Töï Saéc "Ca Khuùc Tuyeät Ñænh - Altissimi Cantus"
cuûa Ñöùc Thaùnh Cha Phaoloâ VI,
Kyû nieäm 700 Naêm
Sinh Nhaät Ñaïi Thi Haøo Dante Alighieri (1265-1321)
Töï Saéc "Ca Khuùc Tuyeät Ñænh - Altissimi Cantus" cuûa Ñöùc Thaùnh Cha Phaoloâ VI, Kyû nieäm 700 Naêm Sinh Nhaät Ñaïi Thi Haøo Dante Alighieri (1265-1321).
Giuse Traàn Vaên Ñænh chuyeån dòch Vieät ngöõ
(WHÑ 24-11-2021) - Töï Saéc "Ca Khuùc Tuyeät Ñænh - Altissimi Cantus" Kyû nieäm 700 Naêm Sinh Nhaät Ñaïi Thi Haøo Dante Alighieri (1265-1321). Naêm 1965 thaät xöùng ñaùng ñöôïc daønh ñeå möøng baùch chu nieân Dante Alighieri (Ñanteâ Alighieâri), taùc giaû cuûa ca khuùc tuyeät ñænh. Vaâng, ñaõ baûy theá kyû troâi qua keå töø khi thi haøo aáy chaøo ñôøi ôû Phirenxeâ, moät thaønh phoá truø phuù töøng naûy sinh bao thieân taøi laãy löøng vaø thoâng thaùi khaùc.
Sau ñaây laø baûn dòch Vieät ngöõ Töï Saéc "Ca Khuùc Tuyeät Ñænh - Altissimi Cantus" Kyû nieäm 700 Naêm Sinh Nhaät Ñaïi Thi Haøo Dante Alighieri (1265-1321):
Phaoloâ VI
Töï Saéc "Ca Khuùc Tuyeät Ñænh - Altissimi Cantus"
nhaân dòp kæ nieäm 700 naêm sinh nhaät ñaïi thi haøo Dante Alighieri (1265-1321)
Lm. Giuse Traàn Vaên Ñænh chuyeån ngöõ[1]
Lôøi giôùi thieäu
1. Naêm nay (1965) thaät xöùng ñaùng ñöôïc daønh ñeå möøng baùch chu nieân Dante Alighieri[2] (Ñanteâ Alighieâri), taùc giaû cuûa ca khuùc tuyeät ñænh. Vaâng, ñaõ baûy theá kyû troâi qua keå töø khi thi haøo aáy chaøo ñôøi ôû Phirenxeâ[3], moät thaønh phoá truø phuù töøng naûy sinh bao thieân taøi laãy löøng vaø thoâng thaùi khaùc.
2. Nhaân dòp naøy, khaép nöôùc YÙ ñaõ toå chöùc voâ soá cuoäc töôûng nieäm vaø toân vinh vò tuyeät ñaïi thi só cuûa mình, ngoâi sao saùng nhaát treân baàu trôøi vaên hoïc nöôùc mình. Ñaây quaû laø ñieàu xöùng hôïp vaø chính ñaùng. Bôûi leõ Dante chính laø cha ñeû cuûa tieáng YÙ. Chính oâng laø ngöôøi ñaõ taïo neân moät hình thaùi vaø moät dieän maïo cho neàn vaên minh YÙ, ñoàng thôøi cuõng chính laø ngöôøi gìn giöõ vaø baûo veä neàn vaên minh aáy xuyeân suoát doøng thôøi gian.
3. Khoâng ít daân toäc khaùc chung neàn vaên minh Kitoâ giaùo cuõng mong muoán tham döï vaøo bieán coá töôûng nieäm troïng ñaïi naøy. Theá laø danh xöng voán ñaõ raïng rôõ, Dante Alighieri, seõ coøn maõi raïng rôõ vôùi moät nieàm vinh quang baát töû. Giôø ñaây, caùi teân aáy nhö moät ngoïn ñuoác ngöï trò ôû nôi cao nhaát, chieáu toaû nhöõng aùnh haøo quang röïc rôõ nhaát.
4. Vaø hieån nhieân ñaây cuõng laø dòp ñeå Giaùo hoäi Coâng giaùo goùp maët trong moät cuoäc toân vinh nhö theá: thöïc vaäy, Giaùo hoäi xeáp oâng vaøo soá nhöõng ngöôøi troåi trang veà phaåm haïnh vaø söï khoân ngoan, nhöõng ngöôøi saùng taùc thô ca ñaïi taøi, nhöõng ngöôøi yeâu chuoäng caùi ñeïp[4].
5. Dieãn ñaøn thi ca Coâng giaùo coù nhöõng göông maët raïng ngôøi nhö thi só Prudenzioâ, thaùnh Efrem Siroâ, thaùnh Greâgoârioâ Nazianzeânoâ, thaùnh Ambroâsioâ - giaùm muïc thaønh Milanoâ, thaùnh Phaoloâ thaønh Nola, thaùnh Anreâ ñaûo Creta, Roâmanoâ Meâloâde, Veânanzioâ Fortunatoâ, Adamoâ thaønh San Vittore, thaùnh Gioan Thaùnh giaù, vaø soá ñoâng voâ keå nhöõng thi só ñöông ñaïi. Trong daøn ñoàng ca huøng haäu aáy, troåi leân tieáng haïc caàm du döông cuûa Dante Alighieri vôùi ngoùn ñaøn tuyeät dieäu. Dante Alighieri ñoùng vai troø lónh xöôùng bôûi söï vó ñaïi trong nhöõng chuû ñeà oâng khai phaù, bôûi ñoä tinh khieát cuûa nguoàn caûm höùng, vaø bôûi söùc maïnh hoàn thô ñaõ ñaït tôùi möùc cöïc kyø thanh tuù.
6. Chính vì theá, theo göông vò tieàn nhieäm laø Ñöùc Giaùo Hoaøng Bieån Ñöùc XV, ngöôøi ñaõ coâng boá toâng thö Treân Ñænh Haøo Quang[5] (In Praeclara Summorum) dòp kyû nieäm 600 naêm ngaøy maát cuûa Dante Alighieri, chuùng toâi cuõng muoán baøy toû loøng ngöôõng moä daønh cho ñaïi thi haøo naøy. Ñaây khoâng phaûi laø vieäc toân vinh moät con ngöôøi vôùi aùnh haøo quang traàn theá, laø ñieàu voán chaúng maáy choác seõ tan bieán vôùi thôøi gian, nhöng laø moät caùch naøo ñoù ñeå ghi nhôù maõi maõi. Ñaây cuõng khoâng phaûi laø vieäc döïng leân moät töôïng ñaøi baèng ñaù hay baèng ñoàng caâm laëng vaø laïnh leõo, nhöng laø khôi traøo moät suoái nguoàn baát dieät vöøa toân vinh thi haøo ñoàng thôøi cuõng vöøa mang laïi lôïi ích cho taâm hoàn caùc theá heä treû.
7. Chôù gì caùc baïn treû- khi laàn löôït caép saùch tôùi tröôøng vaø trôû thaønh nhöõng troø nhoû cuûa moät minh sö nhö theá- seõ coù theå minh hoïa kyù öùc vaø taùc phaåm cuûa oâng, bôûi vì hoàn thô aáy thöïc söï xanh ngaùt trong ñòa haït vaên chöông, chôù gì loøng khoân ngoan vöøa nhaân baûn vöøa thaám ñaãm Kitoâ giaùo cuûa oâng ñöôïc khaúng ñònh vôùi moät söùc maïnh môùi trong truyeàn thoáng vaên hoùa ngöôøi YÙ, theo taäp tuïc vaø thoùi quen cuûa caùc baäc tieàn nhaân toân kính ñuùng ñaén danh xöng Dante Alighieri nhö laø cha ñeû ngoân ngöõ cuûa hoï.
8. Vôùi muïc ñích aáy, cuøng vôùi nhöõng cô quan hoïc thuaät coù ñaày ñuû thaåm quyeàn, chuùng toâi quyeát ñònh thaønh laäp khoa nghieân cöùu veà Dante Alighieri thuoäc Ñaïi Hoïc Coâng Giaùo Thaùnh Taâm thaønh Milanoâ. Ñaây laø nôi maø vò tieàn nhieäm ñaùng kính cuûa chuùng toâi, Ñöùc Pioâ XI, ñaõ daønh nhieàu öu aùi vaø löu taâm. Caùc vò Giaùo hoaøng sau Ngaøi, vaø caû chuùng toâi nöõa, nhaát laø khi coøn thi haønh söù vuï Toång giaùm muïc thaønh Milanoâ, chuùng toâi cuõng ñaõ luoân daønh söï traân troïng vaø quí meán. Vì theá, chuùng toâi quyeát ñònh ban haønh Töï Saéc naøy ñeå ñaùp öùng saùng kieán veà vieäc thaønh laäp Khoa giaûng daïy vaø coå voõ nghieân cöùu Dante Alighieri.
