Dieãn Vaên Cuûa Ñöùc Phanxicoâ
Taïi Buoåi Gaëp Gôõ Caùc Cô Quan Chính Quyeàn,
Xaõ Hoäi Daân Söï Vaø Ñoaøn Ngoaïi Giao
Dieãn Vaên Cuûa Ñöùc Phanxicoâ Taïi Buoåi Gaëp Gôõ Caùc Cô Quan Chính Quyeàn, Xaõ Hoäi Daân Söï Vaø Ñoaøn Ngoaïi Giao.
Vuõ Vaên An
Dili (VietCatholic News 09-09-2024) - Theo tin Toøa Thaùnh, taïi Hoäi tröôøng Phuû Toång thoáng ôû thuû ñoâ Dili, ngaøy 9 thaùng 9 naêm 2024, ngaøy ñaàu tieân ñaët chaân leân Ñoâng Timor, nay goïi laø Timor Leste, Ñöùc Giaùo Hoaøng Phanxicoâ ñaõ coù buoåi gaëp gôõ vôùi nhaø caàm quyeàn vaø ngoaïi giao ñoaøn. Taïi ñaây, ngaøi ñaõ ñoïc baøi dieãn vaên quan troïng sau ñaây:
Thöa Toång thoáng,
Thöa Thuû töôùng,
Thöa quyù thaønh vieân cuûa Chính phuû vaø Ñoaøn Ngoaïi giao,
Thöa Ñöùc Hoàng Y, caùc anh em Giaùm muïc thaân meán,
Thöa caùc ñaïi dieän cuûa Xaõ hoäi Daân söï,
Thöa Quyù baø vaø Quyù oâng!
Toâi caûm ôn quyù vò vì söï chaøo ñoùn noàng nhieät vaø vui veû ñeán vôùi ñaát nöôùc xinh ñeïp Timor-Leste naøy. Toâi bieát ôn Toång thoáng, ngaøi Joseù Ramos-Horta, vì nhöõng lôøi chaøo ñoùn noàng nhieät cuûa ngaøi.
Taïi nôi naøy, Chaâu AÙ vaø Chaâu Ñaïi Döông tieáp xuùc vôùi nhau. Theo moät nghóa naøo ñoù, chuùng cuõng gaëp gôõ Chaâu AÂu, maëc duø xa xoâi veà maët ñòa lyù, nhöng coù veû gaàn guõi hôn do vai troø cuûa noù trong khu vöïc naøy trong naêm theá kyû qua - Toâi khoâng muoán noùi veà nhöõng teân cöôùp bieån Hoøa Lan! Thaät vaäy, nhöõng nhaø truyeàn giaùo Doøng Ña Minh ñaàu tieân ñaõ ñeán ñaây töø Boà Ñaøo Nha vaøo theá kyû XVI, mang theo ñöùc tin Coâng Giaùo vaø tieáng Boà Ñaøo Nha. Ngaøy nay, tieáng Boà Ñaøo Nha vaø tieáng Tetum laø hai ngoân ngöõ chính thöùc cuûa ñaát nöôùc naøy.
Kitoâ giaùo, ra ñôøi ôû Chaâu AÙ, ñaõ ñeán nhöõng vuøng xa xoâi naøy cuûa luïc ñòa thoâng qua caùc nhaø truyeàn giaùo Chaâu AÂu, chöùng minh cho ôn goïi phoå quaùt vaø khaû naêng hoøa hôïp vôùi ngay caû nhöõng neàn vaên hoùa ña daïng nhaát, nhöõng neàn vaên hoùa tìm thaáy söï hôïp nhaát môùi vöøa cao caû vöøa saâu saéc khi gaëp gôõ Tin Möøng. Kitoâ giaùo hoäi nhaäp vaên hoùa, tieáp nhaän caùc neàn vaên hoùa vaø trong ñoù laø caùc nghi leã phöông Ñoâng khaùc nhau cuûa nhieàu daân toäc khaùc nhau, vì moät trong nhöõng khía caïnh quan troïng cuûa Kitoâ giaùo laø söï hoäi nhaäp vaên hoùa cuûa ñöùc tin. Ñoàng thôøi, noù truyeàn baù Tin Möøng cho caùc neàn vaên hoùa. Söï keát hôïp song haønh naøy, hoäi nhaäp vaên hoùa cuûa ñöùc tin vaø truyeàn baù tin möøng cho vaên hoùa, raát quan troïng ñoái vôùi ñôøi soáng Kitoâ höõu. Ñoù khoâng phaûi laø moät ñöùc tin mang tính yù thöùc heä, maø laø moät ñöùc tin baét nguoàn töø vaên hoùa.
