phaùi khaéc kyû Taây phöông, ñònh meänh laø voøng quay höõu lyù, maùy moùc cuûa vuõ truï, baát chaáp öôùc muoán con ngöôøi; nhöng nhôø ñoàng hoùa vôùi lyù trí cuûa vuõ truï, con ngöôøi coù theå duøng yù chí vaø lyù trí cuûa mình ñeå töï giaûi thoaùt. Trong cuoán VIII, Epicteøte khuyeân:
Ngöôi ñöøng ñoøi söï theå ôû ñôøi xaûy ra theo nhö ngöôi öôùc muoán, nhöng haõy ao öôùc chuùng xaûy ra nhö thöïc traïng chuùng xaûy ra, thì ngöôi seõ luoân maõi haïnh phuùc.
Kieàu laø thaân phaän con ngöôøi, con ngöôøi gaén boù vôùi nghieäp cuûa mình laø mang laáy "thaân".
Ngaãm hay muoân söï taïi trôøi,
Trôøi kia ñaõ baét laøm ngöôøi coù thaân (3241-42)
Chöõ "thaân" naøy goùi gheùm taát caû nhöõng ñaëc tính cuûa thôøi gian. Thôøi gian, theá giôùi ngöôøi ñoù laø thung luõng nöôùc maét, maø con ngöôøi caûm nhaän qua nhöõng noá baát töông phuøng giöõa öôùc muoán vaø thöïc teá, giöõa nhöõng thay thay ñoåi ñoåi gaây nhieàu thöông ñau hôn laø ñem laïi thaønh quaû vui veû. Nguyeân do gaây neân khoå khoâng nhöõng khoâng giaûi thích ñöôïc, nhö voâ côù gia ñình hoï Vöông laâm naïn, maø coøn naèm trong nhöõng vieäc laøm cuûa con ngöôøi, toát cuõng nhö xaáu theo maãu möïc ñònh giaù cuûa noù. Maõ Giaùm Sinh, Tuù Baø, Sôû Khanh, Baïc Baø... ñaõ gaây ra khoå cho Kieàu vì aùc ñoäc, nhöng noã löïc cöùu Kieàu khoûi khoå cuûa Thuùc Sinh, nhöõng coá gaéng cuûa neáp soáng thoaùt tuïc nôi Quan AÂm Caùc, nhöõng cöû chæ haøo hieäp cuûa Töø Haûi cuõng khoâng cöùu Kieàu khoûi caên khoå nôi thaân.
Neáu Nguyeãn Du khoâng tieàn caûm ba maãu möïc vaên hoùa con ngöôøi - homo sapiens (Teà Thieân), homo ludens (Trö Baùt Giôùi) homo faber (Sa Taêng) - treân ñöôøng tìm chaân lyù cöùu thoaùt nhö trong truyeän Taây Du Kyù cuûa Trung Hoa, thì thi só naøy cuõng cho thaáy khaù nhieàu nhöõng giaûi phaùp cöùu khoå maø lòch söû con ngöôøi vaø nhaân loaïi ñeà nghò:
- Thuùc Sinh vaø nhöõng tình caûm heát söùc laø thoâng thöôøng cuûa con ngöôøi, nhöõng khoân ngoan xoay xôû tuøy luùc, söï toát laønh bình dò cuûa cuoäc soáng haèng ngaøy.
- Quan AÂm Caùc, Phaät ñöôøng - "giöõ chuøa, tuïng kinh" Con ñöôøng khoå haïnh, queân laõng.
Taïm qui nguõ giôùi cho naøng xuaát gia
AÙo xanh ñoåi laáy caø sa... (1920-21)
- Töø Haûi, loøng haøo hieäp muoán cöùu ñôøi baèng baïo löïc göôm ñao, caùch maïng:
- Anh huøng ñoaùn giöõa traàn ai môùi giaø (2202)
- Tröôïng phu thoaùt ñaõ ñoäng loøng boán phöông
Troâng vôùi trôøi beå meânh mang
Thanh göôm yeân ngöïa leân ñaøng thaúng rong (2214-16)
- Baèng nay boán beå khoâng nhaø (2225)
- Doïc ngang naøo bieát treân ñaàu coù ai (2472)
- Ngaãm töø ñaáy vieäc binh ñao
Ñoáng xöông voâ ñònh ñaõ cao baèng ñaàu (2492-94)
Nhöõng giaûi phaùp ñöa ra ñoù coù hay ñaáy, nhöng taïm bôï vaø giaû taïo laøm sao:
Raèng hay thì thaät laø hay
Nghe ra ngaäm ñaéng nuoát cay theá naøo (489-490)
hoaëc:
Vui laø vui göôïng keûo laø
Ai tri aâm ñoù, maën maø vôùi ai? (1246-47)
Phaûi chaêng nhö giaác moäng ñaõ cho hay:
Rì raèng: nhaân quaû dôû dang
Ñaõ toan troán nôï ñoaïn tröôøng ñöôïc sao
Soá coøn naëng nghieäp maù ñaøo
Ngöôøi daàu muoán quyeát trôøi naøo ñaõ cho (995-998)
Phaûi, Nguyeãn Du ñaõ coù gôïi leân vaøi laàn trong truyeän Kieàu veà luaät nhaân quaû luaân hoài, ñaëc bieät khi Kieàu muoán toû baøy moái tình chung thuûy vôùi Kim Troïng baát chaáp nhöõng hoaøn caûnh buoäc phaûi phaân ly nôi cuoäc soáng traàn ai:
Bieát bao duyeân nôï theà boài?
