Back
to Vietnamese Missionaries in Asia Home PageSaéc leänh toân vinh chaân phöôùc Thaày giaûng An-reâ Phuù Yeân goïi ngaøi vôùi töôùc hieäu "Töû ñaïo tieân khôûi Vieät Nam". Coù ngöôøi thaéc maéc veà söï chính ñaùng cuûa töôùc hieäu naày. Chuùng ta thöû nghieân cöùu vaán ñeà döïa theo moät vaøi söï kieän ñöôïc neâu leân veà maët lòch söû.
Ngay töø luùc ñaàu ngöôøi ta ñaõ töøng nhaéc ñeán An-reâ Phuù Yeân keøm theo teân goïi "vò töû ñaïo tieân khôûi". Nhöng trong caùc baûn vaên vaøo theá kyû 17, caùch goïi nhö theá laïi ñi keøm vôùi thaønh ngöõ cuûa Xöù Ñaøng Trong (Cochinchine). Neáu phaûi ñoái chieáu vôùi caùc thöïc taïi ñòa lyù chính trò hoaëc xaõ-hoäi-hoïc hieän nay , haún coù theå dòch laïi laø "Vò töû ñaïo tieân khôûi mieàn Trung Vieät Nam".
Tuy nhieân moät loái xöng hoâ nhö vaäy coù ñieàu baát tieän laø nhaán maïnh ñeán nhöõng khaùc bieät cuûa moãi vuøng, trong luùc ñoù ngöôøi daân xöa nay luoân maïnh meõ yù thöùc veà söï thoáng nhaát ñaát nöôùc vaø thoáng nhaát vaên hoùa; nhöõng giai ñoaïn ñaát nöôùc bò phaân chia vaø xaâu xeù nhau luoân ñöôïc xem laø nhöõng giai ñoaïn ñen toái vaø baát haïnh cuûa lòch söû.
Ngaøy nay, ngöôøi Vieät Nam ai cuõng khaùt voïng, mong moõi thoáng nhaát; söï kieän ñoù thuùc ñaåy moïi ngöôøi vöôït qua moïi giôùi haïn ñeå xeùt xem töôùc hieäu "vò töû ñaïo tieân khôûi Vieät Nam" coù theå aùp duïng ñöôïc cho An-reâ Phuù Yeân hay khoâng. Kyø thöïc naêm 1820, khi ñaát nöôùc ñöôïc thoáng nhaát (luùc aáy), linh muïc vaên só Filipe do Rosaùrio Bænh, goác ngöôøi Haûi Döông, Baéc Vieät Nam ñaõ khoâng ngaïi vieát theá naày: "Thaày giaûng An-reâ Phuù Yeân , laø ngöôøi ñaàu tieân chòu töû ñaïo trong nöôùc An-nam, ñuùng vaøo ngaøy 26.7.1644". Chöõ An-nam ôû ñaây phaûi ñöôïc hieåu laø toaøn boä nöôùc Vieät Nam.
Ngaøy nay, khi ñoïc kyõ laïi caùc taøi lieäu lòch söû, moät soá ngöôøi laïi thaéc maéc veà danh hieäu naày. Thaät theá, An-reâ khoâng phaûi laø ngöôøi Vieät Nam ñaàu tieân ñaõ chòu cheát vì ñöùc tin. Taùc giaû Phaïm Ñình Khieâm trong cuoán Ngöôøi chöùng thöù nhaát ñaõ ñeà caäp ñeán vaán ñeà vaø keát luaän raèng, duø coù chöùng côù ngöôïc laïi, nhöng töôùc hieäu naày vaãn xöùng hôïp vôùi An-reâ. Tuy theá, taùc giaû lieân heä cuõng chæ xeùt ñeán moät phaàn cuûa hoà sô thoâi.
Sau ñaây laø moät
soá taøi lieäu coù theå boå tuùc
theâm hoà sô :
"Moät ngöôøi teân Phan-xi-coâ ñaõ chòu pheùp röûa cuøng vôùi nhöõng ngöôøi khaùc ñaõ hai naêm tröôùc ñoù. Ngöôøi naày heát söùc chuyeân caàn laøm vieäc phöôùc ñöùc, nhaát laø vieäc choân caát keû cheát: oâng ñích thaân coõng ngöôøi cheát treân mình.