Vuøng ñaát naøy ñöôïc toâ ñieåm baèng nhöõng ngoïn nuùi, khu röøng vaø ñoàng baèng, ñöôïc bao quanh bôûi moät vuøng bieån tuyeät ñeïp, töø nhöõng gì toâi coù theå thaáy, raát giaøu coù veà nhieàu thöù, nhieàu loaïi traùi caây vaø goã. Tuy nhieân, vuøng ñaát naøy ñaõ traûi qua moät giai ñoaïn ñau thöông trong quaù khöù gaàn ñaây. Nôi ñaây ñaõ traûi qua nhieàu bieán ñoäng vaø baïo löïc, thöôøng xaûy ra khi moät daân toäc höôùng tôùi neàn ñoäc laäp hoaøn toaøn nhöng laïi bò töø choái hoaëc caûn trôû.
Töø ngaøy 28 thaùng 11 naêm 1975 ñeán ngaøy 20 thaùng 5 naêm 2002, töùc laø töø ngaøy ñoäc laäp ñöôïc tuyeân boá cho ñeán khi ñöôïc khoâi phuïc hoaøn toaøn, Timor-Leste ñaõ phaûi chòu ñöïng noãi ñau khoå vaø thöû thaùch lôùn nhaát. Ñaát nöôùc ñaõ phaûi chòu ñau khoå. Tuy nhieân, ñaát nöôùc ñaõ coù theå troãi daäy trôû laïi, tìm ra con ñöôøng daãn ñeán hoøa bình vaø baét ñaàu moät giai ñoaïn phaùt trieån môùi, caûi thieän ñieàu kieän soáng vaø ñaùnh giaù cao veû ñeïp nguyeân sô cuûa vuøng ñaát naøy cuøng caùc nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân vaø con ngöôøi cuûa noù ôû moïi bình dieän.
Chuùng ta taï ôn Chuùa, vì quyù vò khoâng bao giôø maát hy voïng khi traûi qua moät giai ñoaïn ñaày bieán ñoäng nhö vaäy trong lòch söû cuûa mình, vaø sau nhöõng ngaøy ñen toái vaø khoù khaên, bình minh cuûa hoøa bình vaø töï do cuoái cuøng ñaõ loù daïng.
Ñöùc tin cuûa quyù vò ñaõ giuùp ích raát nhieàu trong vieäc ñaït ñöôïc nhöõng muïc tieâu quan troïng naøy. Thaùnh Gioan Phaoloâ II ñaõ nhaán maïnh ñieàu naøy trong chuyeán thaêm ñaát nöôùc cuûa quyù vò. Trong baøi giaûng cuûa mình taïi Taçi-Tolu, ngaøi nhaéc laïi raèng ngöôøi Coâng Giaùo Timor-Leste coù "moät truyeàn thoáng trong ñoù ñôøi soáng gia ñình, giaùo duïc vaø phong tuïc xaõ hoäi baét nguoàn saâu saéc töø Tin Möøng", moät truyeàn thoáng "thaám nhuaàn lôøi daïy vaø tinh thaàn cuûa Baùt Phuùc", moät truyeàn thoáng phong phuù veà "loøng tin khieâm nhöôøng vaøo Thieân Chuùa, loøng thöông xoùt vaø söï tha thöù, vaø khi caàn thieát, kieân nhaãn chòu ñöïng trong thôøi gian thöû thaùch" (ngaøy 12 thaùng 10 naêm 1989). Vaø khi dòch baøi naøy cho ngaøy hoâm nay, toâi muoán noùi raèng quyù vò laø moät daân toäc ñaõ chòu ñau khoå, nhöng khoân ngoan trong ñau khoå.