9. Chuùng toâi raát vui möøng vì vieäc thaønh laäp naøy coâng khai minh chöùng nieàm ngöôõng moä cuûa chuùng toâi daønh cho thi haøo cuûa Thaàn Khuùc. Chuùng toâi muoán thaép leân nieàm toân kính baát dieät trong giôùi sinh vieân, nhöõng con ngöôøi öu tuù ñöôïc ñaøo taïo trong caùc boä moân khoa hoïc vaø ngheä thuaät cuûa hoïc vieän aáy. Chuùng toâi öôùc mong coù nhieàu sinh vieân xuaát saéc veà trí tueä vaø ñaïo ñöùc, ñeå hoï tieáp noái truyeàn baù caùc coâng trình nghieân cöùu voán baét nguoàn töø "moû vaøng" heát söùc phong phuù cuûa Dante Alighieri. Vaø chôù gì nhöõng hoa traùi phong phuù aáy ñeàu ñeán ñöôïc vôùi taát caû nhöõng ai yeâu meán ñöùc khoân ngoan, vaø laøm cho neàn vaên hoïc trong caùc theá heä töông lai ñöôïc luoân troå sinh töôi môùi.
10. Coù theå ai ñoù seõ hoûi raèng ñôøi thuôû naøo Giaùo hoäi Coâng giaùo, qua yù muoán cuûa Ñöùc Giaùo hoaøng, laïi löu taâm toå chöùc kæ nieäm vaø toân vinh nhaø thô cuûa Phirenxeâ ñeán möùc nhö theá? Caâu traû lôøi thaät deã daøng: bôûi vì, thaät may maén, Dante Alighieri laø ngöôøi cuûa chuùng ta: laø ngöôøi cuûa chuùng ta, töùc laø cuûa Ñaïo Coâng giaùo, bôûi vì taát caû ñeàu xoay quanh tình yeâu Ñöùc Kitoâ; laø ngöôøi cuûa chuùng ta vì oâng ñaõ tha thieát yeâu meán Giaùo hoäi vaø caát lôøi ca tuïng vinh quang cuûa Giaùo hoäi, laø ngöôøi cuûa chuùng ta vì oâng ñaõ thöøa nhaän vaø toân kính Vò Ñaïi dieän Chuùa Kitoâ ôû traàn gian laø Ñöùc Giaùo hoaøng Roma.
11. Giaùo hoäi khoâng ngaïi nhaéc laïi raèng chính Dante ñaõ töøng caát cao tieáng noùi vaø ñaõ khaúng khaùi choáng laïi moät soá vò Giaùo hoaøng Roma. OÂng cuõng ñaõ cay ñaéng khieån traùch caùc cô cheá cuûa Giaùo hoäi, vaø caùc thöøa taùc vieân ñaïi dieän Giaùo hoäi. Chuùng toâi khoâng che ñaäy ñieàu naøy, vì ñoù laø moät khía caïnh trong taùc phaåm cuûa oâng, moät phaàn trong taâm tính khí phaùch cuûa oâng. Thöïc vaäy, chuùng ta bieát roõ ñaâu laø noãi cay ñaéng trong taâm hoàn oâng vaø noãi cay ñaéng aáy lôùn chöøng naøo ñeán noãi oâng chaúng ngaàn ngaïi buoâng ra nhöõng lôøi khieån traùch naëng neà nhaát daønh cho queâ höông yeâu daáu cuûa mình laø thaønh Phirenxeâ vaø nöôùc YÙ. Ta caàn löu yù tôùi nieàm ñam meâ ngheä thuaät vaø chính trò cuûa oâng ñeå coù theå hieåu raèng vai troø quan toøa vaø ngöôøi söûa daïy, ñaëc bieät laø tröôùc nhöõng loãi laàm ñaùng cheâ traùch, buoäc oâng phaûi leân tieáng. Theá nhöng nhöõng thaùi ñoä quyeát lieät aáy khoâng heà laøm suy yeáu ñöùc tin Coâng giaùo cuûa oâng cuõng nhö loøng yeâu meán oâng daønh cho Giaùo hoäi.
12. Xin pheùp ñöôïc nhaéc laïi: Dante Alighieri laø cuûa chuùng ta. Chuùng toâi khaúng ñònh ñieàu ñoù khoâng phaûi laø ñeå töï toân mình vôùi loøng tham voïng haõnh tieán ñua theo nhöõng danh döï ích kyû. Ñuùng hôn, chuùng toâi muoán nhaéc nhôû chính mình veà boån phaän phaûi thöøa nhaän nhö theá, phaûi truy tìm trong taùc phaåm cuûa oâng nhöõng kho taøng voâ giaù veà tö töôûng vaø caûm nghieäm Kitoâ giaùo. Chuùng toâi tin töôûng raèng chæ coù ai bieát chìm laéng thaät saâu trong taâm hoàn suøng ñaïo cuûa thi só tuyeät ñænh naøy môùi coù theå hieåu ñöôïc saâu saéc vaø neám höôûng ñöôïc kho taøng taâm linh tuyeät dieäu aån giaáu trong thi phaåm.
Thanh taåy vaø nguoàn caûm höùng höôùng thöôïng toân giaùo trong Thaàn Khuùc
13. Thanh taåy vaø höôùng thöôïng toân giaùo laø ñieàu ñoøi hoûi thuoäc veà baûn chaát thô cuûa Dante Alighieri. Thöïc vaäy, moãi baøi thô cuûa Dante ñeàu xöùng vôùi danh xöng naøy, bôûi leõ söï thanh taåy voán laø ñieàu thuoäc veà ngheä thuaät chaân chính vaø thô ca chaân chính. Noù môøi goïi vaø naâng caùc taâm hoàn höôùng leân nhöõng tö töôûng vaø tình caûm vöøa töôi môùi vöøa maïnh meõ. Trong taùc phaåm Thaàn Khuùc, vieäc naâng taâm hoàn leân, duø ôû baát cöù caáp ñoä naøo, ñeàu baét nguoàn töø caûm thöùc toân giaùo, ñaëc bieät laø töø nguoàn maïch ñöùc tin Coâng giaùo.
14. Ñöùc tin, voán "nhö ngoâi sao treân baàu trôøi laáp laùnh"[6] vaø laø ñieàu ñaõ ñònh hình neân kho taøng quí giaù vaø daáu yeâu nhaát trong traùi tim thi haøo Dante Alighieri"... laø nieàm vui cao quyù/ laøm neàn taûng cho moïi nhaân ñöùc khaùc"[7]. Ngoâi ñeàn thi ca naøy chính laø moät ngoâi ñeàn ñöùc tin. Töø ñaùy neàn moùng saâu thaúm ñeán ñænh cao choùt voùt, cuõng nhö trong moïi ngoùc ngaùch cuûa ngoâi ñeàn naøy ñeàu ñöôïc phuû ñaày aùnh saùng vaø naêng löôïng. Chính vì theá maø taùc phaåm ñöôïc goïi laø Thaàn Khuùc:
"Ta öôùc mô moät ngaøy kia Thaàn Khuùc
Moät coâng trình ñöôïc trôøi - ñaát chung tay
Ñaãm moà hoâi, huyeát leä nhöõng thaùng ngaøy
Thanh taåy heát nhöõng ñaéng cay ñoäc aùc.
Nhöõng baát coâng khieán thaân ta ly bieät
Xa queâ höông nhôù da dieát moûi moøn
Xa vaønh noâi ru ta giaác nguû ngon
Nhö chieân nhoû bò soùi röøng truy ñuoåi.
Ta seõ veà trong tieáng loøng ñoåi môùi
Ta seõ veà beân Gieáng Röûa Toäi xöa
Maùi ñaàu xanh cho nguyeät queá öôm thô
Dieãm phuùc thay ôn goïi laøm thi só" [8].
Dante Alighieri ñoäi vöông mieän thi haøo ñaïi keát trong nhaø thôø thaùnh Gioan
15. Veà ñieåm naøy, chuùng toâi xin pheùp baøy toû chaân tình söï maõn nguyeän saâu xa veà vieäc chuùng toâi ñaõ thöïc hieän nhö theå hoaøn thaønh lôøi khaán nguyeän vaø öôùc voïng cuûa Dante. Vôùi söï tham döï cuûa haàu heát caùc nghò phuï cuûa Coâng ñoàng Ñaïi keát Vatican II, chuùng toâi ñaõ göûi tôùi gieáng röûa toäi cuûa nhaø thôø"Thaùnh Gioan ñeïp"[9], nôi oâng ñaõ ñöôïc laõnh pheùp thaùnh taåy vaø trôû thaønh Kitoâ höõu, vôùi teân goïi Dante Alighieri, moät voøng nguyeät queá naïm kim cöông in chöõ noåi thaùnh danh Ñöùc Kitoâ baèng vaøng ñeå chöùng thöïc loøng bieát ôn lôùn lao cuûa theá giôùi Kitoâ giaùo ñoái vôùi ngöôøi ñaõ haùt leân raèng "chaân lyù thaêng hoa huyeàn dieäu"[10].
16. Voøng nguyeät queá ñoù ñöôïc ñoäi leân ñaàu Dante Alighieri chính laø nieàm vinh döï cuûa ñaát nöôùc Italia vaø cuûa caû nhaân loaïi, noù khoâng bao giôø khoâ caèn, cuõng khoâng bao giôø taøn luïi. Daãu vaäy, voøng nguyeät queá aáy luoân caàn ñöôïc laøm môùi laïi bôûi nhöõng nhaønh laù môùi. Bôûi leõ vôùi taøi naêng vó ñaïi vaø vôùi nhöõng kieät taùc cuûa mình, Dante xöùng ñaùng vôùi danh hieäu laø thi haøo cuûa moïi daân toäc, moät thi haøo coù taàm voùc ñaïi keát, heát söùc ñaëc saéc, raát xöùng ñaùng ñöôïc nghieân cöùu vaø ñöôïc chaêm chuù laéng nghe.