Kieáp naøy thoâi theá thì thoâi coøn gì
Taùi sinh chöa döùt höông theà
Laøm thaân traâu ngöïa ñeàn ghì truùc mai
Nôï tình chöa traû cho ai
Khoái tình mang xuoáng tuyeàn ñaøi chöa tan. (705-710)
Nhöng trong toaøn boä caâu truyeän, Nguyeãn Du khoâng laáy luaät nhaân quaû, vay traû traû vay, vaø ngay caû luaân hoài nhieàu kieáp ñeå giaûi thích khoå ñau, ít nhaát laø khoå ñau cuûa kieáp laøm ngöôøi. Ñoái vôùi Nguyeãn Du, nghieäp maù ñaøo laø nghieäp laøm ngöôøi, vaø töï thaân phaän laøm ngöôøi coù thaân ñoù laø moät caùi nhaân, moät moùn nôï phaûi traû.
Nôï laøm ngöôøi, vaø ñoù laø thaûm kòch. Ñoâi luùc Nguyeãn Du ví moùn quaø Taïo Hoùa cho con ngöôøi coù cuoäc soáng trong thôøi gian laø moät cuoäc thanh luyeän, moät caùi Khoå giuùp ngöôøi ñöôïc thanh cao:
Baét phong traàn phaûi phong traàn
Cho thanh cao môùi ñöôïc phaàn thanh cao (3243-44)
Taïi sao moùn quaø cho laøm ngöôøi ñöôïc goïi laø nôï, vaø ñöôïc caûm nhaän laø khoå?
Nôï phaûi chaêng vì phaän laøm ngöôøi khoâng phaûi do con ngöôøi töï mình laøm ra?
Khoå phaûi chaêng vì con ngöôøi coøn coù khaû naêng vaø töï do ñeå ñaït quyeàn sôû höõu phaän mình vaø queân nguoàn goác nguyeân sô?
Cuõng vì theá taøi vaø meänh töông giao trong moät noãi ghen, moät cuoäc chieán ñaáu cuûa chaân lyù vaø meâ hoaëc. Vaø phaûi chaêng vì theá, Kieàu phaûi traû laïi cuoäc ñôøi, toaøn cuoäc ñôøi, khi cheát ñi con ngöôøi oan nghieät cuûa chöõ taøi treân soâng Tieàn Ñöôøng ñeå ngoä ñöôïc, hay giaùc ñöôïc duyeân cuûa meänh trôøi.
Phaàn sau cuûa caâu truyeän khi Kieàu ñaõ traû laïi kieáp ngöôøi cuûa mình treân soâng Tieàn Ñöôøng, haún khoâng phaûi laø thieân ñaøng traàn theá coù thöïc. Traêm naêm trong coõi ngöôøi ta, ñôøi vaãn luoân maõi laø ñaáu tröôøng cuûa taøi-meänh, vaø ñôøi vaãn laø khoå. Nhöng ñaây haún laø moät cuoäc ñoåi môùi caùi nhìn, moät caûnh giôùi cuûa keû ñaõ giaùc duyeân, ngoä ñöôïc moái töông giao trôøi-ñaát-ngöôøi chaân thaät. Vaø ñoù laø nghóa, moät ñoøi hoûi ñaïo ñöùc, phaûi nhö theá, töùc laø ñaïo laøm ngöôøi, nhö trong phaàn keát ñaõ noùi roõ:
Ñaõ mang laáy nghieäp vaøo thaân
Cuõng ñöøng traùch laãn trôøi gaàn trôøi xa
Thieän caên ôû taïi loøng ta
Chöõ Taâm kia môùi baèng ba chöõ Taøi (3249-52)
Chöõ Taâm ñoù ôû beân trong, nghóa laø khoâng phaûi phaùt xuaát töï caùi Taøi con ngöôøi theå hieän ra beân ngoaøi; vaø con ngöôøi chæ nghe ñöôïc tieáng vang voïng cuûa noù khi ñaõ cheát ñi nhaân loaïi aûo aûnh do baøn tay con ngöôøi coá taïo ra. Vaø vieäc ñoù cuõng caàn ñeán "duyeân" nöõa.
Job, khoå vaø yeâu
Saùch Job ñöôïc truyeàn thoáng Do Thaùi giaùo vaø Kitoâ giaùo xeáp vaøo muïc saùch Khoân Ngoan, theo nghóa laø moâ taû söï töông giao giöõa con ngöôøi vaø Thieân Chuùa. Khoân ngoan xeùt ñeán ñieåm cuøng cöïc khi ñaët noåi moät thöïc taïi tieâu cöïc nhaát theo nhaän ñònh cuûa con ngöôøi, ñeå vaãn tìm thaáy nôi ñoù nghóa cuûa Tình Yeâu.
