Baûy lôøi treân thaäp giaù
hay laø nguoàn caûm höùng
saùng taùc voâ taän veà nhaân sinh
Baûy lôøi treân thaäp giaù hay laø nguoàn caûm höùng saùng taùc voâ taän veà nhaân sinh.[1]
Khoång Thaønh Ngoïc
(WHÑ 23-03-2024) - Ngaøy 19 thaùng 03 naêm 2010, Hoàng y ñoaøn vaø Phuû quoác vuï khanh toå chöùc Buoåi hoøa nhaïc möøng leã Thaùnh Giuse boån maïng cuûa Ñöùc Beâneâñictoâ XVI. Buoåi hoøa nhaïc do Nhoùm Töù taáu ñaøn daây Henschel Quartet ñeán töø Munich (Ñöùc) vaø nöõ danh ca mezzosoprano Susanne Kelling (ngöôøi YÙ goác Ñöùc, hieän ñang giaûng daïy taïi moät soá nhaïc vieän ôû Ñöùc vaø YÙ), trình baøy phieân baûn môùi taùc phaåm kinh ñieån Die sieben letzten Worte unseres Erl#sers am Kreuze (Baûy lôøi sau cuøng Chuùa Kitoâ) cuûa nhaïc só coå ñieån ngöôøi AÙo Joseph Haydn (1732-1809). Haydn soaïn nhaïc phaåm naøy vaøo naêm 1783 cho Töù taáu ñaøn daây-Quartet, duøng trong Nghi thöùc Thöù Saùu Tuaàn Thaùnh taïi nhaø thôø Santa Cueve. Khi ñoù taùc phaåm ñöôïc trình taáu cuøng vôùi baøi giaûng cuûa linh muïc chuû söï. Naêm 2008, taùc phaåm naøy ñöôïc Joseù Peris Lacasa (Taây Ban Nha), nhaïc só, giaùo sö nhaïc coå ñieån, soaïn theâm phaàn dieãn xöôùng baèng gioïng mezzo-soprano (nöõ trung), theå hieän Baûy Lôøi Sau Cuøng cuûa Chuùa Gieâsu treân Thaäp giaù, ñöôïc trình dieãn laàn ñaàu vaøo Tuaàn Thaùnh naêm 2008 taïi Hoaøng cung Taây Ban Nha.
Cuoái buoåi trình dieãn, Ñöùc Beâneâñictoâ XVI phaùt bieåu:
"Vieäc choïn trình dieãn taùc phaåm Baûy Lôøi sau cuøng treân Thaäp giaù cuûa Ñaáng Cöùu chuoäc trong dòp möøng leã Thaùnh Giuse thaät laø thích hôïp. Moät ñaèng laø vì veû ñeïp mang tính chuaån möïc cuûa taùc phaåm thaät xöùng hôïp vôùi leã troïng möøng Thaùnh Giuse, thaùnh boån maïng cuûa nhaïc só taùc giaû; maët khaùc, laø vì noäi dung taùc phaåm ñaëc bieät phuø hôïp vôùi khung caûnh Muøa Chay. Thaät vaäy, taùc phaåm giuùp chuùng ta chuaån bò soáng Maàu nhieäm trung taâm cuûa Ñöùc Tin Kitoâ giaùo. Baûy Lôøi sau cuøng treân Thaäp giaùcuûa Ñaáng Cöùu chuoäc thöïc söï laø moät trong nhöõng baèng chöùng toaùt leân veû ñeïp cao caû nhaát trong lónh vöïc aâm nhaïc veà vieäc laøm theá naøo lieân keát ngheä thuaät vaø ñöùc tin.
Vieäc saùng taùc cuûa nhaïc só hoaøn toaøn ñöôïc gôïi höùng vaø haàu nhö "ñöôïc daãn daét" bôûi baûn vaên Tin Möøng maø ñænh cao laø nhöõng lôøi Chuùa Gieâsu thoát ra tröôùc khi truùt hôi thôû cuoái cuøng. Cuøng vôùi vieäc gaén keát chaët cheõ vôùi lôøi trong baûn vaên, nhaïc só coøn phaûi tuaân theo nhöõng ñieàu kieän do ngöôøi ñaët baøi ñöa ra[2], ñoàng thôøi phaûi löu yù ñeán ñaëc tröng cuûa buoåi cöû haønh nghi thöùc, taïi ñoù nhaïc phaåm naøy seõ ñöôïc coâng dieãn[3].