17. Chaéc chaén thi phaåm cuûa Dante Alighieri coù giaù trò phoå quaùt: vôùi söï daøn traûi meânh moâng, thô cuûa oâng oâm troïn caû caû trôøi vaø ñaát, caû vónh cöûu vaø thôøi gian, caû nhöõng maàu nhieäm cuûa Thieân Chuùa vaø nhöõng söï kieän cuûa con ngöôøi, caû nhöõng giaùo lyù thaùnh thieâng vaø nhöõng quy luaät theá tuïc, caû khoa hoïc khôi nguoàn trong Maïc Khaûi thaùnh vaø khoa hoïc kín muùc töø aùnh saùng lí trí, caû bao nhieâu kinh nghieäm maø oâng ñaõ tröïc tieáp kinh qua coäng vôùi nhöõng kyù öùc veà lòch söû, nhöõng thôøi ñaïi maø oâng soáng, vaø caû neàn vaên minh Hilaïp Lamaõ coå ñaïi. Coù theå noùi raèng oâng laø töôïng ñaøi vó ñaïi nhaát ñaïi dieän cho thôøi Trung Coå.
18. Thô oâng laø tinh hoa hoäi tuï töø söï thoâng thaùi cuûa Phöông Ñoâng, Logos-Trí tueä cuûa ngöôøi Hilaïp, vaên minh cuûa ngöôøi Lamaõ, vaø toång hôïp nguoàn tín lyù cuøng nhöõng khoaûng leà luaät cuûa Kitoâ giaùo töø coâng trình cuûa nhieàu vò giaùo phuï vaø tieán só Hoäi thaùnh. Thöïc vaäy, Dante Alighieri böôùc theo Aristoát veà trieát hoïc, böôùc theo Platoâng trong thieân höôùng cuûa linh töôïng giôùi, böôùc theo thaùnh Augustinoâ trong caùc khaùi nieäm veà lòch söû, vaø laø hoïc troø trung kieân cuûa Thaùnh Toâma Aquinoâ veà thaàn hoïc, ñeán noãi taùc phaåm Thaàn Khuùc cuûa oâng gaàn nhö laø moät taám göông phaûn chieáu boä Toång luaän Thaàn hoïc cuûa vò thaùnh Tieán só Thieân thaàn naøy. Neáu ñieàu naøy ñuùng caùch chung chung, thì cuõng ñuùng ôû höôùng ngöôïc laïi: Chính Dante Alighieri laø ngöôøi nhaân roäng taàm aûnh höôûng saâu xa cuûa thaùnh Augustinoâ, cuûa thaùnh Beânañoâ, cuûa tröôøng phaùi Victorio, cuûa thaùnh Boânaventura. Dante cuõng khoâng heà xa laï vôùi nhöõng aûnh höôûng cuûa vieän phuï Gioachino ôû Fiore. Bôûi leõ caùc taùc phaåm naøy cöu mang nhöõng doøng tö töôûng chæ môùi baét ñaàu loù raïng, chöa thaønh hình, haõy coøn chôø ñôïi ñöôïc khai môû trong töông lai.
Muïc ñích chuû yeáu cuûa Thaàn Khuùc mang tính thöïc tieãn vaø ñoåi môùi
19. Muïc ñích cuûa Thaàn Khuùc tröôùc tieân laø thöïc tieãn, nhaèm ñoåi môùi vaø hoaùn caûi. Thöïc vaäy, taùc phaåm aáy khoâng chæ ñeà xuaát nhöõng giaù trò heát söùc thi vò vaø toát laønh veà maët ñaïo ñöùc, maø quan troïng hôn laø nhaèm bieán ñoåi con ngöôøi töø taän goác reã. Thaàn Khuùc daãn ñöa con ngöôøi ñi töø caûnh hoãn loaïn ñeán ñöùc khoân ngoan, töø tình traïng toäi loãi ñeán söï thaùnh thieän, töø ñau khoå tôùi haïnh phuùc, töø vieäc suy xeùt nhöõng caûnh rôïn ruøng trong Ñòa Nguïc tôùi chieâm ngaém caùc Moái phuùc thaät treân Thieân Ñaøng. Vaø vò minh sö tuyeät vôøi ñaõ khaúng ñònh ñieàu ñoù caùch minh nhieân trong thö göûi cho Cangrande: "Muïc ñích cuûa taát caû vaø cuûa töøng phaàn coù theå nhieàu, coù muïc ñích gaàn vaø coù muïc ñích xa. Nhöng boû qua vieäc xem xeùt tæ mæ, coù theå noùi ngaén goïn raèng, muïc ñích cuûa taát caû vaø cuûa töøng phaàn laø keùo con ngöôøi ra khoûi tình traïng thoáng khoå vaø daãn ñöa hoï tôùi nieàm haïnh phuùc".[11]
20. Nhö theá, Thaàn Khuùc coù theå ñöôïc goïi laø moät haønh trình daãn ñöa taâm trí veà cuøng Thieân Chuùa, töø boùng toái cuûa caûnh tröøng phaït ñôøi ñôøi tôùi nhöõng gioït nöôùc maét cuûa chuoäc toäi vaø thanh taåy. AÁy laø haønh trình moãi ngaøy moät trôû neân saùng roõ hôn, haønh trình cuûa tình yeâu caøng ngaøy caøng noàng chaùy hôn, cho tôùi khi ñaït tôùi chính ngoïn nguoàn cuûa aùnh saùng, cuûa tình yeâu, vaø cuûa söï ngoït ngaøo vónh cöûu:
"Ta vöøa ra khoûi thieân caàu lôùn nhaát
Bay bay leân tôùi Thieân Quoác huyeàn sieâu:
Ñaày aùnh saùng trí tueä ñaày Tình Yeâu
Tình chaân thieän, vöôït muoân ñieàu hoan hæ"[12].
21. Thöïc vaäy, nhöõng chuû ñeà cuûa thi phaåm ñöôïc trình baøy nhö laø nhöõng lôøi giaùo huaán vaø thöùc tænh ñeå giuùp chuùng ta vöôn ñeán Thieân Chuùa. Nhöõng ñieàu thuoäc theá giôùi töï nhieân vaø sieâu nhieân, chaân lyù vaø nhöõng ñieàu sai laàm, toäi loãi vaø aân suûng, söï thieän vaø söï aùc, nhöõng haønh ñoäng cuûa con ngöôøi vaø nhöõng haäu quaû cuûa chuùng... taát caû ñeàu ñöôïc suy xeùt, ñöôïc phaân ñònh, ñöôïc ñaùnh giaù tröôùc maët Thieân Chuùa, ñöôïc nhìn töø vieãn töôïng vónh cöûu. Theá laø haønh trình vöôn ñeán Thieân Chuùa, voán xoaùy vaøo nhöõng gì laø bí aån vaø cao thöôïng, boång trôû thaønh moät baûn huøng ca veà ñôøi soáng noäi taâm, baûn huøng ca veà thieân aân, baûn huøng ca veà kinh nghieäm thaàn bí, veà söï thaùnh thieän theo nhöõng caùch theá ña daïng nhaát. Haønh trình aáy trôû neân moät neàn thaàn hoïc tu ñöùc vaø thaàn hoïc cuûa con tim.
Töø vöïc saâu ñòa nguïc tôùi thò kieán Ba Ngoâi Chí Thaùnh, caùc Thaùnh vaø Nöõ Vöông caùc thaùnh
22. Coù voâ soá neûo ñöôøng neân thaùnh khaùc nhau. Khôûi töø nhöõng vöïc thaúm cuûa toäi loãi bò tröøng phaït, baêng qua nhöõng vöông quoác thanh bình nôi caùc linh hoàn ñöôïc thanh taåy moïi veát nhô, höôùng ñeán nhöõng ñænh nuùi ñaày khoù khaên cuûa söï hoaøn thieän# taát caû ñan deät neân aùnh vinh quang vaø nhöõng maãu göông thaùnh thieän cuûa caùc thaùnh Phanxicoâ, thaùnh Ña Minh, thaùnh Pheâroâ Ña-Mieân, thaùnh Bieån Ñöùc Norcia, thaùnh Roâmunñoâ, thaùnh Beânañoâ. Moïi haønh trình ñeàu vöôn leân höôùng veà cuøng moät choùp. Vôùi nhöõng ai hieåu ñöôïc yù nghóa cöùu ñoä, 100 ca khuùc aáy laäp thaønh 100 baäc cuûa moät chieác thang, nhö chieác thang maø Giacoùp thaáy trong giaác moäng, ñeå treøo töø nhöõng nôi ñaùy cuøng leân tôùi ngoïn nguoàn aùnh saùng cuûa Ba Ngoâi Chí Thaùnh. Vaø Ñöùc Trinh Nöõ Maria, Meï Thieân Chuùa, ôû tröôùc theàm baäc thang cao nhaát, ñöôïc thaùnh Beânañoâ daâng lôøi caàu khaån nhö traïng sö cöùu giuùp cho nhöõng keû löõ haønh môùi meû vaø non nôùt ñaït ñöôïc öôùc nguyeän cuoái cuøng.