Ngöôøi ta keå laïi söï vieäc cho ngöôøi em vua, laø ngöôøi chuû cuûa Phan-xi-coâ; vò naày voán khoâng öa gì ngöôøi Kitoâ höõu. Phan-xi-coâ baáy giôø ôû trong ñoäi khieâng kieäu cho vò hoaøng thaân aáy. Hoaøng thaân töùc toái cho goïi Phan-xi-coâ vaø truyeàn cho oâng phaûi boû ñaïo Kitoâ, vaø nhaát laø khoâng ñöôïc ñuïng hoaëc vaùc xaùc ngöôøi Kitoâ höõu ñeán huyeät moä. OÂng noùi raèng cöû chæ ñoù baát xöùng: ngöôi khieâng anh em nhaø vua khoâng theå naøo bò xaùc keû cheát laøm oâ ueá. Phan-xi-coâ traû lôøi: "Baåm ngaøi, toâi laø ngöôøi Kitoâ höõu; toâi phaûi giöõ luaät Kitoâ giaùo ñeå ñöôïc cöùu roãi; do ñoù, toâi khoâng caùch gì boû ñaïo ñöôïc, cuõng nhö khoâng laøm vieäc phöôùc ñöùc cuûa ñaïo toâi. Toâi vaãn luoân cung cuùc phuïc vuï ngaøi, nhöng ñoái vôùi nhöõng ñieàu ñöùc tin Kitoâ giaùo vaø luaät Chuùa Kitoâ ñoøi buoäc, toâi muoán giöõ troïn veïn cho ñeán hôi thôû cuoái cuøng cuûa ñôøi toâi".
Khi nghe nhöõng lôøi
aáy, Hoaøng thaân noåi giaän vaø
truyeàn ñuoåi Phan-xi-coâ töùc toác
ra khoûi dinh cuûa oâng. Phan-xi-coâ vaâng
leänh vaø tieáp tuïc laøm vieäc nghóa
haàu chuaån bò moät caùi cheát laønh
thaùnh. Moät vaøi ngaøy sau, vò hoaøng
thaân aáy coøn töùc böïc Phan-xi-coâ
neân trieäu oâng veà dinh, vaø laïi
truyeàn leänh cho oâng phaûi boû ñaïo.
Phan-xi-coâ traû lôøi maïnh meõ vaø
nhaát quyeát: "Laøm sao boû ñaïo
ñöôïc?" "Chæ coù ñöùc
tin Kitoâ giaùo môùi giuùp cöùu
ñoä thaät söï vaø ñôøi
ñôøi, toâi khoâng muoán choái
boû ñöùc tin" . Hoaøng thaân böøng
böøng noåi giaän. OÂng ra leänh neùm
Phan-xi-coâ vaøo tuø, cho tra taán vaø
ñaùnh ñaäp. Vì Phan-xi-coâ vaãn
trung kieân tuyeân xöng ñöùc tin cuûa
mình, neân hoaøng thaân cho laáy rìu
ñaäp vaøo ñaàu goái ñeå
haønh hình; sau ñoù oâng xuoáng
leänh chaët ñaàu: Phan-xi-coâ baáy
giôø traû laïi linh hoàn mình cho
Chuùa ñeå vónh vieãn höôûng
haïnh phuùc. Chính oâng laø ngöôøi
ñaàu tieân trong nhöõng ngöôøi
Kitoâ höõu Ñaøng ngoaøi, ñaõ
ñaïi ñoä daâng hieán ñôøi
mình, vaø chòu cheát vì ngöôøi
ta gheùt ñaïo Chuùa Kitoâ"
"Toâi seõ baét ñaàu
caâu truyeän baèng vieäc keå laïi caùi
cheát khoác lieät maø thaày giaûng
Gio-an, ôû tænh Boá Chính phaûi chòu
do söï taøn aùc cuûa vò quan toång
ñoác, phoø maõ cuûa nhaø vua;
taïi tænh Boá Chính naày, ngöôøi
thôï truyeàn giaùo mieät maøi coâng
taùc trong baûy hoaëc taùm naêm mang laïi
nhöõng lôïi ích voâ cuøng cho
nhieàu ngöôøi; nhöõng thaønh
quaû quí giaù aáy xöùng hôïp
vôùi bao coâng lao quí giaù (cuûa
thaày giaûng Gioan) tröôùc maët Chuùa
vaø moïi ngöôøi. Thaày ñöôïc
Chuùa ban ôn chöõa laønh beänh taät,
laøm cho moïi ngöôøi quí meán
ñöùc ñoä vaø con ngöôøi
cuûa thaày; moïi ngöôøi ngöôõng
moä vaø tìm caùch thaân quen vôùi
thaày, ngay caû nhöõng ngöôøi
löông; vaø caû ñeán quan toång
ñoác, laø ngöôøi ngoaïi giaùo
cuõng xaùc tín taøi naêng ñöùc
ñoä cuûa thaày. Nguyeân nhaân do chuyeän
moät trong nhöõng naøng haàu maø
quan toång ñoác yeâu quí nhaát,
voán thuø gheùt ngöôøi Kitoâ
höõu vaø luaät ñaïo cuûa Chuùa,
bò ñau thaät naëng, quan toång ñoác
lo laéng neân sai ngöôøi tìm thaày
Gio-an xin thaày caàu nguyeän ñeå chöõa
laønh beänh cho ngöôøi quan yeâu meán.
