Tieáng Chuoâng Thaùnh Ñöôøng
(Nhöõng Caâu Chuyeän Gôïi YÙ
Suy Tö Vaø Caàu Nguyeän haèng ngaøy)
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
- 63 -
Baøn thôø hình troøn coù ñöôïc khoâng?
Baøn thôø hình troøn coù ñöôïc khoâng?
Lm. Giuse Phaïm Ñình AÙi, SSS
(WHÑ 07-05-2020) - Vieáng thaêm nhieàu nhaø thôø, chuùng ta nhaän ra raèng haàu heát caùc baøn thôø trong cung thaùnh coù beà maët laø hình chöõ nhaät. Nhöng thænh thoaûng chuùng ta cuõng thaáy baøn thôø coù beà maët laø hình vuoâng, hình troøn hay hình ña giaùc. Ñeå xaùc ñònh baøn thôø trong cung thaùnh nhaø thôø coù theå laøm theo hình troøn hay khoâng, thieát töôûng chuùng ta caàn tìm hieåu caùc hình daùng cuûa baøn thôø ñaõ töøng xuaát hieän vaø toàn taïi trong lòch söû Hoäi Thaùnh cuõng nhö duyeät laïi luaät phuïng vuï hieän haønh quy ñònh veà hình daùng cuûa baøn thôø nhö theá naøo.
Phöông dieän lòch söû
Thöïc söï, Taân Öôùc khoâng noùi nhieàu ñeán baøn thôø. Chuùng ta coù theå bieát tôùi baøn thôø trong thò kieán ñöôïc neâu ra trong saùch Khaûi huyeàn. Khi caùc saùch Taân Öôùc ñang ñöôïc vieát, thì caùi baøn coäng ñoaøn söû duïng ñeå cöû haønh Böõa tieäc cuûa Chuùa khoâng phaûi laø baøn thôø thöïc söï, maø chæ laø caùi baøn nhoû, ñôn giaûn vaø baèng goã vôùi chöùc naêng nguyeân thuûy, theo nhö Josef Jungmann cho bieát, laø ñeå ñaët baùnh vaø röôïu treân ñoù, nhöng khía caïnh baøn tieäc cuûa bí tích vaãn saùng toû. Nhaän ñònh naøy truøng vôùi yù kieán cho raèng thôøi caùc toâng ñoà, baøn thôø chæ laø moät caùi baøn aên (mensa) vaø ñöôïc goïi laø baøn aên cuûa Chuùa Kitoâ (mensa Christi) vì Böõa aên Huynh ñeä (Agape) lieân keát vôùi leã Nghi leã Beû baùnh (Eucharistia) giöõa coäng ñoaøn[2]. Luùc baáy giôø, Agape ñi chung vôùi Eucharistia, baøn coù hình chöõ C. Nhöng töø khi Agape bò taùch ra khoûi Eucharistia vì söï laïm duïng nhö ñöôïc moâ taû trong 1Cr 11,17-34, thì chæ coøn moät caùi baøn cho caû coäng ñoaøn. Caên cöù vaøo hình aûnh treân caùc voøm hang toaïi ñaïo thì baøn naøy hình troøn, coù ba chaân, thöôøng laøm baèng goã. Moïi ngöôøi tham döï Nghi leã Beû baùnh ñöùng chung quanh baøn vaø tieán ñeán baøn khi hieäp leã. Do nguoàn goác naøy maø trong Leã quy Roâma, daân chuùng ñöôïc goïi laø CIRCUMSTANTES, nghóa ñen laø nhöõng ngöôøi ñöùng chung quanh. Trong Giaùo Hoäi ñaõ töøng toàn taïi baøn thôø hình baùn nguyeät töø thaäp kyû ñaàu cuûa theá kyû thöù hai. Coå xöa nhaát, cuõng nhö ñaùng chuù yù nhaát laø böùc bích hoïa veà cöû haønh Thaùnh Theå ñöôïc tìm thaáy ôû nhaø nguyeän Greca vôùi hình aûnh coù baûy ngöôøi ngoài treân moät gheá daøi hình baùn nguyeät tröôùc moät caùi baøn cuøng hình baùn nguyeät.