23. Vôùi vò thi só Phirenxeâ, Ñöùc Maria, "Danh thaùnh hoa thieâng maø toâi haèng caàu khaán"[13], "Sao vinh thaéng caû döôùi ñaát treân trôøi"[14], laø ngöôøi ban phaùt ôn thieâng, laø cöûa Thieân Ñaøng saùng laùng, laø ngöôøi noái lieàn khoaûng caùch giöõa Ñaáng Taïo Hoaù vaø caùc loaøi thuï taïo, laø Ñaáng ñöa moïi ngöôøi ñeán vôùi Ñöùc Kitoâ vaø trong moái phuùc cuûa Chaân Lyù Vónh Cöûu:
"Phaøm nhaân naøy vöøa thoaùt khoûi hang Ma Quyû
Maét thaáy tai nghe thöïc theå moãi linh hoàn
Giôø khaán xin Meï ban xuoáng ñaëc aân
Ñöôïc chieâm ngöôõng toät cuøng Nguoàn Baát Töû.
Phaàn con ñaây, chöa bao giôø noùng loøng nhö theá
Khaån xin Meï, con mong moûi hôn caû chính mình
Meï ñoaùi thöông nhaäm lôøi chuùng con khaán xin
Xoùa tan u aùm cho maét phaøm chieâm dieãm phuùc.
Con laïi xin Meï, oâi Nöõ Vöông laân tuaát
Sau cung chieâm, xin che chôû heát möu ma
Vaâng Meï ôi, Thieän Bích[15] vôùi bao vò sum hoøa
Cuøng chaép tay hieäp nguyeän loøng vöôn tôùi"[16].
Moät nhaân loaïi bieåu töôïng trong cuoäc tìm kieám hoøa bình
24. Nhaân vaät chính cuûa Thaàn Khuùc laø vò thi só. Daãu vaäy, hình aûnh thi só chính laø bieåu töôïng cuûa caû nhaân loaïi. AÅn döôùi böùc maøn phuùng duï, nhaân vaät aáy daãn ñöa ta tôùi choã nhaän ra nhöõng loãi laàm cuûa mình, baét ñaàu laïi con ñöôøng nhaân ñöùc, höôùng ñeán vieäc ñöôïc soi saùng vaø thanh taåy, ñeå cuoái cuøng ñöôïc keát hieäp vôùi Chaân Lyù toái cao vaø Söï Thieän toái thöôïng.
25. Luaät Trôøi ñöôïc ban cho loaøi ngöôøi, ñeå khi tuaân giöõ luaät, con ngöôøi ñaït tôùi nieàm haïnh phuùc ñôøi naøy cuõng nhö haïnh phuùc vónh cöûu mai sau maø con ngöôøi haèng khao khaùt. Nhôø theo ñuoåi söï thieän chaân thöïc, con ngöôøi coù theå höôùng ñeán tình yeâu chaân chính, vaø laùnh xa söï döõ voán laø maàm moáng cuûa tình yeâu leäch laïc, laø nhöõng tham saân si vaø nhöõng söï aùc.
26. "Roõ raøng laø trong nieàm bình an, töùc laø trong söï tónh laëng an nhieân, con ngöôøi coù ñöôïc nhöõng ñieàu kieän toát nhaát ñeå kieän toaøn vieân maõn coâng trình ñôøi mình, moät coâng trình gaàn nhö laø thaàn thieâng, theo ñoaïn thô noåi tieáng naøy: "Ngaøi ñaõ döïng neân con ngöôøi keùm thieân thaàn moät chuùt" (Tv 8,6)[17].
27. Ñaây laø söï bình an cuûa töøng caù nhaân, cuûa caùc gia ñình, cuûa caùc quoác gia, cuûa caùc coäng ñoaøn nhaân loaïi, bình an noäi taâm cuõng nhö bình an beân ngoaøi, bình an cuûa töøng caù nhaân cuõng nhö bình an cuûa caû coäng ñoàng. Traät töï hoøa bình naøy bò xaùo troän vaø lung lay bôûi vì loøng ñaïo ñöùc vaø coâng lyù bò coi thöôøng. Ñeå taùi laäp traät töï naøy cuõng nhö thöïc hieän ôn cöùu ñoä, thì löông taâm thöùc tænh veà tình traïng soáng cuûa nhaân loaïi treân traàn gian caàn ñöôïc soi daãn trong söï töông taùc haøi hoøa giöõa ñöùc tin vaø lyù trí, giöõa Thieän Bích vaø Vinh Döï Löu[18], giöõa Thaäp Giaù vaø Ñaïi Baøng, giöõa Giaùo Hoäi vaø Ñeá Quoác. Ñoàng thôøi, caàn phaûi loan truyeàn lôøi caûnh baùo phoå quaùt, u aùm nhöng xaùc thöïc, veà theá kyû tieáp theo. Caû trôøi vaø ñaát ñeàu doäi laïi Tin Möøng hoøa bình naøy.
28. Thaàn Khuùc laø thi phaåm cuûa hoøa bình: laø bi khuùc saàu thaûm veà bình an ñaõ bò ñaùnh maát vónh vieãn trong Ñòa Nguïc; laø voïng khuùc ngoït ngaøo veà bình an maø con ngöôøi khao khaùt höôùng tôùi trong Luyeän Nguïc; laø ca khuùc khaûi hoaøn veà bình an cuûa Thieân Ñaøng, bình an ñaït ñöôïc caùch troïn veïn vaø vónh vieãn.
Ngoâi ñeàn veà söï khoân ngoan vaø tình yeâu
29. Khoâng chæ laø ca khuùc bình an, Thaàn Khuùc coøn laø ngoâi ñeàn ñaày khoân ngoan vaø tình yeâu, moät nguoàn khoân ngoan thaám ñöôïm tình yeâu vaø moät nguoàn tình yeâu troøn ñaày söï khoân ngoan. Ai coù theå baûo raèng nhöõng caâu thô cuûa thi haøo thaàn thaùnh naøy khoâng thaép leân moät ngoïn löûa tình yeâu trong loøng ngöôøi? AÁy laø moät tình yeâu laøm phaùt sinh lôøi môøi goïi ñaày noàng nhieät vaø höõu hieäu, thuùc ñaåy con ngöôøi trôû neân toát hôn trong moïi hoaøn caûnh, höôùng tôùi nhöõng muïc ñích maø Thieân Chuùa quan phoøng ñaõ ban cho hoï.
30. Chính vì theá, ñaây laø thi phaåm höôùng ñeán moät xaõ hoäi toát hôn, nhôø thuû ñaéc ñöôïc moät neàn töï do vaø giaûi phoùng khoûi aùch noâ leä cuûa söï döõ. Thi phaåm naøy thuùc ñaåy taâm hoàn tìm kieám vaø meán yeâu Thieân Chuùa trong vieäc bieát traân troïng moïi aân hueä cuûa Ngaøi, duø laø nhöõng aân hueä traûi daøi trong doøng lòch söû hay trong cuoäc soáng. Moïi aân hueä aáy hieån loä trong neàn nhaân baûn cuûa Dante. Chuùng toâi muoán neâu baät moät vaøi phaåm chaát cuûa neàn nhaân baûn aáy.
Chuû nghóa nhaân baûn cuûa Dante Alighieri
31. Chuû nghóa nhaân baûn cuûa Dante kieän toaøn chuû nghóa nhaân baûn trong hoïc thuyeát cuûa thaùnh Toâma Aquinoâ. Ñaây laø moät neàn nhaân baûn ñöôïc ñaùnh daáu bôûi ñaëc tính laïc quan, ñöôïc ñaët treân nhöõng neàn taûng vöõng chaéc, töùc laø aân suûng khoâng phaù huûy nhöng giuùp hoaøn thieän baûn tính töï nhieân, vaø raèng "con ngöôøi coù phaåm giaù cao quyù"[19]. Noù ñoái laäp hoaøn toaøn vôùi moät soá luaän ñeà mang tính khaéc khoå vaø thaàn bí theo kieåu taát caû ñeàu phaûi höôùng tôùi vieäc coi khinh theá tuïc (contemptus mundi) nhö laø daïng thöùc duy nhaát cuûa ñôøi soáng troïn laønh.
32. Dante Alighieri khoâng nhöõng thöøa nhaän maø coøn toân vinh taát caû nhöõng giaù trò nhaân baûn töø trí tueä, ñaïo ñöùc, tình caûm, ñeán vaên hoùa, vaên minh. Ñieàu ñaùng löu yù ôû ñaây laø nhöõng ñieàu thieän haûo naøy ñeàu ñöôïc ñaùnh giaù vaø ñöôïc quyù meán khi oâng traàm mình trong Thaàn Linh, nôi maø vieäc chieâm ngaém nhöõng ôn ích thieâng lieâng coù theå laøm cho nhöõng cuûa caûi traàn gian trôû neân troáng roãng vaø voâ ích. Thaäm chí, nhaân tính cuûa oâng coøn ñöôïc phaùc hoïa ôû ñoù caùch troøn ñaày hôn vaø ñöôïc neân hoaøn thieän trong voøng xoaùy cuûa tình yeâu Thaàn Linh. Cuõng trong chính trung taâm traøn ngaäp aùnh saùng caùc taàng trôøi, thi só ñaõ caûm thaáy bò choaùng ngôp bôûi noãi nieàm lo laéng, bôûi vieäc phaûi loan ñi thoâng ñieäp chaân lyù vaø söï thieän, vaø bôûi taát caû nhöõng gì vò thi haøo ñang chôø ñôïi töø maûnh ñaát baát haïnh cuûa chuùng ta, "Moûm ñaát aáy chöùa bao ñieàu taøn khoác"[20].