Mircea Eliade, moät taùc giaû daøy coâng truy cöùu veà lòch söû caùc toân giaùo ñaõ nhaän ñònh:
Ñieåm gay caán nhaát cuûa "khoå ñau" chính laø lyù do noù phaùt xuaát ra; khoå ñau chæ laøm cho ta hoang mang khi caên nguyeân cuûa noù coøn mòt môø khoâng bieát taïi do ñaâu...Thoâng thöôøng, ta coù theå noùi raèng khoå ñau ñöôïc xem laø haäu quaû cuûa söï taùch rôøi ra khoûi "maãu möïc thöôøng haèng". Maãu möïc naøy tuøy daân toäc vaø vaên minh coù theå mang nhieàu noäi dung, hình aûnh khaùc nhau. Nhöng ñieàu quan troïng laø khoâng nôi naøo - trong khung caûnh cuûa caùc neàn vaên minh coå xöa - khoå ñau ñöôïc xem laø "muø quaùng" vaø khoâng coù yù nghóa. (3)
Ñieàu maø Micea Eliade cho laø yù nghóa giaûi thích khoå ñau thoâng thöôøng ñöôïc hieåu laø quaû cuûa moät caùi nhaân toäi aùc, laø caùi giaù con ngöôøi phaûi traû veà loãi laàm cuûa mình. Quan ñieåm ñoù coù theå laø moät söï ñieàu chænh cuûa moät vuõ truï quan goïi laø "Natura naturans", luaät cuûa thieân nhieân nhaát theå bieán hoùa voâ tình, hoaëc laø söï tröøng phaït keû khaùc cuûa Thöôïng Ñeá nhö quan ñieåm truyeàn thoáng cuûa thaàn hoïc Do Thaùi giaùo (4). Vaø trong saùch Job, ba ngöôøi baïn an uûi oâng cuõng nhaán maïnh ñeán quan ñieåm thaàn hoïc naøy, ñoù laø Eliphaz, Bildad vaø Cophar.
Nhöng, "Khoå" neâu leân trong saùch Job, moät caâu truyeän töôïng tröng, nhöng muoán goùi gheùm nhöõng noãi khoå cuûa con ngöôøi vaø cuõng laø moät thaùch thöùc veà caâu hoûi khaùc hôn:
Job coù kính sôï Thieân Chuùa moät caùch döng khoâng hay khoâng? (Jb I, 9)
Caâu hoûi thaùch thöùc veà maëc khaûi Tình Yeâu cuûa Thieân Chuùa ñoái vôùi con ngöôøi, vaø ngöôïc laïi.
Voâ caàu, döng khoâng, laø noäi dung chính cuûa saùch Job, laø tinh tuùy cuûa toaøn boä Thaùnh Kinh.
Ñoái vôùi keû khoâng yeâu, caâu hoûi ñaët ra trong söï kính sôï Thieân Chuùa phaûi laø:
Coù phaûi vì khung caûnh gia ñình, quy öôùc xaõ hoäi, vì phaàn thöôûng ñôøi naøy hoaëc ñôøi sau, vì ñaùp öùng ñoøi hoûi cuûa löông taâm hay khoâng? - Neáu khoâng, thì vì gì? Khoâng gì caû hay sao?
Kytoâ höõu chæ coù theå vöøa khieâm toán nhöng vöøa traøn ñaày hy voïng maø phaûi traû lôøi: "Thöïc ra khoâng vì gì caû, chæ vì yeâu meán Thieân Chuùa maø thoâi".
Vaø trong yù nghóa cuøng cöïc ñoù, saùch Job ñaõ ñöôïc giöõ laïi nhö laø Saùch Khoân Ngoan. Neáu khoâng nhö theá, thì nhöõng lôøi cuûa Job phaùt ra trong côn khoå ñau seõ ñöôïc ñoàng hoùa vôùi lôøi cuûa Hegel, Nietzsche hoaëc cuûa Jean-Paul Sartre!
Môû ñaàu caâu truyeän Job ñöôïc moâ taû laø ngöôøi coâng chính tröôùc Thieân Chuùa, xaõ hoäi vaø ngay caû ñoái vôùi Satan. Thieân Chuùa haõnh dieän khi taïo ñöïng ñöôïc moät con ngöôøi nhö theá. Vaø ñeå thaùch thöùc Thöôïng Ñeá, Satan ñi ñeán böôùc cuøng:
"- Phaûi, con ngöôøi coù theå yeâu Ngaøi, nhöng thöïc taâm coù phaûi vì Ngaøi hay vì moät caùi gì khaùc ngoaøi Ngaøi. Tình yeâu döng khoâng ñoù Thöôïng Ñeá coù theå ban cho con ngöôøi khoâng?"
Vaø qua Job, thaûm kòch cuoäc ñôøi con ngöôøi ñöôïc dieãn taû qua töøng naác:
- Chieán tranh, tai hoïa thieân nhieân gieát ngöôøi, ñoát nhaø, saùt haïi caû con caùi, tieâu huûy gia saûn cuûa Job.
- Chöa heát, moät caên beänh gheâ tôûm, coù leõ laø beänh cuøi ñaõ bieán thaân theå cuûa Job thaønh môù maùu muû tanh hoâi. Job bò ruoàng raãy bôûi chính ngöôøi thaân nhaát coøn laïi trong nhaân loaïi, töùc laø vôï mình; vaø hôn nöõa bò caû xaõ hoäi, qua vôï mình, thaùch thöùc veà chính söï trung tín cuûa mình ñoái vôùi Thieân Chuùa.
Vôï oâng ñaõ noùi lôøi cuoái vôùi oâng:
OÂng coøn maõi coá trung tín ñöôïc sao? Haõy nguyeàn ruûa Thieân Chuùa vaø cheát ñi cho xong! (Jb 2, 9)
Ñeán ñaây Job vaãn khoâng leân tieáng choáng laïi Thieân Chuùa.