Nhöng ngöôøi toâi tôù toát
laønh cuûa Chuùa, vì khoâng hoïc
bieát, neân suy nghó (sai) vaø (tin) raèng
thaày khoâng theå duøng ôn Chuùa
ban cho ñeå chöõa laønh cho moät ngöôøi
phuï nöõ aùc ñoäc, thuø nghòch
vôùi Chuùa Gieâsu Kitoâ, nhuïc maï
luaät Chuùa vaø danh Chuùa; do vaäy thaày
nhaát möïc töø choái khoâng ñeán
gaëp baø naày; cho duø ñöôïc
môøi nhieàu laàn vaø heát söùc
khaån khoaûn, coù luùc coøn ñe
doïa, neáu thaày khoâng chòu ñeán;
nhöng thaày vaãn nhaát möïc töø
choái, thaø chòu cheát chöù khoâng
laøm ñieàu maø quan toång ñoác
ra leänh, vì ñieàu aáy Chuùa caám
thaày laøm. Quan toång ñoác nghe vaäy,
noåi giaän sai baûy ngöôøi lính
döôùi quyeàn keùo oâng ra ngoaøi
ñoàng vaø phoùng lao gieát cheát
thaày. Hoï ñaõ haønh quyeát ngöôøi
ngay laønh naày moät caùch aùc ñoäc,
chæ vì thaày sôï toäi hôn laø
sôï cheát, chæ vì thaày nghó
raèng laøm theo yù quan toång ñoác
laø laøm traùi löông taâm. Vì
theá Chuùa ñaõ sôùm beânh
vöïc chính nghóa cuûa keû voâ
toäi naày vaø traû thuø veà söï
sai laïm haïi ñeán con ngöôøi
aáy: ngaøi ñaõ ñaøy vôï
con cuûa vò toång ñoác vaøo tay
chuùa Xöù Ñaøng Trong; hoï ñaõ
bò chuùa xöù naày baét laøm
tuø nhaân trong moät cuoäc chinh phaït treân
vuøng tænh maø quan toång ñoác
naày cai trò; vaø chính quan naày cuõng
bò baét vaøo tuø cuûa chuùa Ñaøng
Ngoaøi, laø nôi maø oâng ñaõ
chaïy ra ñeå laùnh naïn; oâng bò
keát aùn veà moät soá toäi choáng
laïi nhaø nöôùc, vaø bò xöû
cho cheát ñoùi trong tuø; xaùc oâng
bò beâu ba ngaøy tröôùc coâng
chuùng, (ñoù laø) moät hình phaït
nhuïc nhaèn gheâ gôùm ôû xöù
Ñaøng Ngoaøi".
Ngoaøi hai chöùng nhaân
Kitoâ giaùo naày taïi Xöù Ñaøng
Ngoaøi, khoâng coù moät ngöôøi
Vieät nam naøo khaùc ñöôïc neâu
leân trong caùc taøi lieäu, ñaõ
hieán cuoäc soáng mình veà ñöùc
tin tröôùc thaùng baûy naêm 1644;
nhö theá nghóa laø tröôùc thaày
giaûng An-reâ Phuù yeân.