33. OÂng tin raèng vaên minh cuûa theá giôùi coå ñaïi laø böôùc doïn ñöôøng ñeå ñoùn nhaän Kitoâ giaùo, theo keá hoaïch quan phoøng cuûa Thieân Chuùa. Neàn vaên minh aáy cho oâng raát nhieàu hình aûnh tieân tröng vaø aån duï, khaùc haún vôùi nhöõng gì xaûy ra ôû caùi thôøi goïi laø Phuïc Höng, hay chí ít khaùc vôùi raát nhieàu ngöôøi thôøi ñoù, voán ñaùnh giaù nhöõng giaù trò cuûa con ngöôøi taùch lìa khoûi Thieân Chuùa; roài cuõng trong thôøi aáy, chuû nghóa nhaân vaên laïi höôùng tôùi nhöõng ñònh cheá vaø caùc taäp tuïc daân ngoaïi, ñeå trôû neân voâ hieäu bôûi sai laàm cuûa laïc thuyeát Peâlagioâ[21].
Nhaõn quan chính trò
34. Tieáp theo, xin pheùp ñöôïc phaùc hoïa ñoâi neùt veà hoïc thuyeát chính trò cuûa Dante Alighieri. Theo ñoù, hai thöù quyeàn bính toái thöôïng, Giaùo Hoäi vaø Ñeá Quoác, ñeàu do Thieân Chuùa thieát laäp ñeå höôùng daãn nhaân loaïi tôùi haïnh phuùc. Quyeàn bính thöù nhaát höôùng veà nieàm haïnh phuùc treân Trôøi, vaø quyeàn bính thöù hai höôùng ñeán nieàm haïnh phuùc traàn gian. Hai ñích nhaém aáy ñöôïc phaân bieät khaùc nhau, daãu raèng nieàm haïnh phuùc sau phuï thuoäc vaøo nieàm haïnh phuùc tröôùc. Nhö theá, hai thöù quyeàn bính naøy- trong phaïm vi vaø laõnh vöïc chuyeân bieät cuûa mình- ñeàu ñoäc laäp vôùi nhau, khoâng loaïi tröø cuõng khoâng laãn loän giöõa nhöõng gì laø thieâng thaùnh vaø nhöõng gì laø phaøm tuïc. Tuy nhieân, theo oâng, caàn khaúng ñònh raèng trong vaán ñeà ñöùc tin vaø luaân lyù, Nhaø Nöôùc caàn phuïc quyeàn Ñöùc Giaùo hoaøng. Caû hai thöù quyeàn bính naøy ñeàu phaûi nhaém ñeán vieäc phuïc vuï lôïi ích Kitoâ giaùo chung cuûa caû coäng ñoàng (Res publica Christiana).
35. Khoâng vöôùng maéc vaøo gaùnh naëng phuø hoa, khoâng baän taâm kieám tìm nhöõng gì laø theá tuïc, Giaùo Hoäi ñöôïc töï do haêng say hieán daâng cho söù maïng coâng boá Söï thaät vaø laøm cho Söï thaät sinh hoa traùi:
"Chaøng coù hay phaûi traû bao xöông maùu
Ñeå truyeàn rao Kinh Thaùnh khaép theá gian
Vaø loøng ai bieát khieâm nhöôøng ñoùn nhaän
Laøm Chuùa vui thoûa thích ñeán voâ ngaàn"[22]
Ñieàu noùi ôû ñaây khoâng theå ñöôïc ñaùnh ñoàng vôùi chuû nghóa ly khai trieät ñeå do Marsilioâ Padoâva ñeà xöôùng [theo ñoù thaønh thò traàn theá phaûi taùch lìa taän goác reã khoûi Giaùo hoäi].
36. Luaân lyù laø moät trong nhöõng ñaëc tính quan troïng nhaát trong boån phaän ñöôïc trao cho nhaø nöôùc: ñoù laø laøm cho coâng lyù ñöôïc hieån trò, dieät tröø thoùi tham lam, voán laø nguyeân nhaân gaây ra baát oån vaø chieán tranh. Caàn phaûi coù moät söï laõnh ñaïo phoå quaùt. Theo caùc thuaät ngöõ thôøi trung coå, theå cheá aáy ñoøi hoûi moät thöù quyeàn bính vöôït treân bieân giôùi quoác gia, ñeå baûo ñaûm cho moät luaät leä duy nhaát coù hieäu löïc gìn giöõ hoøa bình vaø hoøa hôïp giöõa caùc daân toäc. Tröïc giaùc cuûa nhaø thô thaàn thaùnh naøy khoâng hoaøn toaøn khoâng töôûng nhö moät soá ngöôøi nghó, keå töø khi noù ñöôïc hieän theå ôû möùc ñoä nhaát ñònh trong thôøi ñaïi chuùng ta ñaây qua Toå Chöùc Lieân Hôïp Quoác, vôùi lôïi ích môû roäng höôùng tôùi moïi daân toäc treân toaøn theá giôùi.
Thi só cuûa caùc thaàn hoïc gia, thaàn hoïc gia cuûa caùc thi só
37. Chuùng toâi khoâng theå khoâng phaùc hoïa theâm ñoâi neùt, duø laø vaén goïn, veà moái lieân heä töông taùc giöõa thô ca vaø caàu nguyeän, giöõa chaân lyù cuûa toân giaùo vaø chaân lyù cuûa thô ca, ñeå laøm saùng toû theâm nhöõng töông quan saün coù trong Thaàn Khuùc vaø cuõng ñeå laøm saùng toû theâm veà baûn chaát cuûa ngheä thuaät thi ca, caùch rieâng laø cuûa Dante Alighieri. Trong tình caûnh hieän nay, thi ca töï noù ñang raát caàn ñöôïc ñoåi môùi ñeå theâm ñôm hoa keát traùi, caùch rieâng trong thô ca toân giaùo.
38. Giovanni Virgilio ñaõ chuaån bò cho laêng moä Dante Alighieri moät vaên bia trong ñoù toân vinh: "Thaàn hoïc gia Dante Alighieri am töôøng moïi thuyeát cho neân minh trieát söôûi aám coõi loøng oâng".
39. Ñieàu ñoù cho thaáy, oâng ñaõ ñöôïc toân kính nhaát laø vôùi töôùc hieäu thaàn hoïc gia. Taát nhieân, töôùc hieäu thi haøo tuyeät ñænh chaúng bao laâu ñaõ chieám öu theá qua caùc theá kyû toân vinh oâng; vaø taùc phaåm Commedia (Kòch) cuûa oâng ñöôïc goïi laø Thaàn Khuùc.
40. Vinh döï cuûa caû hai töôùc hieäu daønh cho oâng nhö theá laø hoaøn toaøn ñuùng ñaén. Vaø taát nhieân, thi haøo aáy khoâng chæ ñöôïc coi laø thaàn hoïc gia, maø coøn hôn theá nöõa, ñöôïc tuyeân boá laø vò laõnh chuùa cuûa ca khuùc tuyeät ñænh, bôûi leõ oâng toû ra laø nhaø thaàn hoïc vôùi tö töôûng baäc thaày.
41. Neùt cao quyù, veû vó ñaïi, nhöõng giaù trò heát söùc cao caû trong hoàn thô aáy hieån nhieân ñaït ñeán möùc nhö theá, khoâng caàn phaûi chöùng minh chi tieát, vôùi nhöõng luaän ñieåm phöùc taïp. Ñænh nuùi thi ca cao nguùt vöôït thôøi gian, traûi qua bao nhieâu doøng nöôùc xoùi moøn nhö theá, thieát töôûng chaúng caàn nhöõng baøi dieãn vaên daøi doøng môùi nhaän ra veû vó ñaïi cuûa noù: chæ caàn moät caùi ngöôùc nhìn leân laø ñuû.
Baäc nhieäm huaán trong ñeàn thaùnh ngheä thuaät
42. Nhö Vinh Döï Löu (Virgilio) ñaõ daãn ñöôøng cho Dante Alighieri, chính Dante Alighieri cuõng coù theå trôû thaønh moät Vinh Döï Löu khaùc, moät baäc nhieäm huaán daãn ñöôøng cho voâ soá ngöôøi khaùc böôùc vaøo ñeàn thaùnh ngheä thuaät, nhaát laø ngheä thuaät thi ca. Ñieàu naøy caøng ñaùng mong öôùc hôn cho thôøi ñaïi cuûa chuùng ta, vì söï suy thoaùi veà ñôøi soáng taâm linh thöôøng ñi ñoâi vôùi söï tieán boä veà kinh teá vaø khoa hoïc kó thuaät. Ngheä thuaät chòu caûnh baàn cuøng: raát hay bò daãn ñeán nhöõng kieåu dieãn taû thieáu neàn taûng vaø ñôn phöông, bò giaûn löôïc vaøo chuû nghóa chuû quan duy ngoä ñaïo cuûa Manicheo, coù theå noùi nhö theá, khinh bæ töï nhieân, noù bieán thaùi thaønh thöù löông thöïc khuyeån nho yeám theá, moâ taû vaø tung hoâ caùc thoùi hö taät xaáu. Ñoái vôùi nhöõng gì lieân quan tôùi thô ca, noù chæ thöøa nhaän hay treân heát chæ öa thích theå thô tröõ tình, bôûi vì noù ñaët ra nhöõng giôùi haïn vaø nhöõng giaûn löôïc khoâng caàn thieát vaø khoâ caèn.