Töø caâu 2, 11 ñeán heát caâu 2,13, moät ñoaïn raát vaén moâ taû nhöõng gì con ngöôøi coù theå laøm ñöôïc tröôùc ñau khoå keû khaùc: Ba ngöôøi baïn, töø ba nöôùc khaùc nhau, Eliphaz töø Teùman, Bildad töø Shuab, Cophar töø Naamat tìm ñeán ñeå chia seû noãi khoå vaø tìm caùch an uûi Job. Töø xa hoï ñaõ thoån thöùc, xeù aùo mình, laáy buïi phuû ñaàu ñeå toû baøy loøng töø bi cuûa mình. Hoï khoâng bieát noùi gì hôn vì toân troïng Job, vaø thinh laëng ngoài nhìn trong baûy ngaøy baûy ñeâm. Ñaây haún laø maãu möïc tuyeät vôøi cuûa tình ñoàng loaïi ñoái vôùi nhau. Nhöng trong caâu truyeän, chính tình yeâu giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi maø thoâi, söï an uûi döïa treân suy luaän con ngöôøi daãu laø baïn beø thaân thieát nhaát, nhöõng lyù chöùng beânh vöïc cho Thieân Chuùa do con ngöôøi..., thì taát caû nhöõng ñieàu ñoù laïi laø duïng cuï tinh vi maø Satan coù theå duøng ñeå thaùch thöùc Tình yeâu voâ caàu vaøo Thöôïng Ñeá cuûa Job.
Sau phaàn vaên xuoâi vöøa löïôïc qua, ta seõ ñoïc nhöõng lôøi ñoái thoaïi baèng thô. Phaàn ñaàu töø chöông 3 ñeán 14. Job leân tieáng ñaàu tieân, nguyeàn ruûa ngaøy oâng sinh ra ñôøi:
Haõy cheát ñi ngaøy chöùng kieán toâi sinh ra,
Vaø ñeâm baùo tin: moät beù trai vöøa môùi ñöôïc cöu mang! (Jb 3, 3)
...
Sao toâi khoâng cheát ñi ngay töø buïng meï,
Sao khoâng cheát ñi khi môùi ra ñôøi? (3, 11)
Nhöõng noãi khoå cuûa toâi coøn nhieàu hôn caùt bieån (6, 3)
Ñoù cuõng laø lôøi than oaùn veà cuoäc ñôøi cuûa moät Nguyeãn Gia Thieàu trong Cung Oaùn Ngaâm Khuùc (CONK):
Thaûo naøo khi môùi choân nhau,
Ñaõ mang tieáng khoùc böng ñaàu maø ra! (CONK 55 - 56)
Treû taïo hoùa ñaønh hanh quaù ngaùn
Cheát ñuoái ngöôøi treân caïn maø chôi! (CONK 73-74)
Baây giôø Eliphaz môùi laáy luaän chöùng veà tình traïng coù theå phaïm loãi cuûa con ngöôøi ñeå bieän minh cho söï tröøng phaït cuûa Chuùa qua ñau khoå:
Con ngöôøi laøm sao coù theå coâng chính tröôùc Thieân Chuùa? (Jb 4, 17)
Phuùc cho keû Chuùa söûa phaït!
Vì theá neân ngoan nguøy tröôùc baøi hoïc cuûa Ñaáng Toaøn Naêng (Jb 5, 17)
Job laïi theâm töùc böïc veà loái luaän chöùng naøy, oâng tieáp tuïc than oaùn:
Toâi vaãn cöù noùi trong noãi daèn vaët cuûa trí toâi,
Toâi vaãn oaùn than trong noãi chua cay cuûa loøng toâi (Jb 6, 11)
Bildad giaän thaùi ñoä cuûa Job neân leân tieáng:
Haõy truy cöùu theá heä ñaõ qua
Haõy suy ngaãm veà kinh nghieäm toå tieân ñôøi tröôùc (Jb 8, 8)
Khoâng, Chuùa khoâng töø raõy keû coâng chính
Ngaøi khoâng giuùp cho keû aùc nhaân (Jb 8, 20)
Caâu traû lôøi cuûa Job laø chuyeän ñoù oâng ñaõ nghe roài:
Thaät ra, toâi bieát haún laø nhö theá:
Laøm sao con ngöôøi laïi coù theå coù lyù tröôùc Thieân Chuùa (Jb 9, 2)
Nhöng, toâi vaãn cöù baûo veä tröôøng hôïp cuûa toâi,
Toâi vaãn choïn luaän chöùng cuûa toâi ñeå chaát vaán Ngaøi ( Jb 9, 14)
OÂi ! taïi sao Ngaøi cho toâi sinh ra töø buïng meï?
Toâi cheát ñi laø xong, baáy giôø coù ai thaáy ñöôïc toâi.
Toâi seõ nhö chöa bao giôø coù
Vì töø buïng meï, ngöôøi ta ñaõ choân toâi (Jb 10, 18-19)
Tröôùc nhöõng lôøi naøy, Cophar ñaønh phaûi phaân bieät cho Job roõ raèng, neáu Job noùi mình trong saïch, voâ toäi, thì haõy thöû hoûi ñaõ hieåu heát söï khoân ngoan Thieân Chuùa chöa: chæ coù söï khoân ngoan voâ taän cuûa Ngaøi môùi hieåu ñöôïc caùc loãi cuûa Job. Neân Job haõy töø boû loãi laàm vaø caàu xin Ngaøi, töông lai moïi söï seõ toát ñeïp. Nay haõy queân thöû thaùch ñi xem nhö chuyeän töông ñoái xaûy ra trong choác laùt.
