Thö cuûa Ñöùc Giaùo hoaøng Phanxicoâ
veà vai troø cuûa vaên chöông trong ñaøo taïo
Thö cuûa Ñöùc Giaùo hoaøng Phanxicoâ veà vai troø cuûa vaên chöông trong ñaøo taïo.
Chuyeån ngöõ: Giuse Leâ Coâng Ñöùc, PSS
Vatican (WHÑ 08-08-2024) - Vaøo ngaøy 17 thaùng 7 naêm 2024, Ñöùc Giaùo hoaøng Phanxicoâ ñaõ vieát thö vôùi chuû ñeà "vai troø cuûa vaên chöông trong ñaøo taïo" ñeå göûi cho caùc öùng vieân linh muïc, caùc nhaân vieân muïc vuï vaø taát caû caùc Kitoâ höõu. Thö ñöôïc coâng boá vaøo Chuùa nhaät ngaøy 04 thaùng 8 naêm 2024.
Sau ñaây laø baûn dòch Vieät ngöõ toaøn vaên cuûa böùc thö do Linh muïc Giuse Leâ Coâng Ñöùc, PSS thöïc hieän:
Thö cuûa Ñöùc Giaùo hoaøng Phanxicoâ veà vai troø cuûa vaên chöông trong ñaøo taïo.
1. Ban ñaàu toâi ñaõ choïn ñaët tieâu ñeà cho Thö naøy qui chieáu ñeán vieäc ñaøo taïo linh muïc. Nhöng roài nghó theâm, toâi thaáy chuû ñeà naøy cuõng aùp duïng cho vieäc ñaøo taïo taát caû nhöõng ai lieân can ñeán coâng vieäc muïc vuï, quaû thöïc laø lieân can ñeán moïi Kitoâ höõu. Ñieàu toâi muoán ñeà caäp ôû ñaây, ñoù laø giaù trò cuûa vieäc ñoïc tieåu thuyeát vaø thi ca xeùt nhö moät phaàn con ñöôøng tröôûng thaønh caù nhaân cuûa chuùng ta.
2. Raát thöôøng trong nhöõng quaõng thôøi gian nhaøm chaùn cuûa kyø nghæ, trong caùi noùng böùc vaø söï tónh laëng cuûa moät khu vöïc heûo laùnh naøo ñoù, vieäc tìm moät quyeån saùch toát ñeå ñoïc coù theå ñem laïi moät oác ñaûo dòu maùt, giuùp chuùng ta traùnh nhöõng söï choïn löïa keùm laønh maïnh. Cuõng vaäy, trong nhöõng luùc meät moûi, böïc boäi, chaùn chöôøng hay thaát baïi, khi chính vieäc caàu nguyeän cuõng khoâng giuùp chuùng ta tìm ñöôïc yeân bình noäi taâm, thì moät quyeån saùch toát coù theå giuùp chuùng ta vöôït qua soùng gioù aáy cho tôùi khi tìm ñöôïc söï bình an trong loøng. Thôøi gian daønh cho vieäc ñoïc saùch coù theå môû ra nhöõng khoâng gian môùi meû beân trong, giuùp chuùng ta traùnh bò maéc baãy trong moät soá yù nghó ñaày aùm aûnh voán coù theå caûn trôû neûo ñöôøng tröôûng thaønh caù nhaân cuûa mình. Thaät vaäy, tröôùc khi chuùng ta bò phôi söôøn thöôøng tröïc cho maïng xaõ hoäi, ñieän thoaïi di ñoäng vaø caùc thieát bò khaùc, thì vieäc ñoïc saùch töøng laø moät kinh nghieäm raát phoå bieán, vaø nhöõng ai traûi qua kinh nghieäm naøy seõ hieåu ñieàu toâi muoán noùi. Ñoïc saùch khoâng phaûi laø moät caùi gì ñaõ hoaøn toaøn loãi thôøi.
3. Khoâng gioáng caùc phöông tieän truyeàn thoâng nghe nhìn, trong ñoù saûn phaåm coù tính ñoùng kín hôn nôi chính noù, vaø ngöôøi ta thöôøng khoâng coù ñuû thôøi gian ñeå "phaùt huy" caâu chuyeän hay ñeå khaûo saùt yù nghóa cuûa noù - trong khi ñoù moät quyeån saùch seõ ñoøi ngöôøi ñoïc lieân can chính mình vaøo noù nhieàu hôn. Theo moät nghóa naøo ñoù, ngöôøi ñoïc vieát laïi moät baûn vaên, môû roäng phaïm vi cuûa noù qua trí töôûng töôïng cuûa mình, taïo ra caû moät theá giôùi baèng caùch vaän duïng caùc kyõ naêng, kyù öùc, caùc öôùc mô vaø lòch söû ñôøi mình, vôùi taát caû kòch tính vaø tính bieåu töôïng cuûa noù. Baèng caùch naøy, caùi hieän loä leân seõ laø moät baûn vaên hoaøn toaøn khaùc vôùi baûn vaên maø taùc giaû muoán vieát. Moät taùc phaåm vaên chöông, vì theá, laø moät baûn vaên soáng ñoäng vaø luoân trieån nôû, luoân coù theå noùi baèng nhieàu caùch khaùc nhau vaø ñem laïi moät toång hôïp môùi meû cuûa rieâng moãi ngöôøi ñoïc. Khi chuùng ta ñoïc saùch, chuùng ta ñöôïc neân phong phuù bôûi nhöõng gì chuùng ta nhaän ñöôïc töø taùc giaû, vaø ñieàu naøy cho pheùp chuùng ta, ñeán löôït mình, lôùn leân ôû beân trong, theo ñoù moãi taùc phaåm môùi ta ñoïc seõ ñoåi môùi vaø môû roäng theá giôùi quan cuûa ta.
4. Vì lyù do aáy, toâi raát traân troïng söï kieän raèng ít nhaát coù moät soá chuûng sinh ñaõ phaûn öùng laïi moái aùm aûnh vôùi caùc "maøn hình" vaø vôùi nhöõng tin töùc giaû ñaày baïo löïc, hôøi hôït vaø ñoäc haïi, baèng caùch daønh thôøi gian vaø söï chuù yù ñoái vôùi vaên chöông. Caùc baïn aáy laøm theá qua vieäc daønh thôøi gian ñeå thö thaùi ñoïc vaø thaûo luaän saùch, caû nhöõng saùch môùi laãn nhöõng saùch cuõ voán vaãn coù nhieàu ñieàu ñeå noùi vôùi chuùng ta. Tuy nhieân, thaät tieác laø noùi chung trong caùc chöông trình ñaøo taïo cuûa chuùng ta cho taùc vuï chöùc thaùnh vaãn khoâng ñaët neàn thích ñaùng treân vaên chöông. Vaên chöông thöôøng ñöôïc coi nhö chæ laø moät hình thöùc giaûi trí, moät "ngheä thuaät nhoû nhaët" khoâng caàn ñöôïc bao goàm trong neàn giaùo duïc caùc linh muïc töông lai vaø trong vieäc chuaån bò hoï cho söù vuï muïc vuï. Chæ tröø ít tröôøng hôïp, coøn noùi chung vaên chöông ñöôïc coi laø khoâng thieát yeáu. Toâi thaáy raát caàn phaûi khaúng ñònh raèng moät ñöôøng loái nhö theá laø khoâng laønh maïnh. Noù coù theå daãn tôùi tình traïng ngheøo naøn veà tri thöùc vaø veà linh ñaïo cuûa caùc linh muïc töông lai, bôûi hoï bò töôùc maát söï tieáp caän quí hoùa maø vaên chöông cung caáp cho chính traùi tim cuûa vaên hoùa nhaân loaïi vaø, chuyeân bieät hôn, cho traùi tim cuûa moãi ngöôøi.