Baûn chaát cuûa thi ca
43. Moät soá ngöôøi suy luaän töø caùc nguyeân lyù trieát hoïc do hoï phaùt minh vaø oâm aáp. Hoï cho raèng khoâng coù söï khaùc bieät giöõa thô ca vaø vaên xuoâi. Coù ngöôøi phaân bieät giöõa thô ca vaø vaên xuoâi baèng caùch gaùn cho thô ca tính chaát tröõ tình, caûm tính, ñoøi hoûi moät thöù ngoân ngöõ tình caûm vaø tröïc giaùc; trong khi ñoù, hoï gaùn cho vaên xuoâi ñaëc tính lyù luaän, khoa hoïc, khaùch quan.
44. Ñuùng laø thô ca coù theå ñöôïc nuoâi döôõng töø theá giôùi noäi taâm cuûa chính chuû theå. Tuy nhieân, khi töø boû hay coi thöôøng yeáu toá trí tueä, ngöôøi ta chaúng bao giôø ñaït ñöôïc ñieàu gì ñoù vöõng chaéc, saùng suûa, cuï theå. Khi ñoù, thô ca trôû neân yeáu ôùt vaø u aùm, chæ döïa vaøo caâu chöõ vaø caûm xuùc, vaø saûn sinh ra nhöõng thöù caûm xuùc bong boùng roãng tueách chaúng maáy choác laø taét ngaám.
Ngöôïc laïi, thô ca khoâng heà bò giaûm giaù trò vì söï vó ñaïi trong caáu truùc cuûa noù. Trong thôøi coå ñaïi, caùc daïng thöùc thô ca ñöôïc ñaùnh giaù cao nhaát laø theå loaïi anh huøng ca vaø bi kòch. Platoâng nhaán maïnh theå loaïi ñaàu tieân coøn Aristoát thì ñaët taàm quan troïng ôû theå loaïi sau[23], bôûi leõ oâng cho raèng ôû theå loaïi naøy aån chöùa caùc theå loaïi ngheä thuaät traùc tuyeät nhaát.
Ngheä thuaät sö phaïm, caûm höùng vaø nhòp ñieäu
45. Tieâu chuaån ñeå xaùc ñònh möùc ñoä thaåm mó vaø ñoä hoaøn haûo tröôùc tieân ñoøi hoûi ôû ngheä thuaät sö phaïm, hay khaû naêng maø taùc giaû daãn ñöa caùc taâm hoàn ñeán nôi maø mình giôùi thieäu moät caùch hieäu quaû, phuø hôïp vaø troïn veïn. Ngay caû thi só Orazio[24] cuõng gaùn cho ngheä thuaät quy taéc khoâng theå thieáu naøy: "Nhöõng thaønh phaàn caáu taïo neân baøi thô môùi chæ coù ñeïp, deã chòu roài daãn ñöa taâm hoàn ñoäc giaû tôùi baát cöù ñaâu hoï muoán khoâng thoâi thì chöa ñuû"[25].
46. Baây giôø, taát caû nhöõng ñieàu aáy coù theå ñaït tôùi baèng chính ngoân ngöõ thi ca, vaø nhaát laø vôùi khaû naêng thaàn bí, vaø coù leõ chaúng bao giôø noù ñöôïc bieát roõ, maø chuùng toâi goïi laø caûm höùng thaàn linh. Khaû naêng naøy khoâng phaù ñoå, cuõng khoâng hoaøn toaøn khinh thöôøng lí trí, nhöng ñuùng hôn, noù kieán taïo moät caùch thöùc nhaän bieát khaùc, moät con ñöôøng khaùc ñeå chieám ñoaït thöïc taïi vaø khaùm phaù nhöõng moái töông quan maø noù khoâng nhìn thaáy. Nhöng ngheä thuaät caàn tôùi lí trí trong hoaït ñoäng xaùo troän voán xaûy ra tröôùc aùnh saùng linh höùng, aùnh saùng naøy ñeán soi daãn, xoa dòu, ñôn giaûn hoùa taát caû nhöõng gì ñaõ tieáp nhaän. Thô ca caàn lí trí ñeå ñi ñeán thieän toaøn, vôùi söï kheùo leùo vaø taøi naêng, ñeå keát noái caùc taâm traïng khaùc nhau, khoâng chæ gôïi leân nhöõng yù töôûng, nhöõng hình aûnh, nhöõng tình caûm, maø coøn taïo neân söï hoøa quyeän tuyeät vôøi giöõa caùc thaønh phaàn khaùc nhau: thöïc vaäy, "Nguyeân lyù vaø nguoàn suoái cuûa lôøi hay yù ñeïp chính laø khoân ngoan"[26].
47. Töø ñoù caàn phaûi kieán taïo neân moät doøng chaûy, moät söùc maïnh cuoán huùt, nhôø vaøo söï saép xeáp vaø gaén keát haøi hoøa giöõa caùc caâu chöõ, giai ñieäu vaø nhòp ñieäu: "Ai coù taøi naêng, taâm trí thaàn thaùnh vaø mieäng löôõi haùt leân nhöõng ñieàu troïng ñaïi, haõy trao cho ngöôøi aáy danh hieäu thi só"[27].
Hình thöùc tuyeät ñeïp vaø tö töôûng thaâm thuùy cuûa Thaàn Khuùc
48. Trong Dante Alighieri, buùt löïc nhö ngoïn löûa vaø nguoàn caûm höùng maõnh lieät laø nhöõng nguyeân toá kích hoaït taùc phaåm, keùo hoàn thô leân moät taàm cao ñaùng thaùn phuïc, nhö moät voøng troøn oâm troïn caû ñaïi döông höõu theå:
"Toâi ñaùp raèng: "Khi Tình Yeâu linh höùng
Nhöõng tieáng thaàm maùch baûo trong tim
Toâi laéng nghe ñoïc chính taû laéng chìm
Ñeå töøng lôøi chaûy troâi ñaàu ngoïn buùt"[28].
49. Trong Thaàn Khuùc coù taát caû moïi theå loaïi vaên chöông: töø anh huøng ca ñeán tröõ tình, töø huaán ca ñeán chaâm bieám roài kòch ngheä. Kòch ngheä vöøa laø theå loaïi mieâu taû tính caùch vöøa laø theå loaïi haønh ñoäng. Taát caû ñeàu vöøa ñöôïc duy trì vôùi söï ñan xen lieân tuïc nhöõng yeáu toá ña daïng vaø heát söùc phong phuù, vöøa giöõ ñöôïc neùt haøi hoøa hôïp nhaát saùng ngôøi trong kieán truùc.
50. Taát caû caùc cung baäc tình caûm vaø aâm ñieäu ñeàu ñöôïc goïi leân soáng ñoäng: dòu daøng vaø khí phaùch, buoàn thaûm vaø vui möøng, khoâng thieáu nhöõng khinh bæ vaø cuõng ñaày nhöõng ngöôõng moä, naøo laø giaän döõ, naøo laø hoaûng hoát, naøo laø sôï haõi, naøo laø yeâu thöông, naøo laø chieâm nieäm, naøo laø toân thôø, naøo laø nuï cöôøi hieàn dòu vaø naøo laø meâ ly xuaát thaàn.
51. Vôùi phong caùch raát rieâng cuûa mình, thi haøo tuyeät ñænh ñaõ haùt leân nhöõng thöïc taïi huyeàn nhieäm vaø cao caû nhaát cuûa cuoäc ñôøi, nhöõng maàu nhieäm cuûa Thieân Chuùa vaø nhöõng tö töôûng vó ñaïi nhaát cuûa nhaân loaïi. Nguoàn maïch phaùt sinh doøng soâng huøng vó nhö theå hieän ra moät caùi gì ñoù thaät vó ñaïi vaø laï luøng, maø baáy giôø oâng chæ duøng ñeán thöù tieáng YÙ môùi sinh coøn non nôùt vaø chöa ñöôïc ñònh hình, töùc laø chöa töøng ñöôïc nhaøo naën qua bieåu caûm ngheä thuaät. Vaø chính ngoân ngöõ naøy, "Baùnh ra loø [...] [vaø] maët trôøi môùi"[29], tröôùc Dante Alighieri coù theå noùi: "Tinh tuù kia coøn chuyeån ñoäng töôi cöôøi/Huoáng chi toâi leõ naøo khoâng bieán ñoåi !"[30], ñaõ trôû thaønh chaát lieäu meàm maïi ñeå dieãn taû - khi thì xöùng ñaùng quyù phaùi, khi thì moäc maïc chaân queâ, khi thì maïnh meõ, khi thì tinh teá, - vôùi nhöõng aâm saéc vaø gam maøu heát söùc phong phuù. Taát caû ñeàu xoaùy vaøo taâm hoàn, baét coùc taâm trí thi haøo, tung ra nhöõng cuù lao vaøo nhöõng côn giaän vaø nhöõng cuù hích bay boång yeâu thöông. Naøo laø nhöõng lôøi khieån traùch vaø nhöõng lôøi taùn tuïng. Naøo laø nhöõng tieáng gaøo theùt cuûa nhöõng keû bò tröøng phaït trong Ñòa Nguïc vaø nhöõng lôøi nguyeän caàu cuûa caùc vò thaùnh treân Thieân Ñaøng. Naøo nhöõng thò kieán, naøo nhöõng giaác moäng, naøo nhöõng ñieàm baùo, naøo nhöõng quyeát ñònh, naøo nhöõng neùt tinh tuùy cuûa trieát hoïc vaø naøo laø nhöõng choùp ñænh cuûa thaàn hoïc.