Ngoaøi caùc hình daùng treân ñaây, haàu nhö moïi baøn thôø trong nhaø thôø/nhaø nguyeän vaøo thôøi kyø tröôùc Coâng ñoàng Vatican II vaø ngay caû hieän nay ñeàu coù hình daùng laø chöõ nhaät hoaëc ít laø maët baøn thôø vôùi phieán ñaù laø hình chöõ nhaät vì baøn thôø ñöôïc thieát keá nhö moät: ngoâi moä; baøn thôø hy teá; vaø baøn aên/ baøn tieäc cuûa Chuùa (Mediator Dei, 62; QCSL 73, 296; GLCG 1181; LNGM 945) vì chieàu kích hy teá cuûa bí tích Thaùnh Theå hay chieàu doïc cuûa vieäc thôø phöôïng trong Thaùnh leã ñöôïc nhaán maïnh nhieàu hôn. Baøn thôø naøy khoâng chæ laø baøn tieäc Thaùnh Theå maø theo thaùnh Toâma Aquinoâ, coøn laø Thaùnh giaù Chuùa Kitoâ, treân ñoù Chuùa Gieâsu chòu saùt teá, Ngaøi "laáy maùu mình maø thaùnh hoaù toaøn daân" (Hr 13, 10-12).
Sau thôøi caám ñaïo ôû Roâma (theá kyû IV-V), nhöõng baøn thôø baèng ñaù sôùm nhaát chính laø ngoâi moä cuûa caùc vò töû ñaïo ñöôïc choân caát trong hang toaïi ñaïo ôû Roâma. Vieäc cöû haønh Thaùnh Theå treân moä cuûa caùc vò töû ñaïo coù daáu veát töø theá kyû thöù hai nhaèm töôûng nieäm vaø vinh danh nhöõng ngöôøi saün saøng chòu cheát vì ñöùc tin. Döôùi trieàu ñaïi cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng Damasus (366-384), caùc nhaø thôø vaø nhaø nguyeän ñöôïc döïng leân ôû Roâma vaø nhöõng nôi khaùc ñeå vinh danh caùc vò töû ñaïo noåi tieáng nhaát, vaø caùc baøn thôø, khi coù theå, ñöôïc ñaët ngay phía treân ngoâi moä cuûa hoï vì muoán lieân keát haøi coát caùc vò töû ñaïo vôùi baøn thôø (nôi cöû haønh Thaùnh leã). Ñieàu naøy thích öùng vôùi nhöõng gì saùch Khaûi huyeàn moâ taû: "Khi Con Chieân môû aán thöù naêm, thì toâi thaáy döôùi baøn thôø, linh hoàn cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ bò gieát vì ñaõ rao giaûng Lôøi Thieân Chuùa vaø ñaõ laøm chöùng" (Kh 6,9). Noù coøn nhaèm nhaán maïnh yù nghóa: Hy leã cuûa caùc chi theå baét nguoàn töø hy leã cuûa Ñaáng laø Ñaàu vaø laø Thuû Laõnh. Vaøo khoaûng thôøi gian naøy (theá kyû IV -VI), ngöôøi ta cuõng coù thoùi quen choân caùc linh muïc vaø giaùm muïc döôùi baøn thôø. Nhöng Ñöùc Giaùo Hoaøng Feùlix I tuyeân boá chæ moä huyeät cuûa caùc thaùnh töû ñaïo môùi xöùng ñaùng laø nôi ñeå daâng leã, neân khoâng cho cöû haønh Thaùnh leã treân baát cöù moä phaàn naøo khaùc. Ñaây laø lyù do maø trong quaù khöù, caùc nhaø kieán truùc ñaõ töøng thieát keá baøn thôø nhö moät ngoâi moä, ñoâi khi coù caû thi theå cuûa moät vò thaùnh naèm trong ñoù. Nhaát laø töø theá kyû thöù X, ngöôøi ta ñaåy luøi baøn thôø vaøo cuoái cung thaùnh, linh muïc quay maët vaøo baøn thôø [saùt töôøng/haäu baàu cuûa cung thaùnh] ñeå cöû haønh Thaùnh Theå, giaùo daân nhìn vaøo löng cuûa ngaøi. Coøn thaày phoù teá, luùc tröôùc ñöùng ñoái dieän vôùi chuû teá trong suoát Thaùnh leã, nay ñöùng sau löng cuûa ngaøi, ñöông nhieân hình daùng cuûa baøn thôø laø hình chöõ nhaät/ngoâi moä.