Veà vaán ñeà naøy, toâi muoán ñaëc bieät nhaéc laïi vaø khen ngôïi nhöõng noã löïc caàn cuø cuûa quyù vò ñeå ñaït ñöôïc söï hoøa giaûi hoaøn toaøn vôùi anh chò em cuûa mình ôû Indonesia, moät thaùi ñoä tìm thaáy nguoàn goác ñaàu tieân vaø tinh khieát nhaát cuûa noù trong nhöõng lôøi daïy cuûa Tin Möøng. Quyù vò vaãn kieân ñònh trong hy voïng ngay caû trong ñau khoå vaø, nhôø vaøo baûn chaát cuûa daân toäc quyù vò vaø ñöùc tin cuûa quyù vò, quyù vò ñaõ bieán noãi buoàn thaønh nieàm vui! Xin Chuùa ban ôn ñeå trong caùc cuoäc xung ñoät khaùc ôû nhieàu nôi treân theá giôùi, mong muoán hoøa bình seõ chieán thaéng, bôûi vì söï thoáng nhaát luoân vöôït troäi hôn xung ñoät; hoøa bình cuûa söï thoáng nhaát luoân vöôït troäi hôn xung ñoät. Ñieàu naøy cuõng ñoøi hoûi moät söï thanh loïc kyù öùc nhaát ñònh, ñeå chöõa laønh veát thöông, ñeå vöôït qua haän thuø baèng söï hoøa giaûi vaø ñoái ñaàu baèng söï hôïp taùc. Thaät toát khi noùi veà "chính trò cuûa baøn tay dang roäng", ñieàu naøy raát khoân ngoan chöù khoâng phaûi ngu ngoác, vì khi baøn tay dang roäng caûm nhaän ñöôïc söï phaûn boäi, noù bieát caùch choáng laïi, noù bieát caùch thuùc ñaåy moïi thöù tieán leân.
Moät söï kieän ñaùng khen ngôïi khaùc ñaõ dieãn ra khi, vaøo dòp kyû nieäm 20 naêm ñoäc laäp cuûa ñaát nöôùc, ngaøi ñaõ ñöa Tuyeân boá veà tình anh em nhaân loaïi thaønh moät vaên kieän quoác gia, vaø toâi raát bieát ôn veà ñieàu naøy, thöa Toång thoáng. Toâi ñaõ kyù Tuyeân boá ñoù cuøng vôùi Ñaïi Imam cuûa Al-Azhar vaøo ngaøy 4 thaùng 2 naêm 2019 taïi Abu Dhabi. Ngaøi ñaõ laøm ñieàu naøy ñeå - nhö chính Tuyeân boá keâu goïi - noù coù theå ñöôïc thoâng qua vaø ñöa vaøo chöông trình giaûng daïy cuûa tröôøng hoïc. Thaät vaäy, ñaây laø ñieàu cô baûn.
Ñoàng thôøi, toâi keâu goïi ngaøi tieáp tuïc vôùi söï töï tin môùi vaøo vieäc thieát laäp thaän troïng vaø cuûng coá caùc theå cheá cuûa nöôùc Coäng hoøa cuûa ngaøi, ñeå ngöôøi daân coù theå caûm thaáy raèng hoï thöïc söï ñöôïc ñaïi dieän vaø caùc theå cheá ñöôïc trang bò ñaày ñuû ñeå phuïc vuï ngöôøi daân Timor-Leste.
Baây giôø, moät chaân trôøi môùi ñaõ môû ra tröôùc maét quyù vò, khoâng coøn maây ñen, nhöng vôùi nhöõng thaùch thöùc môùi phaûi ñoái maët vaø nhöõng vaán ñeà môùi phaûi giaûi quyeát. Ñoù laø lyù do taïi sao toâi muoán noùi: caàu mong ñöùc tin, ñaõ soi saùng vaø naâng ñôõ quyù vò trong quaù khöù, tieáp tuïc truyeàn caûm höùng cho hieän taïi vaø töông lai cuûa quyù vò: Que a vossa feø seja a vossa cultura! Nghóa laø, caàu mong ñöùc tin truyeàn caûm höùng cho caùc nguyeân taéc, döï aùn vaø löïa choïn phuø hôïp vôùi Tin Möøng.