Job caøng gay gaét theâm:
Thaät, ñuùng laø caùc oâng laø tieáng noùi cuûa quaàn chuùng,
Vaø söï khoân ngoan ñoù seõ cuøng cheát ñi vôùi maáy oâng (Jb 12, 2
Taát caû ñieàu ñoù, maét toâi ñaõ thaáy,
Tai toâi nghe vaø toâi vaãn hieåu.
Toâi cuõng yù thöùc ñöôïc nhö quùi oâng,
Toâi khoâng coù gì phaûi nhöôøng quùi oâng trong caùc luaän chöùng ñoù
Nhöng toâi phaûi noùi vôùi Ñaáng Toaøn Naêng
Toâi muoán chaát vaán chính Thieân Chuùa
Caùc ngaøi chæ laø thaày lang baêm
Luõ thaày thuoác ñoaùn moø baäy baï! (Jb13, 1-4)
Vaø caâu chaát vaán Job neâu leân laø:
Hôõi Thöôïng Ñeá taïi sao che maët
Vaø xem toâi nhö keû thuø Ngaøi! (Jb 13, 24)
Qua phaàn naøy, neáu Job ngöøng laïi moät trong nhöõng luaän chöùng cuûa ba ngöôøi baïn thaân, haún Satan seõ vui möøng khi tình yeâu cuûa Job, söï trung tín vôùi Thieân Chuùa, kyø cuøng cuõng chæ ñeå ñöôïc phaàn thöôûng naøo ñoù cho mình. Hôn nöõa maëc khaûi veà Thieân Chuùa cuõng khoâng khaùc gì luaän chöùng nhaân quaû cuûa lyù trí cuûa quaàn chuùng nhaân gian.
Qua ñeán phaàn hai, ba ngöôøi baïn cuõng coá ñi saâu vaøo luaän chöùng veà toân giaùo. Eliphaz cho raèng neáu noùi nhö Job, thì caû neàn luaân lyù, ñaïo ñöùc nhaân loaïi khoâng coøn:
Ngöôi phaù huûy loøng ñaïo haïnh,
Ñaïp boû söï suy nieäm tröôùc Thieân Chuùa (Jb 15, 4)
OÂng khuyeân Job haõy nghó cho cuøng vì ngay mang thaân phaän laøm ngöôøi, thì con ngöôøi voán ñaõ phaïm loãi:
Laøm sao con ngöôøi coù theå trong saïch
Laøm sao noù soáng ngay chính ñöôïc,
Khi laø con ñeû cuûa phuï nöõ traàn gian? (Jb 15, 14)
Job khoâng nhöôøng chuùt naøo:
Vaâng, Chuùa ñaõ baát coâng ñoái vôùi toâi,
Ngaøi ñöa toâi vaøo löôùi baãy cuûa keû aùc (Jb 16, 11)
Vaø, toâi, naøo tay toâi ñaõ laøm gì taøn aùc,
Vaø lôøi caàu xin cuûa toâi luoân trong saùng kia maø! (Jb 16, 17)
Ñeán ñaây Bildad môùi laáy moät luaän chöùng thöïc tieån ñeå noùi vôùi Job: Coù phaûn khaùng cuõng voâ ích khoâng laøm gì choáng laïi vôùi ñònh luaät cuûa söï coâng chính cuûa Chuùa. Job traû lôøi cho caùc baïn: Caùc vò cöù luaän toäi toâi. Coøn Chuùa thì boû rôi toâi:
Toâi keâu oan Ngaøi chaúng traû lôøi,
Toâi keâu cöùu, Ngaøi khoâng phaân xöû,
Ngaøi ñaõ ngaên töôøng cao chaän ñöôøng toâi, (Jb 19, 7-8)
Buûa vaây loái ñi cuûa toâi baèng boùng toái
Xaõ hoäi ruoàng raãy toâi:
Anh em toâi maëc tình xa laùnh,
Ngöôøi thaân toâi troán boû ñi ñaâu! (Jb 19, 13)
Haún ta thaáy nhöõng lôøi than oaùn cuûa Job khoâng khaùc nhöõng lôøi moâ taû ñaày bi quan cuûa Jean-Paul Sartre veà söï töông giao giöõa ngöôøi vaø ngöôøi, giöõa ngöôøi vaø Chuùa. Nhöng Job khaùc vôùi Sartre ôû caâu naøy:
Toâi bieát Ñaáng beânh ñôõ toâi laø keû haèng soáng,
Ngöôøi laø keû cuoái cuøng seõ xuaát hieän treân traàn gian,
Ngöôøi seõ ñaùnh thöùc toâi,
Vaø daãn toâi ñeán gaàn Ngöôøi,
Vaø maét traàn cuûa toâi seõ nhìn thaáy Chuùa (Jb 19, 25)
Cophar khoâng hieåu gì lôøi noùi kyø laï ñoù cuûa Job, oâng tieáp tuïc luaän chöùng:
Ngöôi khoâng bieát, laø trong moïi thôøi ñaïi,
Töø khi coù con ngöôøi nôi traàn theá,
Noãi vui keû aùc ñaâu coù daøi ngaøy,
Vaø haân hoan cuûa keû voâ ñaïo chæ laø moät thoaùng qua ñi? (Jb 20, 4-5)
Job quay ngöôïc laïi luaän chöùng cuûa Cophar: Khoâng phaûi vaäy ñaâu!