Trong moät khung caûnh goàm nhöõng quy ñònh chaët cheõ nhö vaäy, môùi thaáy ñöôïc heát taøi naêng saùng taïo tuyeät vôøi cuûa taùc giaû nhaïc phaåm. AÁp uû yù ñònh soaïn baûy khuùc sonata theå hieän kòch tính vaø gôïi chieâm nieäm, Haydn taäp trung vaøo tính chaát coâ ñoïng cuûa chuùng, nhö oâng noùi trong böùc thö vieát vaøo thôøi ñoù: "Moãi khuùc sonata, moãi lôøi trong baûn vaên Tin Möøng, ñeàu chæ ñöôïc dieãn taû baèng nhaïc cuï, neân caàn phaûi laøm sao truyeàn ñöôïc caûm höùng saâu xa nhaát ñeán taâm hoàn thính giaû, keå caû nhöõng ngöôøi lô ñaõng nhaát" (Thö göûi W. Forster, ngaøy 8-04-1787).
Trong taùc phaåm naøy, coù moät ñieàu gì ñoù töông töï coâng vieäc cuûa nhaø ñieâu khaéc ñang phaûi kieân trì laøm chuû ñöôïc chaát lieäu mình ñang thi coâng -ta haõy lieân töôûng khoái ñaù hoa cöông laøm neân taùc phaåm 'Pieta' cuûa Michelangelo- khi aáy vaãn chöa khieán ñöôïc khoái vaät chaát naøy doõng daïc leân tieáng, laøm baät leân ñöôïc söï toång hoøa ñoäc ñaùo, khoâng theå laëp laïi, giöõa yù töôûng vaø caûm xuùc, moät söï dieãn taû ngheä thuaät heát söùc ñoäc ñaùo, ñoàng thôøi, phuïc vuï noäi dung chính xaùc cuûa ñöùc tin, maëc duø vieäc saùng taùc bò khoáng cheá trong ñieàu kieän phaûi minh hoïa cho söï kieän -nghóa laø phaûi baûo ñaûm noäi dung yù nghóa cuûa baûy lôøi sau cuøng.
ÔÛ ñaây aån giaáu moät quy luaät phoå quaùt cuûa vieäc dieãn taû ngheä thuaät, ñoù laø khaû naêng thoâng truyeàn caùi Myõ, cuõng nhö söï Thieän vaø söï Thaät, baèng moät phöông thöùc cuï theå: moät böùc tranh, moät baûn nhaïc, moät baøi vaên, moät ñieäu muùa, v.v. Quaû thaät, ñoù cuõng chính laø quy luaät Thieân Chuùa ñaõ tuaân thuû khi thoâng truyeàn chính baûn thaân vaø tình yeâu cuûa Ngaøi cho chuùng ta: Ngaøi ñaõ nhaäp theå trong thaân xaùc con ngöôøi chuùng ta vaø thöïc hieän moät kieät taùc cuûa moïi coâng trình Taïo döïng: 'Laøm Trung gian giöõa Thieân Chuùa vaø loaøi ngöôøi, laøm Ñöùc Kitoâ Gieâsu con ngöôøi' nhö Thaùnh Phaoloâ ñaõ vieát (1 Tm 2, 5). Chaát lieäu caøng 'cöùng' (khoù), noäi dung dieãn taû laïi ñöôïc yeâu caàu cao, thì taøi naêng cuûa ngöôøi ngheä só caøng ñöôïc thaáy roõ. Do ñoù treân caây Thaäp giaù 'khoù khaên' aáy, Thieân Chuùa ñaõ qua Ñöùc Kitoâ maø noùi Lôøi Tình yeâu ñeïp nhaát vaø thaät nhaát. Lôøi Tình yeâu ñoù chính laø vieäc Chuùa Gieâsu toaøn hieán chính mình laøm leã daâng sau heát. Chuùa Gieâsu laø lôøi cuoái cuøng cuûa Thieân Chuùa noùi, khoâng xeùt theo trình töï thôøi gian maø theo phaåm chaát yù nghóa. Ngöôøi laø Lôøi phoå quaùt, tuyeät ñoái, ñöôïc noùi qua con ngöôøi thaät naøy, vaøo luùc naøy vaø taïi nôi naøy, vaøo 'chính giôø naøy' nhö Tin Möøng Gioan ñaõ vieát"[4].