Töø sau Coâng ñoàng Vatican II, khi chieàu kích hieäp thoâng huynh ñeä/baøn tieäc Thaùnh Theå ñöôïc nhaán maïnh nhieàu hôn haàu giuùp toaøn theå coäng ñoaøn coù theå tham gia nhieàu hôn vaøo nghi thöùc Thaùnh leã thì môùi naûy sinh caùc thieát keá vaø xaây döïng sau: [i] Thöù nhaát, maët saøn nhaø thôø coù theå khoâng coøn theo kieåu maãu hình thaùnh giaù cuûa caùc basilica xöa kia nöõa (chaúng haïn nhö saøn cuûa caùc nhaø thôø chính toøa kieåu Goâtic taïi AÂu chaâu, taïi Myõ, caùc nhaø thôø coå taïi Vieät Nam hay ña soá caùc nhaø thôø taïi mieàn Baéc nöôùc ta). Thay vaøo ñoù, saøn nhaø thôø cuûa moät soá thaùnh ñöôøng thôøi kyø haäu Vatican II coù hình thöùc gaàn gioáng nhö saøn cuûa moät "nhaø haùt"/ "saân vaän ñoäng", nghóa laø chuùng ñöôïc thieát keá vaø xaây döïng theo hình vuoâng, baùn nguyeät, luïc giaùc, baùt giaùc, troøn hay baàu duïc. Cung thaùnh seõ ôû trung taâm hoaëc ñöôïc ñaët ôû goùc cuûa hình vuoâng hay döïa saùt vaøo töôøng neáu maãu nhaø thôø coù saøn hình baùn nguyeät, luïc giaùc hay baùt giaùc; [ii] Thöù hai, moät loaïi baøn thôø chöa bao giôø ñöôïc bieát ñeán ôû taàm möùc hoaøn vuõ vaø ñaùng ao öôùc ôû moïi nhaø thôø môùi. Ñoù chính laø baøn thôø ñeå cöû haønh Thaùnh leã ñoái dieän vôùi daân chuùng (versus populum) nhö ñaõ töøng thöïc haønh hoài theá kyû IV-VI trong nhöõng ngoâi ñaïi thaùnh ñöôøng, hoaëc nôi tö gia, hay thaäm chí trong caùc hang toaïi ñaïo. Nhö vaäy, vôùi baøn thôø môùi, coäng ñoaøn deã daøng tham döï phuïng vuï caùch tích cöïc hôn, cho thaáy söï hôïp nhaát giöõa chuû teá vaø daân chuùng trong moät cöû haønh. Theâm nöõa, vò tö teá coù theå cöû haønh Thaùnh leã theo caû hai caùch: ñoái dieän vôùi daân chuùng hay ñoái dieän vôùi baøn thôø vaø seõ phaûi coù moät khoaûng khoâng gian theàm cung thaùnh roäng raõi ôû caû hai phía cuûa baøn thôø cho chuû teá ñöùng vaø baùi quyø cuõng nhö ñeå ngaøi coù theå thuaän tieän ñi xung quanh baøn thôø maø xoâng höông (QCSL 299; DX 64).
Haäu nhieân laø do nhöõng thay ñoåi treân ñaây maø ngöôøi ta baét ñaàu thaáy xuaát hieän trôû laïi, tuy khoâng nhieàu laém, baøn thôø theo hình troøn/baùt giaùc/baàu duïc. Ñoàng thôøi ngöôøi ta coøn moâ taû baøn thôø laø "baøn cuûa coäng ñoaøn". J. Geùlineau ñaët vaán ñeà nhö sau:
Vaäy caùi baøn naøy phaûi coù hình daùng theá naøo ñeå ta thaáy ñoù laø nôi Chuùa Kitoâ môøi ta ñeán cuøng ñoàng baøn vôùi Ngaøi, vaø ñeå noù nhaéc ta nhôù ñeán caùc böõa aên cuûa ta, caùc cuoäc chung vui cuûa ta? Ta phaûi toû daáu kính troïng baøn thôø theá naøo? Trang hoaøng caùc boâng hoa, aùnh saùng...? Roài coøn nhöõng khi ngöôøi ta chaát leân baøn thôø ñuû thöù, naøo laø maùy ghi aâm, caùc thöù daây ñieän chaèng chòt, töøng choàng saùch, caû nhöõng maùy am-pli, maùy thaâu baêng... Nhö vaäy khoâng phaûi laøm maát hình aûnh baøn thôø ñoù sao?"