Trong soá caùc vaán ñeà hieän taïi, toâi nghó ñeán hieän töôïng di cö, luoân laø daáu hieäu cho thaáy söï ñaùnh giaù khoâng ñaày ñuû hoaëc khoâng thoûa ñaùng veà caùc nguoàn löïc; cuõng nhö khoù khaên trong vieäc cung caáp cho moïi ngöôøi moät coâng vieäc coù möùc löông coâng baèng vaø ñaûm baûo cho caùc gia ñình thu nhaäp töông öùng vôùi nhu caàu cô baûn cuûa hoï. Vaø ñaây khoâng phaûi luùc naøo cuõng laø hieän töôïng beân ngoaøi. Ví duï, ôû YÙ, coù söï di cö töø phía nam leân phía baéc vaø chuùng toâi coù caû moät khu vöïc ôû phía nam ñang trôû neân thöa thôùt daân cö.
Toâi cuõng nghó ñeán tình traïng ngheøo ñoùi hieän höõu ôû raát nhieàu vuøng noâng thoân, vaø nhu caàu haønh ñoäng taäp theå vaø roäng khaép sau ñoù lieân quan ñeán nhieàu noã löïc vaø caùc nhaø laõnh ñaïo töø moïi lónh vöïc - daân söï, toân giaùo vaø xaõ hoäi - ñeå khaéc phuïc tình traïng naøy vaø ñöa ra caùc giaûi phaùp thay theá coù giaù trò cho vieäc di cö.
Hôn nöõa, toâi nghó ñeán nhöõng gì coù theå ñöôïc coi laø teä naïn xaõ hoäi, chaúng haïn nhö vieäc thanh thieáu nieân söû duïng röôïu quaù möùc. Xin haõy chaêm soùc toát vaán ñeà naøy; haõy cho thanh thieáu nieân nhöõng lyù töôûng ñeå thoaùt khoûi nhöõng caïm baãy naøy! Ngoaøi ra coøn coù hieän töôïng tham gia moät soá baêng nhoùm ñöôïc ñaøo taïo voõ thuaät; nhöng thay vì söû duïng kieán thöùc naøy ñeå phuïc vuï nhöõng ngöôøi khoâng coù khaû naêng töï veä, hoï laïi söû duïng noù nhö moät cô hoäi ñeå theå hieän söùc maïnh thoaùng qua vaø coù haïi cuûa baïo löïc. Chuùng ta cuõng ñöøng queân raèng phaåm giaù cuûa nhöõng ñöùa treû vaø thanh thieáu nieân naøy bò xaâm phaïm, moät hieän töôïng ñang noåi leân treân toaøn theá giôùi. Ñeå öùng phoù, taát caû chuùng ta ñöôïc keâu goïi laøm moïi thöù coù theå ñeå ngaên chaën moïi hình thöùc laïm duïng vaø ñaûm baûo tuoåi thô laønh maïnh vaø yeân bình cho taát caû nhöõng ngöôøi treû tuoåi.
Ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà naøy vaø ñaït ñöôïc söï quaûn lyù toái öu caùc nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân cuûa ñaát nöôùc - chuû yeáu laø tröõ löôïng daàu khí, coù theå mang laïi nhöõng khaû naêng phaùt trieån chöa töøng coù - ñieàu caàn thieát laø phaûi chuaån bò ñuùng caùch vaø cung caáp ñaøo taïo phuø hôïp cho nhöõng ngöôøi seõ ñöôïc keâu goïi trôû thaønh nhaø laõnh ñaïo cuûa ñaát nöôùc trong töông lai khoâng xa. Toâi thích nhöõng gì Toång thoáng noùi vôùi toâi veà giaùo duïc ôû ñaây. Sau ñoù, hoï seõ coù trong tay taát caû caùc coâng cuï caàn thieát ñeå phaùt trieån moät keá hoaïch saâu roäng taäp trung hoaøn toaøn vaøo lôïi ích chung.
Giaùo hoäi ñöa ra hoïc thuyeát xaõ hoäi cuûa mình nhö laø neàn taûng cho moät quaù trình daøo taïo nhö vaäy. Noù taïo thaønh moät truï coät khoâng theå thieáu vaø ñaùng tin caäy ñeå xaây döïng caùc caùch tieáp caän khaùc nhau vaø ñeå xaùc minh xem chuùng coù thöïc söï uûng hoä söï phaùt trieån toaøn dieän hay thay vaøo ñoù laø nhöõng trôû ngaïi, taïo ra söï baát bình ñaúng khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc vaø moät soá löôïng lôùn ngöôøi bò loaïi boû hoaëc bò boû laïi beân leà. Hoïc thuyeát xaõ hoäi cuûa Giaùo hoäi khoâng phaûi laø moät heä tö töôûng, thay vaøo ñoù, noù döïa treân tình anh em. Ñoù laø moät hoïc thuyeát phaûi thuùc ñaåy; noù thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa caùc daân toäc, ñaëc bieät laø nhöõng ngöôøi ngheøo nhaát.