Baøi phaùt bieåu khoâng khaùc moät baøi lyù luaän-pheâ bình cuûa moät taùc giaû daøy daïn kinh nghieäm trong lónh vöïc nghieân cöùu ngheä thuaät.
ÔÛ ñaây, taùc giaû neáu maáy khía caïnh coát loõi cuûa hoaït ñoäng saùng taïo ngheä thuaät: (1) Vai troø cuûa ngöôøi ngheä só, (2) Muïc ñích vaø giaù trò ñích thöïc cuûa taùc phaåm ngheä thuaät, vaø (3) lieân quan ñeán ngheä thuaät thaùnh: AÂm nhaïc trong phuïng vuï phaûi lieân keát vôùi noäi dung nieàm tin.
Veà vai troø cuûa ngöôøi ngheä só, phaùt bieåu cuûa Ñöùc Beâneâñictoâ XVI gôïi laïi Thö göûi caùc ngheä só (1999) cuûa Ñöùc Gioan Phaoloâ II: "Coâng vieäc saùng taïo cuûa ngheä só gôïi leân hoaït ñoäng taïo döïng cuûa Thieân Chuùa". Coøn Ñöùc Beâneâñictoâ XVI, trong baøi phaùt bieåu vöøa daãn, noùi: "ÔÛ ñaây aån giaáu moät quy luaät phoå quaùt cuûa vieäc dieãn taû ngheä thuaät, ñoù laø khaû naêng thoâng truyeàn caùi Myõ, cuõng nhö söï Thieän vaø söï Thaät, baèng moät phöông thöùc cuï theå: moät böùc tranh, moät baûn nhaïc, moät baøi vaên, moät ñieäu muùa, v.v. Quaû thaät, ñoù cuõng chính laø quy luaät Thieân Chuùa ñaõ tuaân thuû khi thoâng truyeàn chính baûn thaân vaø tình yeâu cuûa Ngaøi cho chuùng ta: Ngaøi ñaõ nhaäp theå trong thaân xaùc con ngöôøi chuùng ta vaø thöïc hieän moät kieät taùc cuûa moïi coâng trình Taïo döïng: 'Laøm Trung gian giöõa Thieân Chuùa vaø loaøi ngöôøi, laøm Ñöùc Kitoâ Gieâsu con ngöôøi' nhö Thaùnh Phaoloâ ñaõ vieát".
Veà muïc ñích vaø giaù trò ñích thöïc cuûa taùc phaåm ngheä thuaät, trong ñoaïn vöøa daãn, Ñöùc Beâneâñictoâ XVI nhaán maïnh: "Quy luaät phoå quaùt cuûa vieäc dieãn taû ngheä thuaät, ñoù laø khaû naêng thoâng truyeàn caùi Myõ, cuõng nhö söï Thieän vaø söï Thaät, baèng moät phöông thöùc cuï theå".