Töông quan giöõa thô ca vaø thaàn hoïc
52. Chính khi nghieân cöùu veà thaàn hoïc cuûa Dante, ta gaëp vaán ñeà töông quan giöõa thô ca vaø thaàn hoïc. Moät soá nhaø pheâ bình ñaõ cho raèng Thaàn Khuùc thieáu thi vò ôû nhöõng khi vaø nhöõng choã noù chìm vaøo thaàn. Ngöôïc laïi, moät soá ngöôøi laïi nhìn ra raèng chính taïi nhöõng ñieåm aáy maø Thaàn Khuùc toûa saùng vaø röïc rôõ nhö aùnh saùng chính ngoï. Chuùng toâi cuõng nhìn ra ñieàu naøy, vì caû nhöõng lyù do chung chung hoaëc ñaëc thuø
53. Ai coù theå phuû nhaän raèng yù nghóa toân giaùo, nhöõng chaân lyù ñöùc tin, nhöõng nieàm khao khaùt töø caùi höõu haïn höôùng tôùi caùi voâ cuøng, laïi khoâng luoân laø suoái nguoàn laøm traøo voït leân thi ca phong phuù? Nguoàn suoái aáy laïi khoâng phaûi laø daïng thöùc cao caû nhaát, tinh tuyeàn nhaát hay sao? Khi vôùi ngoân ngöõ cuûa chính mình, thieân veà haùt hôn laø noùi, veõ hôn laø suy luaän, ñieâu khaéc hôn laø huøng bieän, thi ca dieãn taû kinh nghieäm thaàn bí, nhöõng bieán chuyeån cuûa aân suûng, xuaát thaàn. Khi ñöôïc naâng leân choùp ñænh Chaân-Thieän-Myõ, thi ca vöôït leân treân moïi suy töôûng, moïi khaû naêng bieåu ñaït- "Caøng ñaém chìm caøng chaùy leân muoân thuôû/AÙnh tình yeâu caøng thaùnh khieát nhieäm maøu"[31]. Chính khi aáy, thô ca trôû neân moät quaø taëng voâ cuøng quyù giaù töø söï thieän cuûa Thieân Chuùa, moät söï phaûn chieáu vinh quang Ngöôøi, trôû neân nhö "Thaùi Döông toûa soùng bao la/Thôm leân muoân maù ngaân haø phieâu dieâu"[32].
Caàu nguyeän vaø thi ca
54. Caùc nhaø chieâm nieäm, töùc laø nhöõng ngöôøi soáng taâm linh saâu saéc, laø nhöõng öùng vieân toát nhaát coù theå ñöôïc daãn tôùi thô ca, tôùi Hoàn Thô Vó Ñaïi. Treân taát caû, göông maãu tuyeät vôøi veà thô ca laø nhöõng tröïc giaùc cuûa caùc tieân tri vaø nhöõng thaùnh vònh cuûa vua Ñavít.
55. Quaû vaäy, coù moät moái lieân heä bí maät giöõa caùc nhaø thaàn bí vaø caùc thi só ñích thöïc, vaø caùc baäc thaày veà ngheä thuaät caùch chung, maø thô ca chính laø baø meï cöu mang. Ôn thi ca ñöôïc nhìn trong traät töï töï nhieân töông öùng vôùi ôn ngoân söù vaø thaàn bí ñöôïc nhìn trong traät töï sieâu nhieân. Trong tieán trình bieåu ñaït cuûa caû hai, coù moät dieãn bieán taâm lyù töông töï nhau. Caùc nhaø thaàn bí vaø caùc thi só ñeàu tìm nôi aån naùu trong saâu thaúm taâm hoàn, tìm veà ñænh cao cuûa taâm linh, tìm ñeán troïng taâm cuûa con tim. Trong nhöõng nôi aáy, caùc nhaø thaàn hieäp thì traàm mình trong söï hieän dieän cuûa Thieân Chuùa, trong khi caùc thi só thì linh caûm vaø tröïc giaùc caùch naøo ñoù, duø khoâng thaáu hieåu heát ñöôïc, söï hieän dieän aân suûng ñeán töø "Ñaáng taùc sinh veû ñeïp"[33].
Dante Alighieri: maãu göông vun troàng thi ca taâm linh
56. Nhaân dòp naøy, chuùng toâi xin coå vuõ vaø vun troàng thô ca toân giaùo. Duø ñoù laø thô ca hôïp ca, coù nhaïc keøm theo, voán aån chöùa trong ñoù nhöõng taâm tình vôùi voâ vaøn caùch bieåu caûm qua caùc gioïng ca chaân chính. Hay ñoù laø thô ca trong caùc buoåi cöû haønh caùc leã hoäi toân giaùo vaø caùc söï kieän quan troïng xaûy ñeán duø vui hay buoàn. Hay laø thô ca dieãn taû nhöõng cuoäc troø chuyeän cuûa linh hoàn vôùi Thieân Chuùa, thì taát caû cuõng môû ra doøng suoái söï soáng vaø vöôït treân ñoù nöõa.
57. Nhöõng ngöôøi tin vaøo Ñöùc Kitoâ, nhôø aân suûng ñöùc tin, ñöôïc Ngoâi Lôøi söï soáng laø Thaày daïy vaø Nhaø sö phaïm cö nguï trong taâm hoàn mình. Caùch ñaëc bieät, hoï coù theå coi ngheä thuaät ngoân töø laø cuûa chính mình, daãu raèng raát giaûn dò vaø khieâm nhöôøng. Nhö theá, hoï vun xôùi ngheä thuaät naøy, töïa nhö moät thöûa ruoäng phong nhieâu, baét chöôùc maãu göông Dante Alighieri, voán ñaõ trôû thaønh maãu göông khoù coù theå vöôït qua, ngay caû vôùi nhöõng suy luaän maø chuùng toâi trình baøy.
58. Neáu xem xeùt söï keát hôïp giöõa caùc yeáu toá giaùo thuyeát vaø caùc nguyeân lyù ngheä thuaät thi ca trong taùc phaåm cuûa oâng, chuùng ta seõ hieån nhieân nhaän thaáy söï töông hôïp vaø caùc giaù trò cuûa chuùng hoøa quyeän vaøo nhau. Khoâng coù yeáu toá naøo, duø yeáu toá naøy phuï thuoäc vaøo yeáu toá kia, laïi bò saép xeáp loän xoän. Ngöôïc laïi, caû hai ñeàu kieán taïo neân moät cô theå soáng ñoäng vaø heát söùc haøi hoøa, chaúng khaùc naøo cô theå con ngöôøi, coù xöông coù thòt haøi hoøa: neáu moät yeáu toá bò thieáu huït, thì yeáu toá kia cuõng khoâng theå thay theá. Thöïc vaäy, veû ñeïp heä taïi ôû trong söï töông hôïp giöõa chuùng.
Veû ñeïp: nöõ tì cuûa chaân lyù vaø söï thieän
59. Thaàn hoïc vaø trieát hoïc ñeàu coù moät töông quan maät thieát vôùi caùi ñeïp, bôûi vì caùi ñeïp trao taëng cho nhöõng hoïc thuyeát cuûa trieát hoïc vaø thaàn hoïc taám aùo choaøng vaø nhöõng neùt toâ ñieåm. Baèng veû eâm dòu cuûa ca khuùc vaø nhöõng hình aûnh ngheä thuaät gôïi hình, chính caùi ñeïp môû ñöôøng cho nhieàu ngöôøi tieáp caän nhöõng giaùo huaán quyù baùu. Nhöõng phaân tích cao sieâu vaø nhöõng lyù luaän tinh vi khoâng tôùi ñöôïc nhöõng ngöôøi heøn moïn, trong khi hoï laïi laø soá ñoâng vaø luoân khao khaùt aên baùnh chaân lyù. Ngöôïc laïi, hoï caûm nhaän ñöôïc, neám ñöôïc, ñaùnh giaù ñöôïc coâng hieäu cuûa caùi ñeïp. Chính qua con ñöôøng naøy maø chaân lyù toûa saùng cho hoï vaø nuoâi döôõng hoï. Chính taùc giaû cuûa ca khuùc tuyeät ñænh ñaõ ñaûm nhaän vaø thöïc hieän coâng vieäc naøy, vì theá, veû ñeïp trôû thaønh nöõ tì cuûa Söï Thieän vaø cuûa Chaân Lyù, vaø Söï Thieän laø chaát lieäu cuûa veû ñeïp.
Haõy toân kính thi haøo tuyeät ñænh
60. Nhöng ñaõ ñeán luùc kheùp laïi buoåi cöû haønh toân vinh Dante Alighieri, xin keát thuùc vôùi lôøi coå vuõ soáng ñoäng: "Haõy toân kính thi haøo tuyeät ñænh!".
61. Chôù gì taát caû moïi ngöôøi haõy toân kính thi haøo naøy, bôûi vì oâng lieân quan tôùi taát caû: vinh döï mang danh Coâng giaùo, Ca só cuûa ñaïi keát, vaø nhaø Giaùo duïc nhaân loaïi. Nhaát laø nhöõng ai gaàn guõi vôùi oâng veà toân giaùo, veà tình yeâu toå quoác, veà nghieân cöùu hoïc haønh, haõy toân kính oâng vôùi noã löïc chuyeân chaêm hôn, quyeát taâm hôn nöõa.