5. Vieát thö naøy, toâi muoán ñeà xuaát moät thay ñoåi caên baûn trong caùch laøm. Veà phöông dieän naøy, toâi ñoàng yù vôùi nhaän ñònh cuûa moät nhaø thaàn hoïc raèng "vaên chöông... phaùt nguoàn töø caùi coát loõi phöùc hôïp baäc nhaát cuûa con ngöôøi, caùi bình dieän huyeàn nhieäm [cuûa hieän höõu con ngöôøi]... Vaên chöông laø ñôøi soáng, noù yù thöùc chính noù, vaø noù ñaït tôùi söï dieãn taû troïn veïn chính noù xuyeân qua vieäc söû duïng taát caû caùc nguoàn ngoân ngöõ khaû nieäm".[1]
6. Vì theá, caùch naøy hay caùch khaùc, vaên chöông coù lieân heä ñeán nhöõng khaùt voïng thaâm saâu nhaát cuûa chuùng ta trong cuoäc ñôøi naøy, bôûi treân moät bình dieän saâu xa vaên chöông lieân can tôùi hieän sinh cuï theå cuûa chuùng ta, vôùi nhöõng caêng thaúng noäi taïi, nhöõng khaùt khao vaø nhöõng kinh nghieäm ñaày yù nghóa.
7. Hoài coøn laø moät nhaø giaùo treû, toâi ñaõ khaùm phaù ñieàu naøy vôùi caùc hoïc sinh cuûa mình. Vaøo thôøi gian giöõa naêm 1964 vaø 1965, ôû tuoåi 28, toâi ñaõ daïy vaên chöông taïi moät tröôøng Doøng Teân ôû Santa Fe. Toâi daïy caùc hoïc sinh hai lôùp cuoái trung hoïc, vaø ñaõ coá gaéng baûo ñaûm cho caùc hoïc troø cuûa mình hoïc El Cid. Caùc em khoâng vui laém; caùc em thöôøng xin ñöôïc ñoïc García Lorca thay vaøo ñoù. Vì theá toâi quyeát ñònh raèng caùc em coù theå ñoïc El Cid ôû nhaø, coøn trong caùc giôø lôùp toâi seõ thaûo luaän caùc taùc giaû maø caùc em thích nhaát. Dó nhieân laø caùc em muoán ñoïc caùc taùc phaåm vaên chöông hieän ñaïi. Theá nhöng, khi caùc em ñoïc caùc taùc phaåm ñoù, voán thu huùt caùc em vaøo luùc aáy, thì caùc em ñaõ phaùt trieån moät khaåu vò roäng raõi hôn ñoái vôùi vaên thô, vaø theá laø caùc em chuyeån sang ñoïc caùc taùc giaû khaùc nöõa. Cuoái cuøng, taâm hoàn chuùng toâi luoân luoân tìm kieám moät caùi gì ñoù lôùn lao hôn, vaø moãi ngöôøi seõ tìm ra con ñöôøng cuûa mình trong vaên chöông.[2] Veà phaàn mình, toâi yeâu thích caùc taùc giaû vieát bi kòch, vì taát caû chuùng ta ñeàu coù theå naâng niu caùc taùc phaåm cuûa hoï nhö laø cuûa chính mình, nhö nhöõng dieãn taû bi kòch rieâng cuûa moãi ngöôøi chuùng ta. Khi khoùc thöông cho soá phaän cuûa caùc nhaân vaät, ñoù thieát yeáu laø chuùng ta khoùc cho chính mình, cho söï troáng roãng cuûa mình, cho nhöõng yeáu keùm vaø cho söï coâ ñôn cuûa mình. Haún nhieân toâi khoâng nhaèm ñeà nghò caùc baïn ñoïc ñuùng nhöõng taùc phaåm maø toâi ñaõ ñoïc. Moãi ngöôøi seõ tìm thaáy nhöõng quyeån saùch leân tieáng noùi vôùi cuoäc ñôøi mình, vaø trôû thaønh nhöõng baïn ñoàng haønh ñích thaät cho haønh trình cuûa mình. Khoâng coù gì caèn coãi cho baèng vieäc ñoïc moät caùi gì ñoù vì boån phaän, trong ñoù ta phaûi coá gaéng ñaùng keå duy chæ vì ai ñoù khaùc baûo raèng caàn phaûi ñoïc noù. Ngöôïc laïi, trong khi luoân côûi môû laéng nghe söï höôùng daãn, chuùng ta seõ löïa choïn saùch ñoïc cho mình vôùi moät taâm hoàn roäng môû, moät söï meàm moûng vaø saün saøng hoïc hoûi, coá gaéng khaùm phaù nhöõng gì mình caàn taïi moãi thôøi ñieåm cuûa cuoäc soáng chuùng ta.
Ñöùc tin vaø vaên hoùa
8. Vaên chöông cuõng ñöôïc thaáy laø thieát yeáu ñoái vôùi caùc tín höõu chaân thaønh tìm caùch ñi vaøo cuoäc ñoái thoaïi vôùi neàn vaên hoùa cuûa thôøi ñaïi mình, hay chæ ñôn giaûn laø ñoái thoaïi vôùi ñôøi soáng vaø kinh nghieäm cuûa nhöõng ngöôøi khaùc. Coâng ñoàng Vatican II ñaõ coù lyù khi ghi nhaän raèng "vaên chöông vaø ngheä thuaät# tìm caùch thaâm nhaäp vaøo baûn tính cuûa chuùng ta" vaø "soi saùng cho nhöõng ñau khoå vaø nieàm vui, nhöõng nhu caàu vaø nhöõng tieàm naêng cuûa chuùng ta".[3] Thaät vaäy, vaên chöông laáy manh moái cuûa noù töø caùc thöïc teá ñôøi soáng haèng ngaøy cuûa chuùng ta, caùc noãi khao khaùt vaø caùc bieán coá, "caùc hoaït ñoäng, coâng vieäc, tình yeâu, söï cheát vaø taát caû nhöõng noãi khoán khoå laáp ñaày cuoäc soáng cuûa chuùng ta".[4]
9. Laøm sao chuùng ta coù theå chaïm tôùi ñöôïc coát loõi cuûa caùc neàn vaên hoùa cuõ vaø môùi neáu chuùng ta toû ra xa laï, xem thöôøng vaø loaïi boû caùc bieåu töôïng, caùc thoâng ñieäp, caùc bieåu ñaït ngheä thuaät vaø caùc caâu chuyeän maø qua ñoù caùc neàn vaên hoùa aáy ñaõ naém baét vaø khôi leân nhöõng lyù töôûng vaø nhöõng nguoàn caûm höùng cao quí nhaát, cuõng nhö nhöõng ñau khoå, nhöõng sôï haõi vaø nhöõng khaùt khao thaâm saâu nhaát? Laøm sao chuùng ta coù theå noùi vôùi traùi tim cuûa nhöõng con ngöôøi nam nöõ neáu chuùng ta thôø ô khoâng bieát, boû qua moät beân, hay khoâng traân troïng "caùc caâu chuyeän" maø qua ñoù hoï muoán dieãn taû vaø boäc loä kòch tính cuûa kinh nghieäm soáng cuûa mình trong tieåu thuyeát vaø thi ca?
10. Giaùo hoäi, trong kinh nghieäm söù maïng thöøa sai cuûa mình, ñaõ hoïc caùch giôùi thieäu - thöôøng laø qua vaên chöông - taát caû veû ñeïp, söï töôi maùt vaø môùi meû cuûa mình trong gaëp gôõ vôùi caùc neàn vaên hoùa khaùc nhau trong ñoù ñöùc tin cuûa Giaùo hoäi ñaõ baét reã, maø khoâng ngaàn ngaïi hoäi nhaäp vaøo vaø ruùt tæa nhöõng gì toát ñeïp nhaát maø mình tìm thaáy trong moài neàn vaên hoùa. Caùch tieáp caän naøy ñaõ giuùp Giaùo hoäi traùnh caùi caùm doã töï qui chieáu vaøo mình caùch muø quaùng vaø cöùng ngaéc voán coi moät "qui phaïm' vaên hoùa-lòch söû naøo ñoù nhö coù khaû naêng dieãn ñaït toaøn boä söï phong phuù vaø chieàu saâu cuûa Tin Möøng.[5] Nhieàu lôøi tieân tri bi quan aûm ñaïm hieän ñang tìm caùch gieo raéc söï thaát voïng quaû laø baét reã trong moät nieàm tin nhö theá. Vieäc tieáp xuùc vôùi nhöõng phong caùch vaên chöông vaø qui phaïm khaùc nhau seõ luoân cho pheùp chuùng ta khaùm phaù saâu xa hôn tính ña aâm saéc cuûa maëc khaûi thaàn linh maø khoâng laøm ngheøo naøn hay cheá giaûm maëc khaûi aáy theo nhu caàu rieâng hay theo caùch nghó cuûa chuùng ta.