Neâu caûm nhaän cuûa mình khi thöôûng thöùc taùc phaåm cuûa Haydn, Ñöùc Beâneâñictoâ XVI cho thaáy moät yeáu toá quan troïng mang laïi giaù trò cho taùc phaåm aâm nhaïc naøy, cuøng vôùi chaát löôïng cuûa hình thöùc ngheä thuaät, chính laø yeáu toá noäi dung. Baûy lôøi sau cuøng cuûa Chuùa Gieâsu treân Thaäp giaù khoâng nhöõng laø "Lôøi cuoái cuøng cuûa Thieân Chuùa noùi qua con ngöôøi cuûa Ñöùc Gieâsu" maø coøn laø nhöõng lôøi cuûa moät con ngöôøi thaät söï. Ñoù laø moät ngöôøi mang teân Gieâsu, ñaõ noùi "nhöõng lôøi aáy", "vaøo luùc aáy" vaø "taïi nôi aáy". Nghóa laø nhöõng lôøi mang tính lòch söû, ôû trong lòch söû, gaén vôùi moät con ngöôøi vôùi nhöõng ñau ñôùn cuï theå, söï chòu ñöïng cuï theå, nhöõng noãi nieàm cuï theå, moät nieàm tin vaø moät tình yeâu cuï theå.
Taùc phaåm ngheä thuaät, thuoäc loaïi hình aâm nhaïc nhö cuûa Haydn, vaø caùc loaïi hình khaùc, chính laø tieáng noùi cuûa con ngöôøi veà cuoäc ñôøi vôùi muoân vaøn tình caûnh, soá phaän, tính caùch con ngöôøi. Nghieàn ngaãm Baûy Lôøi sau cuøng treân Thaäp giaùcuûa Ñaáng Cöùu chuoäc, Haydn nhaän thaáy ñoù laø nhöõng lôøi cuûa moät con ngöôøi cuï theå laø Gieâsu. Ngöôøi aáy ñaõ noùi baûy lôøi sau heát cuûa ñôøi mình, moät cuoäc ñôøi môùi böôùc vaøo tuoåi 33, giöõa ñoä chín cuûa ñôøi ngöôøi. Nhöõng lôøi sau cuøng ñoù goàm toùm bieát bao caûnh ngoä vaø soá phaän, nghò löïc vaø nieàm tin, vaø tình yeâu - moät tình yeâu ñaït ñeán tuyeät ñoái, cao caû, khoân saùnh.
Baûy lôøi cuoái cuøng Chuùa Gieâsu thoát ra, khi Ngöôøi ñaõ bò ñoùng ñinh vaøo Thaäp giaù, vaø caây Thaäp giaù naøy ñaõ ñöôïc ñoäi quaân thi haønh aùn giöông cao leân, treân ñænh ñoài Goâlgoâtha (Caùi Soï). Baûy lôøi aáy laø:
1. Laïy Cha, xin tha cho hoï, vì hoï khoâng bieát vieäc mình ñang laøm (Lc 23, 34)
2. Quaû thaät, Ta baûo vôùi anh: Hoâm nay anh seõ ñöôïc ôû vôùi Ta treân thieân ñaøng (Lc 23, 43)
3. Thöa Baø, naøy laø con Baø - Baø naøy laø Meï cuûa con (Ga 19, 26-27)
4. Laïy Thieân Chuùa cuûa con, sao Ngöôøi boû con? (Mt 27, 46; Mc 15, 34)
5. Ta khaùt (Ga 19,28)
6. Moïi söï ñaõ ñöôïc hoaøn taát (Ga 19, 30)
7. Laïy Cha, con phoù hoàn con trong tay Cha (Lc 23,46)
Ñöùc Beâneâñictoâ XVI ñaõ töøng suy gaãm vaø chia seû vôùi caùc tín höõu vaø moïi ñoäc giaû veà yù nghóa cuûa Baûy lôøi.