Quy ñònh phuïng vuï
Boä Giaùo Luaät (1983), khi baøn veà "baøn thôø" töø ñieàu 1235-1239, tuyeät nhieân khoâng noùi gì ñeán hình daùng baøn thôø maø chæ ñeà caäp ñeán nhöõng vaán ñeà sau: soá baøn thôø trong nhaø thôø; baøn thôø coá ñònh vaø baøn thôø löu ñoäng; chaát lieäu laøm baøn thôø (baèng ñaù, taûng ñaù töï nhieân duy nhaát, hoaëc baèng chaát lieäu khaùc, xöùng ñaùng vaø vöõng chaéc...); cung hieán vaø laøm pheùp; löu giöõ haøi coát caùc vò töû ñaïo hay caùc thaùnh khaùc döôùi baøn thôø coá ñònh; baøn thôø chæ ñöôïc daønh rieâng cho vieäc phuïng töï, tuyeät ñoái phaûi loaïi tröø moïi söû duïng phaøm tuïc; khoâng choân taùng xaùc cheát döôùi baøn thôø vaø khoâng ñöôïc pheùp cöû haønh Thaùnh leã treân baøn thôø aáy.
Toaøn boä Quy cheá Toång quaùt Saùch leã Roâma [QCSL] (2002) ñeà caäp ñeán haïn töø "baøn thôø" ôû 213 choã, ñaëc bieät taïi muïc "Baøn thôø vaø caùch trang trí", Quy cheá Toång quaùt Saùch leã Roâma cho chuùng ta bieát raát chi tieát veà baûn chaát, chöùc naêng vaø caùch saép xeáp baøn thôø: baøn thôø coá ñònh, baøn thôø di ñoäng, vieäc xaây baøn thôø caùch vaùch töôøng ñeå coù theå deã daøng ñi chung quanh vaø coù theå cöû haønh Thaùnh leã quay maët xuoáng tín höõu, baøn thôø phaûi laøm baèng chaát lieäu xöùng hôïp, quyù giaù, beàn chaéc nhö ñaù töï nhieân, goã quyù... (caùc soá 296-308). Tuy nhieân, boä Quy cheá Toång quaùt Saùch leã Roâma (2002) khoâng xaùc ñònh baøn thôø laøm theo theo hình daùng naøo.
Taøi lieäu Döïng Xaây Töø Nhöõng Vieân Ñaù Soáng Ñoäng [DX] (2006) cuûa UÛy Ban Giaùm Muïc veà Ngheä Thuaät Thaùnh (tröïc thuoäc Hoäi Ñoàng Giaùm Muïc Vieät Nam) haàu nhö chæ laäp laïi, khai trieån vaø cuï theå hoùa nhöõng gì ñaõ ñöôïc noùi ñeán trong Boä Giaùo Luaät (1983) vaø Quy cheá Toång quaùt Saùch leã Roâma (2002) taïi caùc soá 63-67. Caùch rieâng taïi soá 63, taøi lieäu höôùng daãn: "Duø khoâng noùi roõ kích thöôùc vaø hình daùng, nhöng baøn thôø caàn phaûi caân ñoái vôùi nhaø thôø. Hình daùng vaø kích thöôùc caàn phaûn aùnh baûn chaát cuûa baøn thôø laø nôi teá leã vaø laø baøn, nôi maø Chuùa Kitoâ tuï hoïp coäng ñoaøn xung quanh ñeå nuoâi döôõng hoï...". Nhö vaäy, Döïng Xaây Töø Nhöõng Vieân Ñaù Soáng Ñoäng cuõng khoâng xaùc ñònh baøn thôø laøm theo theo hình daùng naøo.