11. Vì theá khoâng phaûi ngaãu nhieân maø Kitoâ giaùo coå thôøi, chaúng haïn, ñaõ nhaän thaáy roõ nhu caàu phaûi nghieâm tuùc hoäi nhaäp vaøo neàn vaên hoùa coå ñieån cuûa thôøi aáy. Basil ôû Xeâdareâ, moät trong caùc giaùo phuï cuûa Giaùo hoäi Ñoâng phöông, trong Dieãn töø cho Ngöôøi Treû, ñöôïc vieát vaøo giöõa naêm 370 vaø 375, vaø haàu nhö muoán noùi vôùi caùc chaùu trai chaùu gaùi cuûa ngaøi, ñaõ ca ngôïi söï phong phuù cuûa vaên chöông coå ñieån bôûi caùc ngoøi buùt beân ngoaøi, 'hoi eùxothen', nhö caùch ngaøi goïi caùc taùc giaû ngoaïi giaùo. Ngaøi nhaän thaáy ñieàu naøy caû trong vaên nghò luaän, nghóa laø caùc loùgoi (caùc baøi thuyeát lyù), voán höõu ích cho thaàn hoïc vaø chuù giaûi, laãn trong nhöõng noäi dung ñaïo ñöùc (töùc chieàu kích thöïc haønh: haønh vi, öùng xöû) höõu ích cho ñôøi soáng luaân lyù vaø khoå haïnh. Basil ñuùc keát baøi dieãn töø naøy baèng vieäc khaån thieát keâu goïi caùc Kitoâ höõu treû haõy xem vaên chöông coå ñieån nhö moät ephoùdion ("cuûa aên ñaøng") cho vieäc giaùo duïc vaø ñaøo taïo cuûa mình, moät phöông tieän "boài döôõng linh hoàn" (IV,8-9). Chính töø cuoäc gaëp gôõ aáy giöõa Kitoâ giaùo vaø neàn vaên hoùa cuûa thôøi ñaïi maø moät caùch trình baøy môùi meû söù ñieäp cuûa Tin Möøng ñaõ hieän loä leân.
12. Nhôø moät söï phaân ñònh neàn vaên hoùa döïa theo Tin Möøng, chuùng ta coù theå nhaän ra söï hieän dieän cuûa Thaùnh Thaàn trong caùc kinh nghieäm nhaân sinh khaùc nhau, nhìn thaáy nhöõng haït gioáng cuûa söï hieän dieän Thaùnh Thaàn ñöôïc gieo saün trong caùc bieán coá, caùc caûm xuùc, caùc khaùt voïng vaø caùc öôùc muoán thaâm saâu trong loøng ngöôøi ta vaø trong caùc khung caûnh xaõ hoäi, vaên hoùa vaø taâm linh. Chaúng haïn, chuùng ta coù theå thaáy ñieàu naøy trong caùch tieáp caän cuûa Phaoloâ tröôùc Nghò vieän Athen (Areopagus), nhö ñoïc thaáy trong saùch Coâng vuï Toâng ñoà (17,16-34). Trong dieãn töø cuûa mình, Phaoloâ noùi veà Thieân Chuùa: "'Chính nôi Ngöôøi, chuùng ta soáng, cöû ñoäng, vaø hieän höõu'; nhö moät soá thi só cuûa quí vò ñaõ noùi: 'Chuùng ta cuõng thuoäc doøng gioáng cuûa Ngöôøi'" (Cv 17,28). Caâu naøy chöùa hai trích daãn: moät trích daãn giaùn tieáp, töø thi só Epimenides (theá kyû 6 tröôùc Coâng nguyeân), vaø moät trích daãn tröïc tieáp, töø thi phaåm Phaenomena cuûa nhaø thô Aratus goác ôû Soli (theá kyû 3 tröôùc Coâng nguyeân), ngöôøi ñaõ vieát veà tinh tuù vaø caùc daáu hieäu thôøi tieát toát xaáu. ÔÛ ñaây, "Phaoloâ cho thaáy raèng ngaøi laø moät 'ñoäc giaû', ñoàng thôøi cuõng cho thaáy caùch mình tieáp caän vaên baûn vaên chöông, ñoù laø moät söï phaân ñònh vaên hoùa döïa theo Tin Möøng. Ngöôøi Athen baùc boû Phaoloâ nhö moät keû noùi huyeân thieân, moät 'con chim khöôùu', nhöng theo nghóa ñen laø 'moät ngöôøi thu thaäp haït gioáng'. Ñieàu roõ raøng mang yù nghóa moät söï xuùc phaïm, trôù treâu thay, laïi laø moät söï thaät saâu saéc. Phaoloâ ñaõ thu thaäp nhöõng haït gioáng töø thi ca ngoaïi giaùo, vaø vöôït qua nhöõng aán töôïng ban ñaàu cuûa mình (xem Coâng vuï 17,16), ngaøi nhìn nhaän nhöõng ngöôøi Athen laø "heát söùc suøng ngöôõng", vaø nhìn thaáy trong caùc trang vaên chöông coå ñieån cuûa hoï moät söï chuaån bò thöïc söï cho Tin Möøng".[6]
13. Phaoloâ ñaõ laøm gì vaäy? Ngaøi hieåu raèng "vaên chöông giuùp soi saùng caùc hoá saâu thaúm beân trong con ngöôøi, trong khi maëc khaûi vaø roài thaàn hoïc seõ cho thaáy caùch maø Ñöùc Kitoâ ñi vaøo nhöõng chieàu saâu naøy vaø soi chieáu chuùng".[7] Vì theá, ñöùng tröôùc nhöõng chieàu saâu naøy, vaên chöông laø moät "neûo ñöôøng"[8] giuùp caùc muïc töû cuûa caùc linh hoàn ñi vaøo moät cuoäc ñoái thoaïi ñaày hoa traùi vôùi neàn vaên hoùa cuûa thôøi ñaïi mình.
Khoâng bao giôø coù moät Ñöùc Kitoâ phi xaùc theå
14. Tröôùc khi khaûo saùt nhöõng lyù do chuyeân bieät taïi sao caàn thuùc ñaåy vieäc hoïc vaên chöông trong coâng cuoäc ñaøo taïo caùc linh muïc töông lai, toâi muoán tröôùc heát noùi ñoâi ñieàu veà khung caûnh toân giaùo hieän nay. "Vieäc quay laïi vôùi caùi thaùnh thieâng vaø vieäc tìm kieám linh ñaïo voán ñaùnh daáu thôøi cuûa chuùng ta laø nhöõng hieän töôïng mang tính ña nghóa. Ngaøy nay, thaùch ñoá ñoái vôùi chuùng ta khoâng phaûi laø tö töôûng voâ thaàn cho baèng laø söï caàn thieát phaûi ñaùp öùng thích ñaùng khaùt voïng Thieân Chuùa cuûa nhieàu ngöôøi, ñeå phoøng traùnh vieäc hoï tìm caùch thoûa maõn khaùt voïng aáy nôi nhöõng giaûi phaùp coù tính vong thaân hay nôi vieäc tìm kieám moät Ñöùc Gieâsu phi xaùc theå".[9] Nhieäm vuï khaån caáp loan baùo Tin Möøng trong thôøi ñaïi cuûa chuùng ta ñoøi hoûi caùc tín höõu, caùch rieâng caùc linh muïc, phaûi baûo ñaûm raèng moïi ngöôøi coù theå gaëp gôõ Ñöùc Gieâsu Kitoâ trong xaùc thaân, laøm ngöôøi, trong lòch söû. Chuùng ta phaûi luoân löu yù ñeå khoâng bao giôø ñaùnh maát nhaõn giôùi veà "xaùc thaân" cuûa Ñöùc Gieâsu Kitoâ: xaùc thaân aáy bao goàm caùc khaùt voïng, caùc tình caûm vaø caùc caûm quan, laø nhöõng lôøi thaùch thöùc vaø an uûi, laø nhöõng baøn tay ñuïng chaïm vaø chöõa laønh, laø nhöõng caùi nhìn giaûi phoùng vaø khích leä, xaùc thaân aáy bao goàm söï noàng nhieät, tha thöù, phaãn noä, can ñaûm, maïnh daïn; taét moät lôøi, ñoù laø yeâu thöông.