Tuy nhieân, trong khi khoâng thieáu nhöõng vaán ñeà - nhö tröôøng hôïp cuûa moïi ngöôøi daân ôû moïi thôøi ñaïi - toâi môøi quyù vò haõy luoân töï tin vaø höôùng tôùi töông lai vôùi moät caùi nhìn ñaày hy voïng. Coù moät ñieàu toâi muoán noùi vôùi quyù vò: ñieàu ñoù khoâng coù trong baøi phaùt bieåu cuûa toâi, nhöng noù raát gaàn guõi vôùi traùi tim toâi. Ñaây laø moät ñaát nöôùc xinh ñeïp, nhöng ñieàu tuyeät vôøi nhaát maø ñaát nöôùc naøy coù laø gì? Con ngöôøi cuûa ñaát nöôùc naøy. Haõy chaêm soùc toát cho ngöôøi daân cuûa quyù vò, yeâu thöông ngöôøi daân cuûa quyù vò, giuùp ngöôøi daân naøy phaùt trieån. Ñaây laø moät daân toäc tuyeät vôøi, tuyeät vôøi! Trong vaøi giôø keå töø khi toâi ñeán, toâi ñaõ thaáy caùch ngöôøi daân töï phaùt bieåu, ngöôøi daân cuûa quyù vò töï phaùt bieåu baûn thaân moät caùch ñaày phaåm giaù vaø vui veû. Ñaây laø moät daân toäc vui veû.
Quyù vò laø moät daân toäc treû trung. Toâi khoâng noùi ñeán neàn vaên hoùa vaø lòch söû cuûa quyù vò, voán khaù coå xöa, maø laø thöïc teá laø khoaûng saùu möôi laêm phaàn traêm daân soá Timor-Leste döôùi ba möôi tuoåi. Toâi nghó ñeán hai quoác gia ôû chaâu AÂu, nôi ñoä tuoåi trung bình laø boán möôi saùu vaø boán möôi taùm. Tuy nhieân, trong soá quyù vò, saùu möôi laêm phaàn traêm döôùi ba möôi tuoåi, vì vaäy chuùng ta coù theå nghó raèng ñoä tuoåi trung bình seõ vaøo khoaûng ba möôi, hoaëc ít hôn moät chuùt. Ñaây laø moät söï phong phuù. Thoáng keâ naøy cho chuùng ta bieát raèng lónh vöïc ñaàu tieân ñeå quyù vò ñaàu tö laø giaùo duïc. Toâi raát vui veà nhöõng gì toâi nghe ñöôïc töø Toång thoáng, veà nhöõng gì quyù vò ñang ñaït ñöôïc. Haõy tieáp tuïc tieán veà phía tröôùc. Toâi nghó raèng ñaõ coù moät soá tröôøng ñaïi hoïc, thaäm chí coù theå laø quaù nhieàu; coù moät soá tröôøng trung hoïc, trong khi coù leõ hai möôi naêm tröôùc thì khoâng coù. Ñaây laø tyû leä taêng tröôûng raát cao. Vaäy thì haõy ñaàu tö vaøo giaùo duïc, vaøo giaùo duïc trong gia ñình vaø giaùo duïc ôû tröôøng hoïc, vaøo moät neàn giaùo duïc ñaët treû em vaø thanh thieáu nieân vaøo trung taâm vaø thuùc ñaåy phaåm giaù cuûa chuùng. Toâi raát vui khi thaáy nhöõng ñöùa treû mæm cöôøi, vôùi haøm raêng traéng ñoù! Coù nhöõng ñöùa treû töø moïi nôi ôû ñaây. Söï nhieät tình, töôi môùi, quan ñieåm höôùng tôùi töông lai, loøng duõng caûm vaø söï thaùo vaùt, taát caû ñeàu ñaëc tröng cuûa ngöôøi treû, keát hôïp vôùi kinh nghieäm vaø söï khoân ngoan cuûa ngöôøi giaø, taïo neân söï keát hôïp giöõa kieán thöùc vaø ñoäng löïc to lôùn höôùng tôùi töông lai. Vaø ôû ñaây, toâi muoán ñöa ra moät lôøi khuyeân: haõy ñöa treû em vaø oâng baø laïi gaàn nhau. Cuoäc gaëp gôõ giöõa treû em vaø oâng baø mang laïi söï khoân ngoan. Haõy suy ngaãm veà ñieàu ñoù. Cuøng nhau, söï nhieät tình vaø söï khoân ngoan cuûa tuoåi treû laø moät nguoàn löïc tuyeät vôøi khoâng cho pheùp söï thuï ñoäng, caøng khoâng cho pheùp söï bi quan.