Ngheä thuaät laø thoâng ñieäp veà loøng khoan dung vaø söï tha thöù
"Laïy Cha, xin tha cho hoï, vì hoï khoâng bieát vieäc mình ñang laøm"
Trong Ñöùc Gieâsu Nazareth (quyeån 2), sau ñoù nhaéc laïi trong baøi giaûng giaùo lyù ngaøy 15-02-2012, Ñöùc Beâneâñictoâ XVI trình baøy yù nghóa cuûa Lôøi cuoái cuøng thöù nhaát cuûa Chuùa Gieâsu: "Laïy Cha, xin tha cho hoï, vì hoï khoâng bieát vieäc mình ñang laøm":
"Nhöõng lôøi ñaàu tieân cuûa Chuùa Gieâsu treân Thaäp giaù, haàu nhö ñöôïc thoát ra ngay khi vieäc ñoùng ñinh Ngöôøi vöøa hoaøn taát, laø lôøi caàu xin tha thöù cho nhöõng keû vöøa ra tay vôùi Ngöôøi: 'Laïy Cha, xin tha cho hoï, vì hoï khoâng bieát vieäc mình ñang laøm' (Lc 23, 34). Chuùa thöïc haønh ñieàu Ngöôøi ñaõ rao giaûng trong Baøi giaûng treân Nuùi. Ngöôøi khoâng chuùt haän thuø. Khoâng keâu goïi traû thuø. Ngöôøi xin tha cho nhöõng keû ñoùng ñinh Ngöôøi vaøo Thaäp giaù, vaø bieän minh cho hoï: 'Hoï khoâng bieát vieäc mình laøm'.
Ñeà taøi veà söï 'khoâng bieát' ñaõ ñöôïc thaùnh Pheâroâ noùi ñeán trong baøi giaûng ñöôïc Toâng ñoà coâng vuï thuaät laïi. Khôûi ñaàu, thaùnh Pheâroâ nhaéc cho ñaùm ñoâng quy tuï sau vieäc chöõa laønh moät ngöôøi queø ôû haønh lang Saloâmon nhôù hoï 'ñaõ choái boû Ñaáng Thaùnh vaø Ñaáng Coâng Chính, maø laïi xin aân xaù cho moät teân saùt nhaân, ñaõ ñöôïc ban cho hoï (Cv 3, 14). 'Anh em ñaõ gieát Ñaáng ban söï soáng, nhöng Thieân Chuùa ñaõ cho Ngöôøi troãi daäy töø coõi cheát' (Cv 3, 15). Sau nhöõng lôøi nhaéc nhôû ñau ñôùn, voán laø moät phaàn trong baøi giaûng Nguõ tuaàn cuûa ngaøi, ñaõ khieán nhöõng ngöôøi nghe nhö ñöùt töøng khuùc ruoät (x. Cv 2, 37), ngaøi noùi tieáp: 'Thöa anh em, giôø ñaây toâi bieát anh em ñaõ haønh ñoäng vì khoâng hieåu bieát, cuõng nhö caùc thuû laõnh cuûa anh em' (Cv 3, 17).
Ñeà taøi veà söï 'khoâng bieát' moät laàn nöõa laïi xuaát hieän trong moät suy tö mang tính töï thuaät cuûa thaùnh Phaoloâ. Ngaøi hoài töôûng: 'Tröôùc kia, toâi laø keû noùi loäng ngoân, baét ñaïo vaø xöû söï ngaïo ngöôïc' ñoái vôùi Chuùa Gieâsu', roài keå tieáp: 'nhöng toâi ñaõ ñöôïc Ngöôøi thöông xoùt, vì toâi ñaõ haønh ñoäng moät caùch voâ yù thöùc, trong luùc chöa coù loøng tin' (1 Tm 1, 13). Ñuùng nhö nhöõng gì töï noùi veà mình, thaùnh Phaoloâ quaû laø moät moân ñeä hoaøn haûo cuûa Leà luaät maø ngaøi am hieåu vaø soáng theo Kinh Thaùnh. Ngaøi theo hoïc nhöõng baäc thaày xuaát saéc, ñoàng thôøi coù lyù khi noùi mình thöïc söï laø moät ngöôøi am hieåu Kinh Thaùnh, nhöng khi nhìn laïi, ñaõ phaûi nhìn nhaän mình laø ngöôøi khoâng bieát. Ñieàu khoâng bieát nhaát cuûa ngaøi laø: ñieàu gì ñaõ cöùu thoaùt ngaøi vaø chuaån bò cho ngaøi ñi ñeán hoaùn caûi vaø ñöôïc tha thöù. Söï keát hôïp giöõa vieäc hieåu bieát uyeân thaâm vaø söï khoâng bieát gì caû naøy chaéc chaén khieán chuùng ta heát söùc baên khoaên. Noù cho thaáy toaøn boä vaán ñeà veà söï hieåu bieát, neáu chæ quy laïi trong töï maõn, seõ khoâng ñöa ñeán baûn thaân Söï Thaät, chính Söï Thaät naøy môùi coù theå laøm bieán ñoåi con ngöôøi.