15. Chính ôû caáp ñoä naøy, söï quen thuoäc vôùi vaên chöông coù theå laøm cho caùc linh muïc töông lai vaø taát caû nhöõng ngöôøi laøm muïc vuï trôû neân nhaïy caûm hôn vôùi nhaân tính troïn veïn cuûa Chuùa Gieâsu, nôi maø troïn thaàn tính cuûa Ngöôøi hieän dieän. Baèng caùch naøy, hoï coù theå rao giaûng Tin Möøng theo caùch cho pheùp moïi ngöôøi kinh nghieäm söï thaät trong giaùo huaán cuûa Coâng ñoàng Vatican II raèng "chæ trong maàu nhieäm Ngoâi Lôøi nhaäp theå, maàu nhieäm cuûa con ngöôøi môùi thöïc söï trôû neân roõ raøng".[10] Ñaây khoâng phaûi laø maàu nhieäm cuûa moät nhaân tính tröøu töôïng naøo ñoù, maø laø maàu nhieäm cuûa taát caû moïi ngöôøi nam nöõ, vôùi nhöõng noãi ñau, nhöõng khao khaùt, nhöõng kyù öùc vaø hy voïng cuûa hoï, laøm neân moät phaàn cuï theå cuûa cuoäc ñôøi hoï.
Moät vieäc raát toát
16. Töø moät quan ñieåm thöïc tieãn, nhieàu nhaø khoa hoïc cho raèng thoùi quen ñoïc saùch coù nhieàu taùc ñoäng tích cöïc ñeán cuoäc soáng ngöôøi ta, giuùp hoï coù ñöôïc voán töø vöïng roäng hôn vaø do ñoù phaùt trieån nhöõng khaû naêng trí tueä roäng hôn. Noù cuõng kích thích trí töôûng töôïng vaø söï saùng taïo cuûa hoï, cho pheùp hoï hoïc caùch keå caâu chuyeän cuûa mình theo nhöõng caùch phong phuù vaø bieåu caûm hôn. Noù cuõng caûi thieän khaû naêng taäp trung cuûa hoï, giaûm möùc ñoä thoaùi hoùa nhaän thöùc vaø laøm dòu nhöõng caêng thaúng aâu lo.
17. Hôn nöõa, vieäc ñoïc saùch giuùp ta hieåu bieát vaø nhôø ñoù xöû lyù nhöõng tình huoáng khaùc nhau xuaát hieän trong cuoäc soáng. Khi ñoïc saùch, chuùng ta ñaém mình trong caùc yù töôûng, caùc moái quan taâm, caùc bi kòch, nhöõng nguy hieåm vaø nhöõng noãi sôï haõi cuûa caùc nhaân vaät maø cuoái cuøng hoï vöôït qua ñöôïc nhöõng thöû thaùch cuûa cuoäc soáng. Cuõng coù leõ, khi theo doõi moät caâu chuyeän töø ñaàu ñeán cuoái, chuùng ta ñaït ñöôïc nhöõng nhaän thöùc maø sau naøy seõ höõu ích trong cuoäc soáng cuûa mình.
18. Trong coá gaéng khích leä vieäc ñoïc saùch, toâi muoán ñeà caäp hai baûn vaên cuûa caùc taùc giaû danh tieáng, ñaây laø nhöõng ngöôøi maø chæ trong ít lôøi laïi coù raát nhieàu ñieàu ñeå daïy chuùng ta:
Tieåu thuyeát khai phoùng "nôi chuùng ta, trong khoaûng moät giôø, taát caû nhöõng nieàm vui vaø nhöõng noãi baát haïnh coù theå xaûy ra trong cuoäc soáng maø chuùng ta seõ maát nhieàu naêm môùi bieát ñöôïc thaäm chí chæ moät caùch phieân phieán, vaø nhöõng nieàm vui noãi khoå saâu ñaäm nhaát coù theå chaúng bao giôø ñöôïc ta nhaän bieát do bôûi chuùng xaûy ra chaäm, laøm ta khoù maø naém baét ñöôïc".[11]
"Khi ñoïc nhöõng aùng vaên lôùn, toâi trôû thaønh caû ngaøn ngöôøi nhöng vaãn laø chính mình. Gioáng nhö baàu trôøi ñeâm trong baøi thô Hy Laïp, toâi nhìn baèng voâ soá ñoâi maét, nhöng ngöôøi nhìn aáy vaãn laø toâi. ÔÛ ñaây, cuõng nhö trong phuïng töï, trong tình yeâu, trong haønh ñoäng luaân lyù, vaø trong söï hieåu bieát, toâi vöôït treân chính mình; vaø toâi laø chính toâi nhieàu nhaát khi laøm theá".[12]
19. Tuy nhieân, vieäc taäp chuù duy chæ ñeán nhöõng lôïi ích caù nhaân ruùt ra töø vieäc ñoïc saùch khoâng phaûi laø ñieàu toâi nhaém ñeán, vì muïc ñích cuûa toâi laø suy ngaãm veà nhöõng lyù do quan troïng nhaát thuùc ñaåy moïi ngöôøi laøm môùi laïi loøng yeâu thích ñoïc saùch.
Laéng nghe tieáng noùi cuûa moät ngöôøi khaùc
20. Khi nghó veà vaên chöông, toâi laïi nhôù ñeán ñieàu maø Jorge Luis Borges,[13] vaên haøo Argentina, thöôøng baûo caùc hoïc sinh cuûa mình - ñoù laø, ñieàu quan troïng nhaát chæ ñôn giaûn laø ñoïc, töùc tröïc tieáp ñi vaøo tieáp xuùc vôùi vaên chöông, ñaém mình trong baûn vaên soáng ñoäng tröôùc maét chuùng ta, thay vì loay hoay vôùi nhöõng yù nghó vaø nhöõng bình phaåm. Borges giaûi thích yù töôûng naøy cho caùc hoïc sinh baèng caùch noùi raèng thoaït tieân ngöôøi ta coù theå hieåu raát ít veà nhöõng gì mình ñang ñoïc, nhöng noùi cho cuøng hoï ñang nghe "tieáng noùi cuûa moät ngöôøi khaùc". Toâi raát thích ñònh nghóa naøy veà vaên chöông: laéng nghe tieáng noùi cuûa moät ngöôøi khaùc. Chuùng ta ñöøng bao giôø queân raèng thaät nguy hieåm bieát bao vieäc ngöøng laéng nghe tieáng noùi cuûa moät ngöôøi khaùc khi hoï thaùch ñoá chuùng ta! Chuùng ta seõ ngay laäp töùc rôi vaøo tình traïng töï coâ laäp chính mình; chuùng ta seõ ñi vaøo moät loaïi "ñieác taâm linh", voán coù moät hieäu öùng tieâu cöïc treân töông quan cuûa ta vôùi chính mình vaø vôùi Thieân Chuùa, cho daãu chuùng ta ñaõ hoïc bao nhieâu thaàn hoïc hay taâm lyù hoïc.
21. Caùch tieáp caän vaên chöông naøy, giuùp chuùng ta nhaïy caûm vôùi maàu nhieäm cuûa nhöõng ngöôøi khaùc, seõ daïy chuùng ta bieát caùch chaïm vaøo traùi tim cuûa hoï. ÔÛ ñaây, toâi nghó ñeán lôøi keâu goïi thaúng thaén cuûa thaùnh Phaoloâ VI daønh cho caùc ngheä só vaø do ñoù cuõng noùi vôùi caùc nhaø vaên vaøo ngaøy 7 thaùng 5 naêm 1964: "Chuùng toâi caàn caùc baïn. Söù vuï cuûa chuùng toâi caàn caùc baïn coäng taùc. Vì nhö caùc baïn bieát, söù vuï cuûa chuùng ta laø rao giaûng, vaø baûo ñaûm raèng theá giôùi cuûa tinh thaàn, cuûa caùi voâ hình, khoân taû, theá giôùi cuûa Thieân Chuùa, coù theå tieáp caän ñöôïc vaø hieåu ñöôïc, thöïc söï kích caûm. Vaø caùc baïn laø baäc thaày trong coâng vieäc trình baøy theá giôùi voâ hình theo nhöõng caùch deã tieáp caän vaø deã hieåu".[14] Ñaây laø maáu choát: nhieäm vuï cuûa caùc tín höõu, caùch rieâng cuûa caùc linh muïc, chính xaùc laø "chaïm vaøo" traùi tim cuûa ngöôøi khaùc, ñeå hoï coù theå môû loøng ra ñoùn nhaän söù ñieäp cuûa Chuùa Gieâsu. Trong nhieäm vuï cao caû naøy, söï ñoùng goùp maø vaên thô coù theå cung öùng coù moät giaù trò khoâng theå so saùnh ñöôïc.