Giaùo Hoäi Coâng Giaùo, hoïc thuyeát xaõ hoäi cuûa mình, caùc toå chöùc cung caáp hoã trôï vaø töø thieän cho nhöõng ngöôøi ngheøo vaø caùc toå chöùc giaùo duïc vaø chaêm soùc söùc khoûe phuïc vuï taát caû moïi ngöôøi vaø cuõng laø moät nguoàn löïc coù giaù trò, giuùp moïi ngöôøi höôùng tôùi töông lai vôùi söï töï tin vaø hy voïng. Veà vaán ñeà naøy, caàn phaûi ghi nhaän thöïc teá raèng cam keát cuûa Giaùo hoäi ñoái vôùi lôïi ích chung coù theå döïa vaøo söï hôïp taùc vaø hoã trôï cuûa Nhaø nöôùc, trong khuoân khoå moái quan heä thaân thieän ñaõ phaùt trieån giöõa Toøa thaùnh vaø Coäng hoøa Daân chuû Timor-Leste, vaø ñöôïc phaûn aùnh trong Thoûa thuaän giöõa caùc Beân coù hieäu löïc vaøo ngaøy 3 thaùng 3 naêm 2016. Moái quan heä tuyeät vôøi.
Timor-Leste, quoác gia ñaõ coù theå ñoái maët vôùi thôøi kyø ñau khoå lôùn vôùi söï quyeát taâm vaø chuû nghóa anh huøng kieân nhaãn, ngaøy nay phaùt trieån maïnh meõ nhö moät quoác gia hoøa bình vaø daân chuû, cam keát xaây döïng moät xaõ hoäi anh em vaø phaùt trieån moái quan heä hoøa bình vôùi caùc nöôùc laùng gieàng trong coäng ñoàng quoác teá. Nhìn vaøo quaù khöù gaàn ñaây cuûa quyù vò vaø nhöõng gì ñaõ ñaït ñöôïc cho ñeán nay, coù lyù do ñeå tin töôûng raèng quoác gia cuûa quyù vò cuõng seõ coù theå ñoái maët moät caùch thoâng minh, roõ raøng vaø saùng taïo vôùi nhöõng khoù khaên vaø vaán ñeà cuûa ngaøy hoâm nay. Haõy tin töôûng vaøo söï khoân ngoan cuûa ngöôøi daân. Ngöôøi daân coù söï khoân ngoan cuûa hoï; haõy tin töôûng vaøo söï khoân ngoan ñoù.
Toâi giao phoù Timor-Leste vaø toaøn theå ngöôøi daân cuûa ñaát nöôùc naøy cho söï baûo veä cuûa Ñöùc Meï Voâ Nhieãm Nguyeân Toäi, Ñaáng Baûo Trôï treân trôøi ñöôïc caàu khaån döôùi danh hieäu Virgem de Aitara. Xin Meï ñoàng haønh vaø luoân giuùp ñôõ caùc baïn trong söù meänh xaây döïng moät ñaát nöôùc töï do, daân chuû, thoáng nhaát vaø vui töôi, nôi khoâng ai caûm thaáy bò loaïi tröø vaø moïi ngöôøi ñeàu coù theå soáng trong hoøa bình vaø phaåm giaù. Deus abençoe Timor-Leste! Maromak haraik beânçaõo ba Timor-Lorosa'e![ Xin Chuùa phuø hoä cho Timor-Leste! Xin Chuùa ban phöôùc laønh cho Timor-Lorosa'e!]