Taïi sao keû aùc vaãn maõi soáng coøn
Hoï coøn giaø laõo nöõa laø, vaø quyeàn uy caøng lôùn?
Haäu dueä caøng ñoâng soáng thôøi cuûa hoï,
Vaø con chaùu luoân maõi vaãn cöù ñaày ñaøn ... (Jb 21, 7-8)
Ñeán ñaây döôøng nhö ta deã ñi vaøo côn caùm doã cuûa moät Zarathoustra cuûa Nietzsche, muoán thaáy toaøn caû trôøi ñaát chæ laø moät troø ñuøa voâ nghóa, vaø maïnh ai muoán laøm gì thì laøm; hoaëc cam phaän nhö ngöôøi cung phi cuûa Nguyeãn Gia Thieàu:
Thoâi thoâi ngoaûnh maët laøm thinh,
Thöû xem con taïo gieo mình nôi nao? (Jb 131-32)
Nhöng khoâng, cuoäc ñoái thoaïi cuûa Job vaãn tieáp dieãn ôû phaàn ba. Eliphaz khuyeân Job haõy thöïc teá vaø ngoan ngoaûn.
Naày, haõy laøm hoøa vôùi Chuùa ñi,
Vaø Ngaøi seõ traû haïnh phuùc laïi cho ngöôi (Jb 22, 21)
Job vaãn nhaéc laïi nhöõng nan giaûi veà maâu thuaãn cuûa hieän sinh: keû aùc vaãn hoaønh haønh trong luùc Ngaøi cöù che maët:
Vì boùng toái nhö che khuaát toâi,
Ñeâm ñen khoâng cho toâi thaáy Ngaøi hieän dieän (Jb 23, 17)
Vaø Chuùa nhö laøm ngô tröôùc lôùi than oaùn cuûa toâi (Jb 23, 12)
Vaø tröôùc lôøi naøy, Bildad tìm moät caùch khaùc laø gioáng leân lôøi ca tuïng Chuùa saùng taïo vuõ truï.
Trong côn ñau, Job töï hoûi khoâng bieát maáy ngöôøi baïn oâng ñang noùi vôùi ai veà nhöõng ñieàu ñoù. OÂng nhaéc laïi cho hoï hay:
Toâi khoâng thaáy caùc oâng ôû trong chaân lyù
Cho ñeán hôi thôû cuoái cuøng toâi vaãn noùi mình voâ toäi (Jb 27,5)
Cuoái cuøng Cophar nhö caïn lôøi khoâng coøn luaän chöùng naøo nöõa, neân ñöa ra luaän chöùng coå ñieån veà söï sieâu vieät cuûa yù Chuùa vaø söï gheâ rôïn cuûa hình phaït Chuùa giaùng cho keû aùc. Ñeå keát luaän oâng nhaéc laïi:
Söï kính sôï Thieân Chuùa: ñoù laø khoân ngoan
Traùnh ñieàu aùc, ñoù laø trí tueä (Jb 28, 28)
Job traû lôøi:
Toâi ñaõ laøm nhö theá, hôn nhieàu ngöôøi nöõa laø ñaøng khaùc:
Toâi ñaõ töï nhuû: toâi seõ cheát trong nieàm haõnh dieän,
Sau choãi ngaøy daøi nhö caây döøa giaø (Jb 29, 18)
Nhöng khoâng phaûi vaäy, thöïc teá laø toâi ñau khoå, maëc daàu toâi ñaõ xaû thaân cöùu ñôøi, theo yù Chuùa.
OÂi, laøm sao ñeå Chuùa nghe toâi?
Toâi ñaõ noùi heát: nay trôøi cao haõy traû lôøi (Jb 31, 35)
Ñeán ñaây, (döôøng nhö baûn vaên ñaõ ñöôïc moät nhaø giaûi thích naøo theâm vaøo), ta coù loái giaûi thích cuûa Elihu, moät nhaø thaàn hoïc treû, töï xöng mình coù thaàn khaûi daëc bieät. OÂng dong daøi laäp laïi nhöõng luaän chöùng cuõ, vaø cho raèng Job sôû dó sai laàm vì thieáu söï hieåu bieát:
Job baáy giôø môû mieäng noùi vu vô
Vì ngu ñaàn maø tieáp tuïc laûm nhaûm (Jb 35, 16)
Chuùa khoâng boû ngöôøi ngay chính
Vaø khoâng ñeå keû aùc hoaønh haønh (Jb 36, 5-6)
Coù moät thôøi aùnh saùng trôû neân khoâng thaáy ñöôïc,
Vì maây môø che khuaát ñi;
Sau ñoù gioù thoåi ñuoåi maây bieán,
Vaø töû baéc phöông aùnh saùng laïi röïc leân (Jb 37, 21-22)
Coù leõ ñaây laø baûn vaên theâm thaét vaøo sau ñoù, khoâng coù moät ñieåm naøo môùi laï veà tö töôûng.
Ñaõ ñeán luùc Thieân Chuùa traû lôøi Job.