Cöû haønh Thaùnh leã beân ngoaøi nhaø thôø/nguyeän
Quy cheá Toång quaùt Saùch leã Roâma (2002) soá 297 noùi raèng: "Trong nôi thaùnh, Thaùnh leã phaûi ñöôïc cöû haønh treân moät baøn thôø. Ngoaøi nôi thaùnh thì coù theå cöû haønh treân moät baøn thích hôïp, nhöng bao giôø cuõng phaûi coù khaên phuû baøn vaø khaên thaùnh, thaùnh giaù vaø neán." Trong nôi thaùnh, tuyeät ñoái Thaùnh leã luoân luoân phaûi cöû haønh treân baøn thôø vaø baøn thôø naøy phaûi ñaùp öùng caùc quy ñònh veà luaät phuïng vuï nhö vöøa nhaéc laïi treân ñaây nhöng khoâng nhaát thieát laø phaûi coù hình vuoâng, hình chöõ nhaät hay hình troøn. Coøn "caùi baøn" beân ngoaøi nhaø thôø duøng ñeå cöû haønh Thaùnh leã ñöôïc hieåu laø moät caùi baøn thích hôïp taïi caùc ñeàn thaùnh, tö gia hay nôi haønh höông trong taâm tình vaø nhaän thöùc raèng tình yeâu cuûa Chuùa Kitoâ lan traøn khaép maët ñaát vaø Hoäi Thaùnh tìm thaáy nhaø cuûa mình khoâng chæ ôû nhöõng nôi thaùnh ñöôïc daønh rieâng ñeå toân thôø Chuùa maø coøn ôû nôi khaùc nöõa. Chính vì vaäy, caùi baøn naøy seõ coù nhöõng hình daùng khaùc nhau. Lieân quan ñeán vaán ñeà naøy, coù theå noùi laïi ôû ñaây kinh nghieäm cuûa thaùnh giaùo hoaøng Gioan Phaoloâ II: "Toâi ñaõ ñöôïc cöû haønh Thaùnh leã trong nhaø nguyeän treân trieàn nuùi, treân bôø hoà, treân baõi bieån, toâi ñaõ daâng Thaùnh leã treân baøn thôø döïng ngay trong saân vaän ñoäng, treân coâng tröôøng caùc thaønh phoá?"
Keát luaän
Toùm laïi, söï ña daïng cuûa caùc hình daùng baøn thôø vaø luaät phuïng vuï khoâng quy ñònh hình daùng cuûa baøn thôø seõ deã daøng daãn ngöôøi ta tôùi choã tuøy nghi choïn löïa thieát keá baøn thôø hoaëc theo hình chöõ nhaät, hoaëc theo hình vuoâng, hình baàu duïc, hay hình troøn phuø hôïp vôùi kích côõ coäng ñoaøn cuûa hoï cuõng nhö coù töông quan myõ hoïc vôùi giaûng ñaøi, gheá chuû toïa vaø moâi tröôøng phuïng vuï noùi chung ôû ñoù. Tuy nhieân, coù yù kieán cho raèng vôùi nhöõng nhaø thôø nhoû, thì baøn thôø neân coù hình vuoâng hay hình chöõ nhaät; coøn vôùi nhöõng thaùnh ñöôøng lôùn, baøn thôø coù theå thieát keá theo hình chöõ nhaät hay hình troøn vì nhö vaäy baøn thôø môû ra cho 4 phöông cuûa theá giôùi. Duø vaäy, phöông aùn toát nhaát laø chuùng ta neân choïn baøn thôø coù hình chöõ nhaät, vì nhöõng lyù do sau: [i] Thöù nhaát, söï choïn löïa naøy tieáp tuïc truyeàn thoáng vaø thöïc haønh phoå bieán nhaát töø xöa tôùi nay veà hình daùng cuûa baøn thôø; [ii] Thöù hai, hình daùng naøy thuaän lôïi nhaát cho vieäc baøy trí caùc vaät duïng phuïng vuï treân baøn thôø; [iii] Thöù ba, khi noùi ñeán "caïnh baøn thôø"/ "goùc baøn thôø" (latus altaris/the side of the altar) ñi keøm vôùi haønh ñoäng cuûa chuû teá/caùc vò ñoàng teá nhö trong Quy cheá Toång quaùt Saùch leã Roâma (2002) taïi caùc soá 76, 142, 144-145, 163, 248, 270 vaø trong Nghi thöùc Thaùnh leã (2002) taïi soá 28 cuõng nhö taïi soá 17 cuûa Nghi thöùc Thaùnh leã (2002) [khi chæ coù moät thöøa taùc vieân tham döï], roõ raøng chuùng ta lieàn nghó ngay, hieåu ngay ñeán baøn thôø hình chöõ nhaät hôn baát cöù moät hình naøo khaùc vaø hình troøn thì chaéc chaén chaúng coù "goùc" hay "caïnh" gì caû.