62. Nhöõng ai coù khaû naêng cao hôn, caû ngaøy ñeâm haõy coù trong tay khoâng chæ moät baûn kieät taùc Thaàn Khuùc, maø haõy ñaøo saâu theâm taát caû nhöõng gì coøn chöa ñöôïc phaùt hieän vaø coøn chöa saùng toû.
63. Xin taát caû moïi ngöôøi haõy ñoïc toaøn boä taùc phaåm naøy. Ñöøng voäi vaõ, cuõng ñöøng chaïy ñua, nhöng haõy ñoïc vôùi taâm hoàn thaåm thaáu vaø chaêm chuù suy tö. Neáu nhieàu ngöôøi thaáy khoâng theå thöïc hieän ñöôïc, vì nhieàu lyù do khaùc nhau, thì chôù gì khoâng ai ñeå mình khoâng hay bieát tôùi noäi dung cuûa noù, nhaát laø nhöõng phaàn, nhöõng caâu thô traùc tuyeät nhaát.
Keát luaän
64. Cuoái cuøng chuùng toâi xin môøi goïi moïi ngöôøi thôøi nay, nhôø gaëp gôõ ñöôïc taâm hoàn cao caû cuûa oâng, seõ ñaøo saâu vaø phaùt huy hoïc thuyeát vaø giaùo huaán cuûa oâng. Giöõa luùc ta laïc loái trong röøng hoang, cuoäc kyû nieäm 700 naêm sinh nhaät cuûa oâng röïc saùng leân nhö moät ngoâi sao choùi loïi. Ta haõy ngöôùc nhìn leân ñoù ñeå tìm veà chính loä, con ñöôøng maø vò thi só ñang chæ cho chuùng ta, con ñöôøng daãn tôùi ñænh nuùi cao hoan laïc: "Sao ngöôøi coøn maõi saàu thöông/ Sao khoâng leân thaúng non höông tuyeät vôøi?"[34].
65. Veà phaàn chuùng toâi, trong baàu khí nhöõng cöû haønh troïng theå hieän nay, ñeå vinh danh vò thi haøo naøy baèng moät löu nieäm vöõng beàn, moät söï kính nhôù maõi maõi, thì nhö ñaõ noùi, chuùng toâi ban haønh Töï Saéc naøy, thieát laäp Phaân khoa Nghieân cöùu Dante Alighieri taïi Ñaïi hoïc Coâng Giaùo Thaùnh Taâm ôû thaønh Milanoâ. Vôùi thaåm quyeàn cuûa mình, chuùng toâi uûy thaùc vieäc thöïc hieän taát caû nhöõng ñieàu noùi trong Töï Saéc cho ngöôøi anh em ñaùng kính cuûa chuùng toâi, laø Ñöùc Giaùm muïc Carlo Colombo, hieäu toøa Vittoria, Vieän tröôûng Vieän Giuse Toniolo ôû Milanoâ, vaø qua Ngaøi, chuùng toâi cuõng uûy thaùc cho ngöôøi con yeâu daáu laø Ezio Franceschini, Giaùm ñoác Ñaïi Hoïc Coâng Giaùo Thaùnh Taâm ôû Milanoâ.
66. Vôùi Toâng thö naøy, chuùng toâi xaùc laäp moïi ñieàu ñöôïc ñeà caäp trong Töï Saéc luoân coù giaù trò vaø vöõng beàn, khoâng gì bò ngaên trôû.
Ban haønh taïi Roma, leã thaùnh Ambroâgioâ, ngaøy 07.12.1965, naêm thöù ba trong trieàu ñaïi Giaùo Hoaøng cuûa chuùng toâi.
Phaoloâ VI
Phaùt Dieäm, leã kính caùc Thaùnh Töû Ñaïo Vieät Nam 2021
Lm. Giuse Traàn Vaên Ñænh
Chuyeån ngöõ töø baûn vaên tieáng YÙ
(Baøi vieát ñöôïc dòch giaû göûi ñeán Ban bieân taäp taïi ñòa chæ email: bbt.whd@gmail.com)
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
[1] [Ñeå tieän theo doõi, ngöôøi dòch theâm phaàn muïc luïc vaø soá thöù töï caùc ñoaïn].
[2] [Ñeå bieát theâm moät soá thoâng tin caên baûn, xin tham khaûo baøi ñoâi neùt veà thaân theá vaø söï nghieäp Dante: https://www.vanthoconggiao.net/2021/11/oi-net-ve-than-va-su-nghiep-ai-thi-hao.html]
[3] [Firenze, Thaønh phoá ôû YÙ, tieáng Anh vaø tieáng Phaùp laø Florence].
[4] Cfr. Eccli. 44, 1-5.
[5] Ñöùc Giaùo hoaøng Bieån Ñöùc XV, Thoâng ñieäp Treân Ñænh Haøo Quang (In Praeclara Summorum) seõ ñöôïc giôùi thieäu treân https://www.vanthoconggiao.net/
[6] Thaàn Khuùc Thieân Ñaøng. XXIV, 147.
[7] Nt 89-90.
[8] Thaàn Khuùc Thieân Ñaøng. XXV, 1-9, baûn dòch cuûa Ñình Chaån : https://www.vanthoconggiao.net/search/label/TH%E1%BA%A6N-KH%C3%9AC
[9] Thaàn Khuùc Ñòa Nguïc. XIX, 17.
[10] Thaàn Khuùc Thieân Ñaøng. XXII, 42.
[11] Thö. XIII, 15
[12] Thaàn Khuùc Thieân Ñaøng. XXX, 40-42.
[13] Thaàn Khuùc Thieân Ñaøng. XXIII, 88-89.
[14] Nhö treân 93.
[15] [Thieän Bích: Beatrice-teân ngöôøi yeâu cuûa Ñaêng Theá An. Thieän Bích cuõng laø bieåu töôïng cho aân suûng höôùng daãn thi só treân haønh trình thanh taåy ôû cuoái Luyeän Nguïc vaø treân caùc taàng trôøi trong phaàn Thieân Ñaøng].
[16] Thaàn Khuùc Thieân Ñaøng. XXXIII, 22-33.
[17] Cheá Ñoä Quaân Chuû, I, IV, 2.
[18] [Thi só Virgilio (70 TCN-19TCN) laø ngöôøi daãn ñöôøng, bieåu töôïng cho aùnh saùng lí trí töï nhieân, giuùp Dante vöôït qua Ñòa Nguïc vaø phaàn ñaàu Luyeän Nguïc. Ñoù laø moät nhaø thô La Maõ coå ñaïi, noåi tieáng vôùi söû thi Aeneid, laø söû thi quoác gia La Maõ coå ñaïi. Moâ phoûng theo Iliad vaø Odyssey cuûa Homer, Aeneid theo nhöõng ngöôøi tò naïn Aeneas khi oâng phaûi ñaáu tranh ñeå hoaøn thaønh söù meänh cuûa mình vaø tôùi ñöôïc nöôùc YÙ, nôi haäu dueä cuûa oâng Romulus vaø Remus ñaõ trôû thaønh oâng toå Roma].
[19] Cfr. Toång Luaän Thaàn Hoïc, Summa Theologiae , I, q. 1, a. 8 ad 2; I-II, q. 109, a. 8; I, q.29, a. 3 ad 2.
[20] Thaàn Khuùc Thieân Ñaøng, XXII, 151.
[21] [Hoïc thuyeát sai laàm veà vaán ñeà ôn thaùnh do oâng Pelagio (ñaàu theá kyû thöù V), ñoái thuû cuûa Thaùnh Augustino, veà vaán ñeà ôn thaùnh. Pelagio choái boû toäi nguyeân toå vaø caùc haäu quaû cuûa noù. Cho raèng con ngöôøi töï do hoaøn toaøn vaø coù theå ñaït tôùi ôn cöùu roãi. Vieäc cöùu chuoäc cuûa Chuùa Kitoâ coù tính caùch nhö göông maãu maø thoâi. Beø roái naøy ñaõ bò leân aùn vaøo theá kyû thöù V (xc. DS 222-230. 231. 267. 238-249) vaø bôûi Coâng ñoàng chung Triñentinoâ (xc. DS 1510-1514. 1521. 1551-1553). Ngöôøi dòch].
[22] Thaàn Khuùc Thieân Ñaøng . XXIX, 91-93.
[23] Platoâng, Leg. II, 658 d et ss.; Aristoát, Poetica , 1461 b 26 et ss.
[24] Thi só Horace, tieáng La tinh laø Quintus Horatius Flaccus ( 65 tr.CN - 8 tr. CN) - laø nhaø thô cuûa theá kyû vaøng trong vaên hoïc Lamaõ.
[25] Horatius, Ars poetica, 99-100; cfr. Epist. II, I, 212-214
[26] Nhö treân., Ars poetica, 309.
[27] Nhö treân., Satir. I, IV, 43-44.
[28] Thaàn Khuùc Luyeän Nguïc. XXIV, 52-54.
[29] Böõa Tieäc. I, 13.
[30] Thaàn Khuùc Thieân Ñaøng. V, 99.
[31] Thaàn Khuùc Thieân Ñaøng, Ca khuùc V 8-9.
[32] Thaàn Khuùc Thieân Ñaøng, Ca khuùc I 8-9
[33] Sap. 13, 3; cfr. H. Bremond, Prieøre et poeùsie, Paris 1926.
[34] Thaàn Khuùc Ñòa Nguïc. I, 77-78.