Thieân Chuùa traû lôøi Job baèng caùch cho thaáy giôùi haïn cuûa Job vaø quyeàn uy cuûa Ngaøi theå hieän ra trong vuõ truï. Thieân Chuùa nhaéc nhôõ Job veà thaân traïng cuûa Job trong töông giao vôùi Ngaøi. ÔÛ ñaây neáu khoâng ñi vaøo noäi dung cuûa caâu traû lôøi cuûa Job:
Con chæ bieát Ngaøi qua ngöôøi ta keå,
Nhöng nay maét con ñaõ thaáy Ngaøi (Jb 42, 5)
thì caâu traû lôøi cuûa Giaveâ coù theå ñöôïc xem laø moät loái laëp laïi luaän chöùng cuûa ba ngöôøi baïn Job vaø Elihu. Ñieåm chính laø söï caûm nghieäm cuûa chính Job. Tình yeâu ñoái vôùi Thieân Chuùa khoâng döïa treân luaän chöùng ngoaïi taïi, nhöng trong caûm nghieäm chính Ngaøi, luùc aáy môùi thaáy coâng vieäc cuûa Ngaøi. Vaø ñieàu ñoù seõ giaûi thích caâu noùi sau ñaây cuûa Chuùa:
Sau khi nghe Job trình baøy nhö theá, Giaveâ noùi vôùi Eliphaz xöù Teùman: "Ta noåi giaän vôùi ngöôi vaø hai baïn ngöôi, vì caùc ngöôi ñaõ khoâng noùi veà ta cho phaûi leõ nhö ñaày tôù ta laø Job ñaõ laøm" (Jb 42, 7)
Cuoán saùch Job coù leõ laøm cho nhieàu ngöôøi thaát voïng. Thaát voïng tröôùc heát laø vì töø baøi hoïc veà ñau khoå, nhöõng luaän chöùng thoâng thöôøng veà ñaïo ñöùc, toân giaùo xem ra ñaûo loän; nhöõng lyù chöùng töï nhieân veà nhaân quaû moät phaàn naøo ñoù bieän minh cho luaät phaùp, taäp tuïc, taïo traät töï xaõ hoäi laïi khoâng ñöôïc xem troïng ôû ñaây. Hôn theá nöõa, caâu traû lôøi cuûa Thieân Chuùa cuõng khoâng tröïc tieáp giaûi thích veà caên do cuûa ñau khoå.
Thieân Chuùa khoâng traùch cöù nhöõng caâu thaéc maéc, chaát vaán cuûa Job, vì ñaây laø lôøi keâu leân thaønh khaån töø côn ñau: Thieân Chuùa ôû ñaâu, toâi tin Ngaøi, nhöng taïi sao Ngaøi che maët. Vì ñoøi hoûi ñoù chính ñaùng: vì chæ coù theå yeâu Ngaøi khi thaáy ñöôïc ñoù laø chính Ngaøi chöù khoâng phaûi moät hình töôïng naøo veà Ngaøi do con ngöôøi ñuùc naén ra, daãu con ngöôøi ñoù thieän chí maáy ñi nöõa. Tình yeâu cuûa Thieân Chuùa ñoøi hoûi khoâng nhöõng trong saùng, voâ caàu, voâ vò lôïi, nhöng phaûi höôùng ñeán chính Ngaøi. Trong caâu truyeän, coù hai ñoaïn, moät ôû caâu noùi cuûa Job xem ra xuaát thaàn:
Toâi bieát keû beânh ñôõ toâi laø Ngöôøi haèng soáng
Ngöôøi laø keû cuoái cuøng seõ xuaát hieän nôi theá gian (Jb 19, 25)
vaø ñoaïn hai :
Nay, maét toâi ñaõ thaáy Ngaøi (Jb 42, 5)
Hai noäi dung naøy ñöôïc neâu leân nhö moät ñoøi hoûi quaù möùc cuûa thaân phaän con ngöôøi. Do ñoù veà maët tieâu cöïc, ta bieát ñöôïc yù nghóa cuûa khoå ñau con ngöôøi khoâng theå giaûi thích ñöôïc, phaûi ñôïi ñeán khi maét thaáy. Vaø ñaây laø ñieåm cao cuûa saùch Job; noù môû ra cho thaáy moät noãi khoå khaùc cuøng cöïc hôn: Khoå vì söï khao khaùt mong nhìn thaáy, gaëp gôõ chính Thieân Chuùa. Ta thaáy noãi khoå ñoù trong caâu noùi ñaàu tieân cuûa Augustinoâ trong cuoán Confessiones:
Laïy Chuùa, Chuùa ñaõ döïng neân chuùng con ñeå höôùng veà Ngaøi, vaø taâm hoàn chuùng con khoå (baát an) cho ñeán khi ngôi nghæ trong Ngaøi ( Conf. I, 1)
Khoå naïn cuûa Chuùa Kitoâ
Job ñöôïc caùc nhaø thaàn hoïc Kitoâ giaùo xem laø hình aûnh Chuùa Gieâsu Kitoâ. Con ngöôøi hoaøn toaøn coâng chính ñaõ nhaän chòu ñau khoå cuûa kieáp ngöôøi, khoå cuøng cöïc. Vaø Con ngöôøi ñoù cuõng ñaõ thaáy Thieân Chuùa, laø keû ñaõ ñöôïc saùch Job goïi laø Ñaáng Baûo Veä seõ xuaát hieän treân traàn theá.