- - - - - - - - - -
[1] Xc. Dennis McNally, SJ, "Altar", trong Fink E. Peter, SJ (ed.), The New Dictionary of Sacramental Worship (Collegeville, Minnesota: A. Michael Glazier Book/ The Liturgical Press, 1990)43-45.
[2] J. Jungmann, The Early Liturgy: To the Time of Gregory the Great, tr. Brunner Francis (Indiana: University of Notre Dame Press, 1959), 254.
[3] Charles E. Miller, CM, The Celebration of The Eucharist (Newyork: St Paul's, Alba House, 2010), 49.
[4] Maurice M. Hassett, "History of the Christian Altar", trong The Catholic Encyclopedia, copyright 1913 by the Encyclopedia Press, Inc. Electronic version copyright 1996 by New Advent, Inc., P.O. Box 281096, Denver, Colorado, USA, 80228. (knight@knight.org) Taken from the New Advent Web Page (www.knight.org/advent).
[5] Xc. Duncan G. Stroik, The Church Building as a Sacred Place (Chicago/Mundelein, IL: Hillenbrand Books, 2012), 96; Richard Taylor, Laøm theá naøo ñeå hieåu moät thaùnh ñöôøng, dg, Nguyeãn Vaên Huy (Nxb. Toân Giaùo, 2014),60-61.
[6] Joseph M. Champlin, Beân trong Nhaø thôø Coâng giaùo (Nxb. Toân Giaùo, 2015), 64.
[7] Thomae Aquinatis, "In Epistolam ad Hebraeos", trong Divi Thomae Aquinatis Doctoris Angelici Ordinis Praedicatorum. Opera VII-VIII (Venetiis, 1747), 407-584, 579.
[8] Cuoán "Liber Pontificalis" voán ñöôïc gaùn cho ÑGH Felix I (269-274) chöùa moät saéc leänh cho bieát Thaùnh leã neân ñöôïc cöû haønh treân caùc ngoâi moä cuûa caùc vò töû ñaïo (constituit supra memorias martyrum missas celebrare, "Lib. Pont.", ed. Duchesne, I, 158); Xc. J. B. O'Connell, Church Building and Furnishing (London: Burns & Oates, 1955), 127.
[9] J. B. O'Connell, Church Building and Furnishing, 129; Nguyeãn Vaên Trinh, Thaùnh leã 2 (Lôùp BDTH Lieân Doøng. Knxb), 148-149; Duncan G. Stroik, The Church Building as a Sacred Place (Chicago/Mundelein, IL: Hillenbrand Books, 2012), 132.
[10] Mark G. Boyer, The Liturgical Environment, 2nd edition (Collegeville, Minnesota: Liturgical Press, 2004), 8-10.
[11] Consilium, "Letter Le renouveau liturgique of Cardinal G. Lercaro to presidents of the conference of bishops, on furthering liturgical reform (30 June 1965)", trong Documents on the Liturgy 1963 - 1979, Conciliar, Papal, and Curial Texts (Minnesota: The Liturgical Press, 1982), 117-122; J. B. O'Connell, Church Building and Furnishing, 153-154.
[12] Sacra Congregatio Rituum, Instructio, ad exsecutionem constitutionis de sacra liturgia recte ordinandam, AAS 56 (1964) 877-900.
[13] C. Napier, "Altar in Contemporary Church", trong The Clergy Review 57 (1972/8) 628.
[14] Dennis R. McNamara, Catholic Church Architecture and the Spirit of the Liturgy ((Chicago/Mundelein, IL: Hillenbrand Books, 2009), 219.
[15] J. Geùlineau, Hoïp Nhau Cöû Haønh Phuïng Vuï, taäp I (Nxb Ñoàng Nai, 1992), 217.
[16] Xc. Mary Schaefer - Joanne M. Pierce, "Some General Norms for All Forms of Mass", eds. Edward Foley, et al., A Commentary on the General Instruction of the Roman Missal (Collegeville, Minnesota: A Pueblo Book/ The Liturgical Press, 2007), 361.
[17] ÑGH Gioan Phaoloâ II, Ecclesia de Eucharistia, 8.