Trong caâu chuyeän nhöõng nhaø thoâng thaùi ñeán töø phöông Ñoâng, chuùng ta laïi gaëp söï keát hôïp nhö theá giöõa tri thöùc vaø khoâng nhaän thöùc ñöôïc. Caùc thöôïng teá vaø kinh sö bieát ñích xaùc nôi Ñaáng Meâsia sinh ra nhöng hoï khoâng nhìn nhaän Ngöôøi. Cho neân, duø coù hieåu bieát, hoï vaãn muø loøa (x. Mt 2, 4-6).
Cho neân söï pha troän giöõa hieåu bieát vaø khoâng hieåu bieát, giöõa am töôøng vaø chaúng bieát gì caû, vaãn xaûy ra trong moïi giai ñoaïn lòch söû. Vì theá, nhöõng gì Chuùa Gieâsu noùi veà söï khoâng hieåu bieát, vaø caùc ví duï coù theå tìm thaáy trong nhieàu ñoaïn Kinh Thaùnh, nhaát ñònh ñang gôïi leân moái baát an khi xem xeùt nhöõng gì ñang ñaët ra cho ngaøy hoâm nay. Coù ñuùng chuùng ta laø nhöõng keû muø loøa ñoái vôùi tri thöùc chaêng? Haún khoâng phaûi vì söï hieåu bieát cuûa mình maø chuùng ta khoâng theå nhìn nhaän ñöôïc baûn thaân söï Thaät? Chuùng ta khoâng chuøn böôùc tröôùc noãi ñau vì söï Thaät ñöùt ruoät ñöôïc Pheâroâ noùi ñeán trong baøi giaûng ngaøy leã Nguõ tuaàn chaêng? Söï khoâng bieát laøm cho toäi loãi ñöôïc nheï ñi vaø môû ñöôøng ñöa ñeán hoaùn caûi. Nhöng khoâng chæ boû qua loãi laàm maø thoâi, noù laïi coøn cho thaáy söï yeáu ñuoái cuûa coõi loøng ñang cöôõng laïi lôøi keâu goïi cuûa söï Thaät. Hôn nöõa, moïi thôøi, moïi ngöôøi ñeàu thaáy ñöôïc naâng ñôõ, vì trong caû hai tröôøng hôïp, hoaëc ñôn sô khoâng bieát (binh lính thi haønh aùn) vaø caû nhöõng ngöôøi bieát (nhöõng keû ñaõ keát aùn Chuùa Gieâsu), Chuùa cuõng laáy söï khoâng bieát cuûa hoï laøm lyù do ñeå ñöa ra lôøi caàu xin Chuùa Cha tha thöù, bôûi Ngöôøi thaáy söï tha thöù laø caùnh cöûa môû ra cho chuùng ta böôùc vaøo hoaùn caûi".[5]
Ñoaïn trích treân, vaø nhöõng ñoaïn ñöôïc daãn döôùi ñaây veà quan ñieåm ngheä thuaät cuûa Ñöùc Beâneâñictoâ XVI, mang yù nghóa vaø vai troø tröôùc tieân laø truyeàn ñeán ñoäc giaû/cöû toïa/tín höõu nhöõng suy tö giaùo lyù vaø thaàn hoïc, keát tinh töø xaùc tín cuûa taùc giaû veà Ñöùc Gieâsu, vò Thieân Chuùa laøm ngöôøi. Tieáp ñeán, tieáp caän töø moät goùc ñoä khaùc, coù theå coi ñaây laø nhöõng chia seû cuûa taùc giaû veà ngheä thuaät, veà moät veû ñeïp laøm xao loøng ngheä só vaø nhaân gian: söï tha thöù cao caû vaø noãi xoùt xa tröôùc moïi caûnh muø toái cuûa con ngöôøi.