Naêm 1583, Pedro Ortis Cabezas laø moät tu só doøng Phanxicoâ ngöôøi Taây-ban-nha, ngaøi laø moät trong taùm vò tu só Phan-xi-coâ ñaõ phieâu löu môû moät cuoäc truyeàn giaùo vaøo Vieät Nam. Phaùi ñoaøn naày do Diego de Oropesa laøm tröôûng ñoaøn höôùng daãn ñeán bôø bieån Vieät Nam, naèm trong vònh Ñaø Naüng, phía Baéc cuûa haûi caûng naày hieän nay. Noå löïc naày hoaøn toaøn thaát baïi; caùc ñöông söï khoâng ñöôïc löu truù treân ñaát lieàn vaø sau möôøi ngaøy ñaønh phaûi ra khôi trôû laïi. Hoï coù theå xem nhö laø nhöõng nhaø truyeàn giaùo cuûa Vieät Nam theo nghóa raát xa. Pedro Ortiz sau naày höôùng ñeán nöôùc Cao-Mieân. ÔÛ ñaây ngöôøi ta deã chaáp nhaän hôn vaø ngaøi coù theå löu laïi nhieàu naêm taïi thuû ñoâ Lovek, phía treân thaønh phoá Phnom Penh hieän nay.
Luís da Fonseca vaø Jorge da Mota laø hai tu só Ña-minh ngöôøi Boà-ñaøo-nha ñeán taêng vieän cho phaùi ñoaøn truyeàn giaùo Ña-minh ôû Cao-Mieân naêm 1589. Döôøng nhö hoï soáng nhieàu naêm ôû Angkor. Trong cuoäc ñoät nhaäp cuûa quaân ñoäi Xieâm vaøo Cao-Mieân töø 1593-1594, hoï bò baét laøm tuø nhaân vaø bò daãn veà Xieâm, nhöng sau ñoù hoï ñöôïc traû töï do, vaø coøn nhaän nhöõng vinh döï ôû Hoaøng-cung Ayuthia. Luís da Fonseca ñaõ röûa toäi cho moät phuï nöõ Nhaät-baûn laøm cho choàng baø aáy töùc giaän ñeå roài gieát oâng ngay treân baøn thôø taïi Ayuthia, coù leõ vaøo naêm 1598, sau vuï aáy ngöôøi Boà-ñaøo-nha vaø ngöôøi Nhaät xung ñoät. Jorge da Mota caûm thaáy sinh maïng bò ñe doïa neân tìm caùch thoaùt chaïy ñeán moät chieác taøu Taây-ban-nha ñeå ra khoûi xöù trong naêm aáy; nhöng treân ñöôøng chaïy troán ngaøi bò thöông vaø cheát treân thuyeàn giöõa bieån.
Juan Bautista Maldonado vaø Pedro Labastida laø hai tu só doøng Ña-minh ngöôøi Taây-ban-nha: Lòch söû cuûa hoï gaén lieàn vôùi chuyeán vieãn chinh thöù hai cuûa nhöõng ngöôøi Taây-ban-nha ôû Phi-luaät-taân, naêm 1598, vöøa nhaèm chieám Cao-Mieân baèng quaân söï, vöøa nhaèm lyù do toân giaùo. Cuoäc xaâm chieám aáy gaëp naïn, ngöôøi Taây-ban-nha bò ñaïo quaân ngöôøi Maõ-lai ñaùnh thueâ cho Cao-Mieân phuïc kích. Söï vieäc xaûy ra taïi thuû ñoâ Lovek. Pedro Labastida boû maïng ñoàng thôøi vôùi tu só Phanxicoâ Pedro Ortiz Cabezas ñaõ noùi ñeán treân ñaây. Coøn Juan Maldonado chaïy troán ñöôïc vôùi nhieàu ngöôøi ñoàng höông khaùc thoaùt naïn. Taøu cuûa hoï laø chieác taøu ñaõ ñoùn Jorge da Mota ôû Xieâm trong luùc chaïy troán. Nhöng Maldonado cuõng bò thöông nhö Jorge da Mota: tay ngaøi bò moät vieân ñaïn thaàn coâng caét ñöùt, ngaøi töø traàn ngaøy 22.12.1598 khi taøu ñi gaàn keà caùc bôø bieån Xöù Ñaøng-Trong.