22. T.S. Eliot, nhaø thô maø caùc taùc phaåm thi ca vaø caùc khaûo luaän phaûn aùnh ñöùc tin Kitoâ giaùo cuûa oâng coù moät choã ñöùng noåi baät trong vaên chöông hieän ñaïi, ñaõ moâ taû saâu saéc cuoäc khuûng hoaûng toân giaùo ngaøy nay nhö moät tình traïng maát khaû naêng caûm xuùc lan roäng.[15] Neáu chuùng ta tin vaøo chaån ñoaùn naøy, thì vaán ñeà ñöùc tin ngaøy nay khoâng chuû yeáu laø tin nhieàu hay tin ít ñoái vôùi caùc giaùo lyù cuï theå naøo ñoù. Ñuùng hôn, vaán ñeà naèm ôû tình traïng raát nhieàu ngöôøi chuùng ta ngaøy nay maát khaû naêng caûm xuùc saâu xa khi ñöùng tröôùc Thieân Chuùa, ñöùng tröôùc coâng trình taïo döïng cuûa Ngaøi vaø nhöõng con ngöôøi khaùc. ÔÛ ñaây chuùng ta thaáy taàm quan troïng cuûa hoaït ñoäng chöõa laønh cuõng nhö vieäc gia taêng khaû naêng ñaùp öùng cuûa chuùng ta. Khi trôû veà töø chuyeán Toâng du ñeán Nhaät Baûn, toâi ñöôïc hoûi phöông Taây phaûi hoïc gì töø phöông Ñoâng. Caâu traû lôøi cuûa toâi laø: "Theo toâi, phöông Taây thieáu moät chuùt thô".[16]
Moät cuoäc "ñaøo taïo ñeå phaân ñònh"
23. Vaäy thì, moät linh muïc nhaän ñöôïc lôïi ích gì töø vieäc tieáp xuùc vôùi vaên chöông? Taïi sao caàn phaûi löu taâm thuùc ñaåy vieäc ñoïc caùc tieåu thuyeát lôùn nhö moät yeáu toá quan troïng trong coâng cuoäc ñaøo taïo linh muïc? Taïi sao trong vieäc ñaøo taïo öùng vieân cho chöùc linh muïc, ñieàu quan troïng laø chuùng ta phaûi nhaän thöùc cuøng vôùi Karl Rahner raèng coù moät töông ñoàng taâm linh saâu saéc giöõa linh muïc vaø nhaø thô?[17]
24. Chuùng ta haõy coá gaéng traû lôøi nhöõng caâu hoûi treân baèng caùch laéng nghe nhöõng gì nhaø thaàn hoïc ngöôøi Ñöùc noùi vôùi chuùng ta.[18] Ñoái vôùi Rahner, ngoân ngöõ thi ca ñaày hoaøi caûm, quaû thaät, chuùng gioáng nhö "nhöõng caùnh coång daãn vaøo voâ taän, nhöõng caùnh coång daãn vaøo caùi khoâng theå hieåu thaáu. Chuùng goïi caùi khoâng teân. Chuùng vöôn tôùi caùi khoâng theå naém baét". Thô "khoâng töï noù cung caáp caùi voâ haïn, noù khoâng chuyeån taûi cuõng khoâng chöùa ñöïng caùi voâ haïn". Ñoù laø coâng vieäc cuûa Lôøi Chuùa vaø, nhö Rahner noùi tieáp, "ngoân ngöõ thô keâu goïi lôøi Thieân Chuùa".[19] Ñoái vôùi Kitoâ höõu, Lôøi laø Thieân Chuùa, vaø taát caû lôøi noùi cuûa con ngöôøi chuùng ta ñeàu mang daáu veát cuûa noãi khao khaùt noäi taïi ñoái vôùi Thieân Chuùa, moät xung naêng höôùng veà Lôøi ñoù. Coù theå noùi raèng ngoân ngöõ thô ñích thöïc coù tham gia caùch loaïi suy vaøo Lôøi Thieân Chuùa, nhö Thö Híp-ri neâu roõ (x. Hr 4,12-13).
25. Trong aùnh saùng naøy, Karl Rahner coù theå ruùt ra moät song ñoái ñaëc saéc giöõa linh muïc vaø nhaø thô: "Moät mình ngoân töø coù theå cöùu chuoäc caùi laøm neân söï giam caàm toái haäu cuûa taát caû nhöõng thöïc taïi khoâng ñöôïc dieãn taû thaønh lôøi: ñoù laø, söï caâm laëng khi qui chieáu ñeán Thieân Chuùa".[20]
26. Nhö theá, vaên chöông laøm ta nhaïy caûm vôùi moái töông quan giöõa caùc hình thöùc bieåu ñaït vaø yù nghóa. Noù cung caáp moät söï ñaøo taïo phaân ñònh, maøi giuõa khaû naêng cuûa linh muïc töông lai ñeå nhaän thöùc noäi taâm cuûa chính mình vaø theá giôùi xung quanh mình. Vì theá vieäc ñoïc saùch trôû thaønh "neûo ñöôøng" daãn anh ta ñeán vôùi söï thaät veà chính hieän höõu cuûa mình vaø laø cô hoäi cho moät tieán trình phaân ñònh thieâng lieâng voán khoâng thieáu nhöõng khoaûnh khaéc aâu lo vaø ngay caû khuûng hoaûng. Thaät vaäy, raát nhieàu trang saùch töông öùng vôùi ñieàu maø thaùnh Inhaxioâ goïi laø "söï troáng vaéng" taâm linh.
27. Ñaây laø caùch maø thaùnh Inhaxioâ caét nghóa ñieàu ñoù: "Toâi goïi söï troáng vaéng laø ñeâm toái cuûa linh hoàn, söï xaùo troän cuûa tinh thaàn, söï nghieâng chieàu veà nhöõng gì thaáp heøn vaø phaøm traàn, söï baát an do nhieàu ñaûo loän vaø caùm doã daãn ñeán thieáu ñöùc tin, thieáu ñöùc caäy, vaø thieáu ñöùc meán. Linh hoàn hoaøn toaøn trô ì, khoâ khan, buoàn chaùn, vaø haún nhieân taùch bieät khoûi Ñaáng Taïo Hoùa vaø Chuùa cuûa mình".[21]
28. Söï khoù khaên hay buoàn chaùn maø chuùng ta caûm thaáy khi ñoïc moät soá baûn vaên khoâng haún laø ñieàu dôû teä hoaëc voâ ích. Chính Inhaxioâ ghi nhaän raèng nôi "nhöõng ngöôøi ñang chuyeån töø xaáu sang teä hôn", thaàn khí toát laønh hoaït ñoäng baèng caùch khôi daäy noãi baát an, khoù chòu vaø baát maõn.[22] Ñaây laø söï aùp duïng tröïc tieáp quy taéc thöù nhaát cuûa Inhaxioâ veà vieäc phaân ñònh thaàn loaïi, lieân quan ñeán nhöõng ngöôøi "ñi töø toäi troïng naøy sang toäi troïng khaùc". Nôi nhöõng ngöôøi nhö theá, thaàn khí toát laønh - baèng caùch "söû duïng aùnh saùng cuûa lyù trí seõ khôi daäy söï aùy naùy löông taâm vaø laøm cho hoï caûm thaáy ñaày hoái haän",[23] vaø theo caùch naøy seõ daãn hoï ñeán vôùi thieän myõ.