Maëc khaûi Kitoâ giaùo xaùc quyeát chính Ñöùc Kitoâ laø söï ñau khoå, khi mang laáy thaân phaän nhaân loaïi.
Tröôùc heát haõy ñoïc laïi caùc trang ñaàu cuûa saùch Saùng Theá, thôøi gian gaén lieàn vôùi söï cheát ñeán vôùi con ngöôøi khi con ngöôøi muoán bieát ñöôïc ñieàu laønh ñieàu döõ. Thôøi gian ñoù cuõng laø söï khuaát maët cuûa Thöôïng Ñeá. Noãi khoå cuoäc ñôøi ñeå soáng coøn laø maùu trong söï sinh ñeû cuûa ñaøn baø vaø moà hoâi treân traùn trong lao ñoäng cuûa ñaøn oâng (5).
Ñöùc Gieâsu Kitoâ, khi nhaäp theå laøm ngöôøi Ngaøi mang troïn thaân phaän khoå ñau cuûa con ngöôøi trong thôøi gian. Luca keå laïi: "Trong côn khoå, Ngaøi caàu nguyeän moät caùch khaån thieát hôn, vaø moà hoâi Ngaøi ñaõ trôû thaønh nhö nhöõng gioït maùu rôi xuoáng ñaát" (Lc. 22, 44).
Vaø noãi khoå cuûa Ngaøi laø gì, maø Ngaøi phaûi ñoå moà hoâi maùu, vaø khaån thieát xin Cha Ngaøi:
Laïy Cha, neáu Cha muoán, xin caát cheùn ñaéng naøy cho con! Nhöng, xin ñöøng theo yù con nhöng haõy theo yù Cha! (Lc. 22, 42)
Noãi khoå ñoù ñöôïc Mar-coâ vaø Mat-theâu ghi laïi trong caâu noùi cuûa Chuùa Kitoâ:
Laïy Chuùa Thieân Chuùa toâi, laïy Thieân Chuùa toâi, taïi sao Ngaøi ñaõ boû toâi? (Mt 27, 46; Mc 15, 34)
Phaàn Gioan, thì ghi laïi caâu noùi cuûa Chuùa:
Ta khaùt (Gioan 19, 28)
Sau caâu noùi laï luøng ñoù, Chuùa noùi:
"Moïi söï hoaøn taát". Ngaøi ñaõ guïc ñaàu vaø taét thôû (Gioan 19, 29)
Ñaây laø yù nghóa troïn veïn cuûa thôøi gian goïi laø "Khoå" maø Ñöùc Kitoâ mang vaøo thaân Ngaøi. Khoå laø noãi khaùt khao voâ taän chính Thieân Chuùa, vaø trong noãi khaùt khao ñoù caûm nhaän söï vaéng boùng cuûa Ngaøi.
Ñaây cuõng laø noãi khoå maø caùc nhaø thaàn hoïc goïi laø Ngaøi ñaõ ñi vaøo ñòa nguïc cuûa thôøi gian, noãi taêm toái cuøng cöïc nhaát khi caûm thaáy Thieân Chuùa boû rôi.
Vaø vôùi caùi cheát, Ñöùc Gieâsu Kitoâ ñaõ troïn coâng taùc laøm ngöôøi ñeå gaëp chính maët Cha Ngaøi trong vinh quang khi Ngaøi ñöôïc Thieân Chuùa Cha laøm soáng laïi.
Ñaây khoâng phaûi laø söï giaûi thích thuaàn lyù veà khoå, ñaây laø söï thöïc hieän noãi khoå toät cuøng cuûa kieáp ngöôøi. Qua noãi khoå ñoù, con ngöôøi nhaän ra cuoäc soáng cuûa mình thöïc ra laø moái töông giao vôùi moät Keû Khaùc, ñoù laø Thieân Chuùa, vaø töø ñoù vôùi nhöõng ngöôøi khaùc. Töông giao ñoù laø tình yeâu khoâng ñoøi hoûi moät caùi gì cho mình, neân cuõng khoâng böïc töùc phaûi maát caùi gì nôi mình. Keû khaùc khoâng phaûi laø hoûa nguïc, söï ñe doïa laøm töï thaân ta phaûi maát ñi, nhö Nietzsche, Marx, Jean-Paul Sartre cuõng nhö con ngöôøi vò kyû ngaøy nay laäp luaän. Nhöng thieáu vaéng keû khaùc vì caùi ngaõ cuûa ta ñaõ ñaëc daøy thì baáy giôø ñuùng laø hoûa nguïc tuyeät ñoái, nôi maø con ngöôøi khoâng phaûi chòu ñau khoå, nhöng ñeán böôùc khoán cuøng vì ñaõ heát caûm xuùc veà caùi khoå cöùu ñoä maát roài!
(Nguyeãn Ñaêng Truùc)
(1) Fr. NIETZSCHE, La naissance de la trageùdie, (trd. Francaise, Gallimard - Paris - 1940 - tr. 33)
(2) Sñd. 39
(3) Micea ELIADE, Le Mythe de l'Eternel Retour, Ed. Gallimard, 1969, caùc trang 114-11
(4) Xem saùch Caùch Ngoân 3, 33-35; 10, 16; 12, 21; 13, 21; Saùch Judith 5, 17-19; 7, 28; 8, 18-19
(5) Xem Saùng Theá 3, 1-19
Back to Vietnamese Missionaries in Asia Home Page