Neáu nhìn theo quan ñieåm ñòa lyù, thì khoâng ai trong boán vò tu só Ña-minh neâu leân ñaây coù theå thuoäc veà lòch söû Giaùo-hoäi Vieät Nam ñöôïc heát. Giaû thieát coù moät hình thöùc sinh hoaït ôû Quaûng Nam do moät vaøi taùc giaû neâu leân khoâng döïa treân moät caên cöù taøi lieäu naøo caû vaø khoâng aên khôùp vôùi caùc döõ kieän cuûa lòch söû. Cuõng nhö, tuyeät ñoái khoâng theå naøo cöù xaùc quyeát laø hoï coù theå cheát vì ñaïo (nghóa laø vì ngöôøi ta gheùt ñaïo) trong vuøng naày. Caùi cheát cuûa Maldonado "höôùng nhìn bôø bieån Vieät Nam" coù theå ñöôïc xem nhö baùo hieäu moät ñieàm toát cho caùc coâng cuoäc truyeàn giaùo töông lai cuûa Doøng Ña-minh taïi nöôùc naày.
ÔÛ phaàn xa hôn nöõa, chuùng toâi ñaõ noùi veà vai troø hoaøn toaøn töôïng tröng cuûa tu só Phanxicoâ Pedro Ortiz trong lòch söû truyeàn giaùo taïi Vieät Nam. Nhöng caùi cheát khoác lieät cuûa ngaøi ôû nôi xa, khoâng naèm trong khuoân khoå truyeàn giaùo taïi ñaây.
Hôn nöõa, coù
theå tröø tröôøng hôïp cuûa
Luís da Fonseca, caùc hoaøn caûnh vaø
nguyeân côù veà caùi cheát cuûa
caùc nhaø truyeàn giaùo neâu leân
ñaây, khoù loøng aùp duïng cho töôùc
hieäu "töû ñaïo".
Lòch söû cuûa An-reâ Phuù Yeân noùi ñeán moät Kitoâ höõu "An-reâ Anh caû", luùc aáy 73 tuoåi, laø ngöôøi Kitoâ höõu xa xöa nhaát cuûa Quaûng Nam. Döôøng nhö oâng ñaõ ñöôïc caùc tu só doøng Augustinoâ giuùp gia nhaäp ñaïo.
Trong caùc vò aáy, Rafael da Madre de Deus phaûi ñöôïc xem laø nhaân vaät noåi baät nhaát. Ngaøi truyeàn giaùo taïi Vieät Nam töø naêm 1595 ñeán 1602 hoaëc 1603, vaø bò ngöôøi Hoøa-lan chaän baét ôû giöõa bieån vaø bò giöõ laøm con tin trong nhieàu naêm taïi Johore (ôû Maõ-lai, ñoái dieän vôùi Singapour). Ngaøi laø vò truyeàn giaùo giaûng Phuùc-aâm kieân trì cho ngöôøi Hoài-giaùo, ñaõ bò daân chuùng Maõ-lai saùt haïi taïi Johore ngaøy 03.10.1606.
Coù theå xem Rafael nhö
vò truyeàn giaùo ñaàu tieân cuûa
Vieät Nam ñaõ hieán mình ñeå
rao giaûng Phuùc-aâm; nhöng khoâng theå
noùi ngaøi laø "töû ñaïo cuûa
Vieät Nam" neân töôùc hieäu maø
truyeàn thoáng trao cho An-reâ nhö töû
ñaïo tieân khôûi cuûa Vieät Nam
khoâng theå bò aûnh höôûng gì.
Chaân-phöôùc Diogo
de Carvalho laø teân ñöôïc nhaéc
ñeán ñaàu tieân trong töû-ñaïo-luïc
rieâng cuûa Giaùo-hoäi Vieät Nam. Nhöng
ngaøi khoâng theå ñöôïc xem nhö
vò töû ñaïo tieân khôûi
cuûa Vieät Nam ñöôïc.
Döïa vaøo nhöõng
gì ñaõ trình baøy treân ñaây,
vaø khoâng heà muoán thaát kính
hay giaûm loøng ngöôõng moä ñoái
vôùi Phan-xi-coâ vaø Gio-an cuõng nhö
caùc vò truyeàn giaùo maø chuùng
ta neâu teân trong baøi naày, thì döôøng
nhö töôùc hieäu "töû ñaïo
tieân khôûi cuûa Vieät Nam" thuoäc
veà thaày giaûng An-reâ Phuù Yeân
moät caùch chính ñaùng, khoâng theå
naøo choái caõi ñöôïc.
Back
to Vietnamese Missionaries in Asia Home Page