29. Nhö vaäy, roõ raøng ngöôøi ñoïc khoâng chæ ñôn thuaàn laø ngöôøi tieáp nhaän moät thoâng ñieäp tích cöïc, maø coøn laø moät ngöôøi ñöôïc thaùch thöùc ñeå böôùc tôùi treân moät ñòa hình gaäp gheành, trong ñoù nhöõng ranh giôùi giöõa söï cöùu roãi vaø söï hö maát khoâng haún nhieân roõ raøng vaø deã phaân bieät. Vieäc ñoïc, nhö moät haønh ñoäng "phaân ñònh", lieân quan tröïc tieáp ñeán ngöôøi ñoïc trong tö caùch vöøa laø "chuû theå" ñoïc vöøa laø "ñoái töôïng" cuûa nhöõng gì ñang ñöôïc ñoïc. Khi ñoïc moät quyeån tieåu thuyeát hoaëc moät thi phaåm, ngöôøi ñoïc thöïc söï kinh nghieäm mình "ñöôïc ñoïc" bôûi nhöõng ngoân töø maø hoï ñang ñoïc.[24] Do ñoù, ñoäc giaû coù theå ñöôïc so saùnh vôùi nhöõng ngöôøi chôi treân saân: hoï chôi troø chôi, nhöng troø chôi cuõng ñöôïc chôi thoâng qua hoï, theo nghóa laø hoï hoaøn toaøn bò cuoán vaøo hoaït ñoäng aáy.[25]
Chuù yù vaø haáp thu
30. Xeùt veà noäi dung, chuùng ta neân nhìn nhaän raèng vaên chöông gioáng nhö moät "vieãn voïng kính", noùi theo hình aûnh noåi tieáng cuûa Marcel Proust.[26] Theo ñoù, vaên chöông höôùng ñeán caùc höõu theå vaø caùc söï vaät, vaø cho pheùp ta nhaän ra "khoaûng caùch choaùng ngôïp" taùch bieät toaøn theå kinh nghieäm con ngöôøi ra khoûi caûm nhaän cuûa ta veà noù. "Vaên chöông cuõng coù theå ví nhö moät hieäu aûnh, nôi nhöõng böùc aûnh veà cuoäc soáng coù theå ñöôïc xöû lyù ñeå neâu baät caùc ñöôøng neùt vaø saéc thaùi cuûa chuùng. Ñaây chính laø 'muïc ñích' cuûa vaên chöông: vaên chöông giuùp chuùng ta "röûa" böùc aûnh cuoäc soáng",[27] ñeå thaùch thöùc chuùng ta veà yù nghóa cuûa cuoäc soáng, vaø noùi taét moät lôøi, ñeå kinh nghieäm cuoäc soáng nhö söï thaät cuûa noù.
31. Tuy nhieân, caùch nhìn cuûa chuùng ta veà theá giôùi thöôøng coù xu höôùng bò "ñaåy xa" vaø thu heïp do aùp löïc ñeø treân chuùng ta bôûi nhieàu muïc tieâu nhaát thôøi vaø thöïc duïng cuûa mình. Ngay caû vieäc chuùng ta daán thaân phuïc vuï - trong phuïng vuï, muïc vuï vaø vieäc baùc aùi - coù theå chæ taäp trung vaøo nhöõng muïc tieâu caàn ñaït ñöôïc. Theá nhöng, nhö Chuùa Gieâsu nhaéc chuùng ta trong duï ngoân veà ngöôøi gieo gioáng, haït gioáng caàn rôi vuøi xuoáng ñaát saâu ñeå sinh hoa traùi qua thôøi gian, maø khoâng bò ñaù soûi hay gai goùc laøm cheát ngheït (Mt 13,18-23). Luoân coù moái nguy raèng söï baän taâm quaù möùc veà hieäu naêng seõ laøm môø nhoøa vieäc phaân ñònh, laøm suy giaûm söï nhaïy caûm vaø boû qua tính phöùc taïp. Chuùng ta raát caàn phaûi caân baèng caùi caùm doã hieån nhieân cuûa moät loái soáng voà vaäp thieáu suy xeùt, baèng caùch luøi laïi, giaûm toác, daønh thôøi gian ñeå nhìn vaø laéng nghe. Ñieàu naøy coù theå xaûy ra khi ta chæ caàn döøng laïi ñeå ñoïc moät quyeån saùch.
32. Chuùng ta caàn khaùm phaù laïi nhöõng caùch thöùc lieân heä noàng nhieät hôn vôùi thöïc taïi, khoâng chæ laø chuyeän chieán löôïc vaø ñôn thuaàn nhaém ñeán caùc keát quaû, maø laø nhöõng caùch thöùc cho pheùp chuùng ta caûm nghieäm söï cao caû voâ cuøng cuûa hieän höõu. Moät caûm thöùc veà phoái caûnh, veà söï thö thaùi vaø töï do, ñoù laø nhöõng chæ daáu cuûa moät caùch tieáp caän thöïc taïi gaëp thaáy trong vaên chöông moät hình thöùc dieãn taû öu bieät, duø khoâng ñoäc quyeàn. Nhö theá, vaên chöông daïy chuùng ta caùch nhìn vaø thaáy, caùch phaân ñònh vaø khaûo saùt thöïc taïi cuûa caùc caù nhaân vaø caùc hoaøn caûnh nhö moät maàu nhieäm ñaày aép yù nghóa voán chæ coù theå hieåu ñöôïc moät phaàn thoâng qua caùc phaïm truø, caùc sô ñoà giaûi thích, caùc nguyeân ñoäng löïc noái keát nguyeân nhaân vaø heä quaû, phöông tieän vaø cöùu caùnh.
33. Moät hình aûnh aán töôïng khaùc veà vai troø cuûa vaên chöông ruùt ra töø hoaït ñoäng cuûa cô theå con ngöôøi, cuï theå laø hoaït ñoäng tieâu hoùa. Ñan só William Saint-Thierry cuûa theá kyû 11 vaø tu só Doøng Teân Jean-Joseph Surin hoài theá kyû 17 ñaõ neâu hình aûnh moät con boø nhai laïi böõa aên cuûa noù - 'ruminatio' - nhö moät hình aûnh veà vieäc ñoïc saùch ñaày chieâm nghieäm. Surin ñeà caäp ñeán "daï daøy cuûa linh hoàn", trong khi tu só Doøng Teân Michel De Certeau noùi veà moät "sinh lyù hoïc cuûa vieäc ñoïc tieâu hoùa" ñích thöïc.[28] Vaên chöông giuùp chuùng ta suy ngaãm veà yù nghóa söï hieän dieän cuûa ta trong theá giôùi naøy, "tieâu hoùa" vaø haáp thu noù, naém baét nhöõng gì naèm döôùi beà maët kinh nghieäm cuûa chuùng ta. Noùi taét, vaên chöông giuùp dieãn dòch cuoäc soáng, giuùp phaân ñònh yù nghóa saâu xa hôn vaø nhöõng caêng thaúng thieát yeáu cuûa cuoäc soáng.[29]
Nhìn thaáy qua ñoâi maét cuûa nhöõng ngöôøi khaùc
34. Xeùt veà maët söû duïng ngoân ngöõ, vieäc ñoïc moät taùc phaåm vaên chöông ñaët chuùng ta vaøo vò trí "nhìn qua ñoâi maét cuûa ngöôøi khaùc",[30] do ñoù coù ñöôïc moät goùc nhìn roäng giuùp môû roäng nhaân tính cuûa chuùng ta. Chuùng ta phaùt trieån moät söï thaáu caûm ñaày saùng taïo cho pheùp mình ñoàng caûm vôùi caùch maø ngöôøi khaùc nhìn thaáy, kinh nghieäm, vaø ñaùp öùng ñoái vôùi thöïc teá. Neáu khoâng coù söï thaáu caûm nhö vaäy, khoâng theå coù söï lieân ñôùi, chia seû, loøng traéc aån, loøng thöông xoùt. Khi ñoïc saùch, chuùng ta khaùm phaù raèng caùc caûm xuùc cuûa mình khoâng chæ laø cuûa rieâng mình, chuùng laø phoå quaùt, ñeán möùc ngay caû ngöôøi khoán cuøng nhaát cuõng khoâng caûm thaáy coâ ñôn.
35. Söï ña daïng dieäu kyø cuûa nhaân loaïi, vaø tính ña nguyeân ñoàng ñaïi cuõng nhö lòch ñaïi cuûa caùc neàn vaên hoùa vaø caùc lónh vöïc hoïc taäp, trôû thaønh - trong vaên chöông - moät ngoân ngöõ coù khaû naêng toân troïng vaø dieãn taû taát caû söï ña daïng cuûa chuùng. Ñoàng thôøi, chuùng chuyeån dòch thaønh moät ngöõ phaùp bieåu töôïng laøm cho chuùng coù yù nghóa ñoái vôùi chuùng ta, khoâng xa laï maø ñöôïc chia seû. Tính ñoäc ñaùo cuûa vaên chöông naèm ôû choã noù truyeàn taûi söï phong phuù cuûa kinh nghieäm khoâng phaûi baèng caùch khaùch theå hoùa noù nhö trong caùc kieåu moâ taû cuûa khoa hoïc hay caùc phaùn ñoaùn cuûa pheâ bình vaên chöông, maø baèng caùch bieåu ñaït vaø giaûi thích yù nghóa saâu xa hôn cuûa noù.
36. Khi ta ñoïc moät caâu chuyeän, nhôø khaû naêng moâ taû cuûa taùc giaû, moãi chuùng ta coù theå nhìn thaáy tröôùc maét mình tieáng khoùc cuûa moät beù gaùi bò boû rôi, thaáy moät baø cuï keùo taám chaên ñaép cho ñöùa chaùu trai ñang nguû, thaáy nhöõng phaán ñaáu vaát vaû cuûa moät chuû cöûa haøng coá gaéng möu sinh, thaáy söï xaáu hoå cuûa moät ngöôøi chòu ñöïng söï chæ trích thöôøng xuyeân, thaáy caäu beù aån naùu trong nhöõng giaác mô nhö loái thoaùt duy nhaát cuûa mình khoûi moät cuoäc soáng thaûm haïi vaø baïo löïc. Khi nhöõng caâu chuyeän naøy ñaùnh thöùc nhöõng aâm voïng lôø môø trong kinh nghieäm noäi taâm cuûa mình, chuùng ta seõ trôû neân nhaïy caûm hôn vôùi caùc kinh nghieäm cuûa ngöôøi khaùc. Chuùng ta böôùc ra khoûi chính mình ñeå böôùc vaøo cuoäc soáng cuûa hoï, chuùng ta ñoàng caûm vôùi nhöõng vaät loän vaø nhöõng khao khaùt cuûa hoï, chuùng ta nhìn thaáy moïi thöù qua ñoâi maét cuûa hoï, vaø cuoái cuøng chuùng ta trôû thaønh baïn ñoàng haønh treân haønh trình cuûa hoï. Chuùng ta bò cuoán vaøo cuoäc soáng cuûa ngöôøi baùn traùi caây, coâ gaùi maïi daâm, ñöùa treû moà coâi, chò vôï cuûa ngöôøi thôï neà, ngöôøi phuï nöõ giaø xaáu xí vaãn tin moät ngaøy naøo ñoù seõ gaëp thaáy hoaøng töû trong moäng cuûa mình. Chuùng ta coù theå traûi nghieäm ñieàu naøy vôùi söï thaáu caûm vaø ñoâi khi vôùi söï dòu daøng vaø caûm thoâng.
37. Nhö Jean Cocteau ñaõ vieát cho Jacques Maritain: "Vaên chöông laø ñieàu khoâng theå. Chuùng ta phaûi thoaùt khoûi noù. Khoâng ích gì khi coá thoaùt thoâng qua vaên chöông; chæ tình yeâu vaø ñöùc tin môùi giuùp ta thoaùt ra khoûi chính mình".[31] Nhöng lieäu chuùng ta coù theå thöïc söï thoaùt ra khoûi chính mình neáu nhöõng ñau khoå vaø nieàm vui cuûa ngöôøi khaùc khoâng chaùy leân trong traùi tim mình khoâng? ÔÛ ñaây, toâi muoán noùi raèng: ñoái vôùi chuùng ta laø nhöõng Kitoâ höõu, khoâng coù gì laø cuûa con ngöôøi maø xa laï vôùi chuùng ta.
38. Vaên chöông khoâng phoø chuû tröông töông ñoái; noù khoâng töôùc ñi caùc giaù trò cuûa chuùng ta. Söï bieåu ñaït coù tính bieåu töôïng cuûa thieän vaø aùc, cuûa söï thaät vaø söï giaû doái, nhö nhöõng thöïc taïi maø trong vaên chöông mang daùng daáp caùc caù nhaân vaø caùc bieán coá lòch söû cuûa taäp theå, khoâng mieãn tröø khoûi söï phaùn xeùt ñaïo ñöùc maø giuùp ngaên chuùng ta ñöøng keát aùn muø quaùng hay noâng caïn. Nhö Chuùa Gieâsu noùi vôùi chuùng ta: "Taïi sao caùc ngöôi thaáy caùi raùc trong maét ngöôøi laân caän, maø khoâng thaáy caùi xaø ngay trong maét mình?" (Mt 7,3).
39. Khi ñoïc veà baïo löïc, veà söï heïp hoøi hay söï yeáu ñuoái cuûa ngöôøi khaùc, chuùng ta coù cô hoäi ñeå suy ngaãm caùc kinh nghieäm cuûa chính mình veà nhöõng thöïc teá aáy. Baèng vieäc môû ra cho ngöôøi ñoïc moät caùi nhìn roäng hôn veà söï cao caû vaø söï khoán cuøng cuûa kinh nghieäm con ngöôøi, vaên chöông daïy chuùng ta kieân nhaãn trong coá gaéng hieåu ngöôøi khaùc, khieâm toán trong tieáp caän caùc tình huoáng phöùc taïp, hieàn laønh trong phaùn ñoaùn veà caùc caù nhaân, vaø nhaïy caûm vôùi thaân phaän con ngöôøi cuûa chuùng ta. Söï phaùn xeùt chaéc chaén laø caàn thieát, nhöng chuùng ta khoâng bao giôø ñöôïc queân phaïm vi giôùi haïn cuûa noù. Khoâng bao giôø ñöôïc phaùn quyeát moät baûn aùn töû hình, loaïi boû ngöôøi ta hay aùp böùc nhaân tính cuûa chuùng ta nhaân danh moät söï tuyeät ñoái hoùa luaät phaùp caùch voâ hoàn.
40. Söï khoân ngoan ruùt ra töø vaên chöông truyeàn cho ngöôøi ñoïc moät goùc nhìn roäng hôn, moät caûm thöùc veà caùc giôùi haïn, khaû naêng ñaùnh giaù kinh nghieäm hôn tri thöùc vaø tö duy pheâ phaùn, vaø chaáp nhaän caùi ngheøo naøn mang laïi söï giaøu coù phi thöôøng. Baèng caùch nhìn nhaän söï voâ ích vaø coù leõ ngay caû söï khoâng theå cheá giaûm maàu nhieäm cuûa theá giôùi vaø nhaân loaïi ñeán chæ coøn laø moät phaân cöïc nhò nguyeân giöõa thaät vaø giaû hay giöõa ñuùng vaø sai, ngöôøi ñoïc chaáp nhaän traùch nhieäm ñöa ra phaùn xeùt, khoâng phaûi nhö moät phöông tieän thoáng trò, maø ñuùng hôn laø moät xung naêng höôùng tôùi söï laéng nghe nhieàu hôn. Vaø ñoàng thôøi, söï saün saøng tham döï vaøo tính phong phuù phi thöôøng cuûa moät lòch söû do söï hieän dieän cuûa Thaùnh Thaàn, nhöng cuõng ñöôïc ban cho nhö moät aân suûng, moät bieán coá khoâng theå ñoaùn tröôùc vaø khoâng theå hieåu noåi, voán khoâng phuï thuoäc vaøo hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi, nhöng xaùc ñònh laïi nhaân tính cuûa chuùng ta trong lieân heä vôùi nieàm hy voïng cöùu roãi.
Söùc maïnh tinh thaàn cuûa vaên chöông
41. Vôùi nhöõng suy tö ngaén goïn naøy, toâi tin mình ñaõ nhaán maïnh ñöôïc vai troø cuûa vaên chöông trong vieäc giaùo duïc taâm trí cuûa caùc muïc töû vaø caùc muïc töû töông lai. Vaên chöông coù nhieàu khaû naêng thoâi thuùc chuùng ta töï do vaø khieâm toán söû duïng lyù trí cuûa mình, moät nhaän thöùc ñaày kieán hieäu veà söï ña daïng cuûa ngoân ngöõ con ngöôøi, moät söï môû roäng nhöõng caûm quan con ngöôøi cuûa chuùng ta, vaø cuoái cuøng, moät söï côûi môû taâm linh ñuû möùc ñeå nghe chính Tieáng Noùi [cuûa Chuùa] ngoû lôøi thoâng qua nhieàu tieáng noùi.
42. Vaên chöông giuùp ngöôøi ñoïc laät ñoå caùc thaàn töôïng cuûa moät ngoân ngöõ qui öôùc tónh taïi, töï maõn moät caùch sai laàm, vaø töï qui chieáu veà chính mình, moät thöù ngoân ngöõ maø ñoâi khi cuõng coù nguy cô laøm vaáy baån nhöõng dieãn ngoân trong Giaùo hoäi cuûa chuùng ta, giam haõm söï töï do cuûa Lôøi Chuùa. Ngoân töø vaên chöông laø moät ngoân töø laøm cho ngoân ngöõ chuyeån ñoäng, giaûi phoùng vaø thanh loïc noù. Cuoái cuøng, noù môû ngoân töø ñoù ra cho nhöõng caûnh giôùi roäng lôùn hôn vaø coù söùc bieåu caûm hôn nöõa. Noù môû ngoân töø cuûa con ngöôøi chuùng ta ra ñeå ñoùn nhaän Lôøi voán hieän dieän trong tieáng noùi cuûa con ngöôøi, khoâng phaûi khi noù thaáy mình laø söï hieåu bieát ñaõ ñaày traøn, ñaõ döùt khoaùt vaø troïn veïn, nhöng laø khi noù trôû thaønh moät söï laéng nghe vaø mong ñôïi Ñaáng ñang ñeán ñeå ñoåi môùi moïi söï (x. Kh 21, 5).
43. Cuoái cuøng, söùc maïnh tinh thaàn cuûa vaên chöông ñöa chuùng ta trôû laïi vôùi nhieäm vuï tröôùc heát maø Thieân Chuùa uûy trao cho gia ñình nhaân loaïi chuùng ta: nhieäm vuï "ñaët teân" cho caùc höõu theå vaø söï vaät khaùc (x. St 2,19-20). Söù maïng laøm ngöôøi quaûn lyù coâng trình saùng taïo, ñöôïc Thieân Chuùa giao cho Añam, tröôùc heát ñoøi hoûi söï nhìn nhaän phaåm giaù cuûa chính oâng vaø nhìn nhaän yù nghóa söï hieän höõu cuûa caùc höõu theå khaùc. Caùc linh muïc cuõng ñöôïc giao phoù nhieäm vuï nguyeân thuûy naøy laø "ñaët teân", ban yù nghóa, trôû thaønh khí cuï hieäp thoâng giöõa coâng trình taïo döïng vaø Ngoâi Lôøi trôû neân xaùc phaøm vaø naêng löïc soi saùng cuûa Ngöôøi treân moïi chieàu kích cuûa thaân phaän con ngöôøi chuùng ta.
44. Söï gaàn guõi giöõa linh muïc vaø nhaø thô nhö theá soi saùng söï keát hôïp bí tích huyeàn nhieäm vaø baát khaû phaân ly giöõa Lôøi Thieân Chuùa vaø lôøi noùi cuûa con ngöôøi chuùng ta, taïo neân moät söù vuï trôû thaønh moät vieäc phuïc vuï xuaát phaùt töø vieäc laéng nghe vaø loøng traéc aån, moät ñaëc suûng trôû thaønh traùch nhieäm, moät taàm nhìn veà söï thaät vaø söï thieän töï toû loä nhö veû ñeïp. Laøm sao chuùng ta coù theå boû qua khoâng suy ngaãm nhöõng lôøi maø thi só Paul Celan ñeå laïi cho chuùng ta: "Nhöõng ai thöïc söï hoïc caùch nhìn, seõ ñeán gaàn nhöõng gì khoâng nhìn thaáy ñöôïc".[32]
Coâng boá taïi Roâma, Ñeàn thaùnh Gioan Lateâranoâ, ngaøy 17/7/2024, naêm thöù 12 trieàu giaùo hoaøng cuûa toâi.
Phanxicoâ
- - - - - - - - - - - - - - - -
[1] R. LATOURELLE, 'Literature', trong R. LATOURELLE & R. FISICHELLA, Töø ñieån Thaàn hoïc Caên baûn, New York 2000, 604.
[2] Cf. A. SPADARO, "J. M. Bergoglio, nhaø giaùo ñaày saùng taïo. Phoûng vaán cöïu hoïc sinh Jorge Milia", trong La Civiltaø Cattolica 2014, 523-534.
[3] Coâng Ñoàng VATICAN II, Hieán cheá Muïc vuï veà Giaùo hoäi trong Theá giôùi Ngaøy nay, Gaudium et Spes, 62.
[4] K. RAHNER, "Töông lai cuûa saùch baùo toân giaùo", trong Caùc khaûo luaän môùi II, Roma 1968, 647.
[5] Cf. Toâng huaán Evangelii Gaudium, 117.
[6] A. SPADARO, Voøng xoay hôi thôû. Linh ñaïo ñôøi soáng hieän ñaïi, Milano, Vita e Pensiero, 101.
[7] R. LATOURELLE, 'Vaên chöông', trong R. LATOURELLE & R. FISICHELLA, Töø ñieån Thaàn hoïc Caên baûn, New York 2000, 603.
[8] Thaùnh Gioan Phaoloâ II, Thö göûi Caùc Ngheä só, 4/4/1999, 6.
[9] Toâng huaán Evangelii Gaudium, 89.
[10] Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï veà Giaùo hoäi trong Theá giôùi Ngaøy nay, Gaudium et Spes, 22.
[11] M. PROUST, Ñi tìm thôøi gian ñaõ maát - Du coâteù de chez Swann, B. Grasset, Paris 1914, 104- 105.
[12] C.S. LEWIS, Moät thöïc nghieäm pheâ bình, 89.
[13] Cf. J.L. BORGES, Borges, Vaán ñaùp, Buenos Aires 1979, 22.
[14] Thaùnh Phaoloâ VI, Baøi giaûng trong Thaùnh leã vôùi caùc Ngheä só, Nhaø nguyeän Sistine, 7/5/1964.
[15] Cf. T.S. ELIOT, YÙ nieäm veà moät xaõ hoäi Kitoâ giaùo, London 1946, 30.
[16] Hoïp baùo treân chuyeán bay trôû veà Roâma, cuoäc Toâng du Thaùi Lan vaø Nhaät Baûn, 26/11/2019.
[17] Cf. A. SPADARO, AÂn suûng cuûa lôøi. Karl Rahner vaø thi ca, Milano, Jaca Book, 2006.
[18] Cf. K. RAHNER, Khaûo cöùu Thaàn hoïc, Vol. III, London 1967, 294-317.
[19] Ibid. 316-317.
[20] Ibid. 302.
[21] Thaùnh INHAXIOÂ LOYOLA, Linh Thao, n. 317.
[22] Cf. ibid., n. 335.
[23] Ibid., n. 314.
[24] Cf. K. RAHNER, Khaûo cöùu Thaàn hoïc, Vol. III, London 1967, 299.
[25] Cf. A SPADARO, Trang saùch chieáu soi. Saùng taùc xeùt nhö baøi taäp linh thao, Milano, Ares, 2023, 46-47.
[26] M. PROUST, Ñi tìm thôøi gian ñaõ maát. Thôøi gian ñöôïc tìm thaáy, Vol. III, Paris 1954, 1041.
[27] A SPADARO, Trang saùch chieáu soi. Saùng taùc xeùt nhö baøi taäp linh thao, Milano, Ares, 2023, 14.
[28] M. DE CERTEAU, Dieãn töø thieân thaàn. Nhöõng hình dung cho moät khuùc thô ngoân ngöõ (Theá kyû XVI vaø XVII), Firenze 1989, 139 tt.
[29] A SPADARO, Trang saùch chieáu soi. Saùng taùc xeùt nhö baøi taäp linh thao, Milano, Ares, 2023, 16.
[30] Cf. C.S. LEWIS, Moät thöïc nghieäm pheâ bình.
[31] J. COCTEAU - J. MARITAIN, Ñoái thoaïi veà ñöùc tin, Firenze, Passigli, 1988, 56; Cf. A SPADARO, Trang saùch chieáu soi. Saùng taùc xeùt nhö baøi taäp linh thao, Milano, Ares, 2023, 11-12.
[32] P. CELAN, Vi thaïch, Milano 2020, 101.
(Nguoàn: Hoäi Ñoàng Giaùm Muïc Vieät Nam)