Söï tha thöù, mieãn chaáp, queân moïi xuùc phaïm, toån thöông, vaø thieät haïi ngöôøi khaùc gaây ra cho mình, laø moät haønh vi cao caû nhaát cuûa thaàn thaùnh vaø con ngöôøi. Thaàn thaùnh tha thöù cho con ngöôøi ñaõ xuùc phaïm thaàn thaùnh. Con ngöôøi tha thöù cho keû xaâm haïi mình. Vaên chöông ngheä thuaät xöa nay khoâng ít taùc phaåm toû nieàm ngöôõng moä, taùn döông haønh vi cao ñeïp ñoù.
Haydn soaïn nhaïc phaåm baát huû Baûy Lôøi sau cuøng treân Thaäp giaù cuûa Ñaáng Cöùu chuoäc cuõng vì leõ ñoù. Caùi leõ xuùc ñoäng vì nhöõng haønh vi cao caû cuûa con ngöôøi, maø khôûi ñaàu laø haønh ñoäng tha thöù. Söï tha thöù cuûa con ngöôøi voâ toäi bò haøm oan. Ngöôøi yeâu thöông laïi höùng chòu ñoøn thuø. Ngöôøi chöõa laønh moïi veát thöông bò ñaùnh ñaäp tôi taû. Ngöôøi thanh saïch laïi bò loät traàn truïi, chòu sæ vaû, maéng nhieác. Ngöôøi coù theå khieán ñaïo binh treân trôøi xuoáng cöùu vaø traû ñuõa nhöõng keû gaây hoïa, nhöng laïi choïn con ñöôøng tha thöù. Ngöôøi aáy chính laø Ñöùc Gieâsu, thaân xaùc luùc naøy toät cuøng ñau ñôùn vì nhöõng chieác ñinh ñoùng chaët vaøo thaäp giaù, höôùng leân trôøi cao xin Ñaáng Toaøn naêng tha cho keû haõm haïi mình. Haønh vi cao caû aáy ñöôïc thöïc hieän ngay khi lyù hình vöøa hoaøn taát vieäc ñoùng ñinh. Toäi aùc vaø baát coâng coøn nguyeân chöùng cöù. Vaø cuõng coøn nguyeân lyù do traû ñuõa vaø khaû naêng baùo thuø, nhöng Gieâsu ñaõ khoâng haønh ñoäng theo thoùi thöôøng cuûa traàn gian
Ñöùc Gieâsu ñaõ caàu xin Chuùa Trôøi tha thöù, ñöøng baùo thuø vaø tröøng trò keû gaây aùc.
Lôøi caàu xin aáy coù leõ ñaõ thuùc ñaåy Haydn choïn cung Si giaùng, tieát taáu Largo ñeå soaïn khuùc Sonata I: "Pater, dimitte illis, quia nesciunt, quid faciunt" (Laïy Cha, xin tha cho hoï, vì hoï khoâng bieát vieäc mình ñang laøm), nhö muoán lôøi noùi aáy chaäm raõi vaø trang nghieâm (tieát taáu Largo) thaám vaøo loøng ngöôøi.
Vaâng, loøng ngöôøi phaûi thaám caùi leõ cao caû trong Lôøi caàu xin Ñaáng Toái cao môû loøng tha thöù vaø môû ra khaû naêng cho keû gaây aùc hoài taâm, hoaùn caûi. Chính ngheä thuaät seõ laø con ñöôøng daãn thaám vaøo loøng ngöôøi veû ñeïp cuûa söï tha thöù.
Tieáp noái Haydn, teân tuoåi lôùn cuûa aâm nhaïc cuoái theá kyû XVIII, phaûi chaêng laø Victor Hugo, teân tuoåi lôùn cuûa vaên chöông trong theá kyû sau.
Victor Hugo (1802-1888), nhaø vaên Phaùp, ngöôøi môû ñaàu ngheä thuaät laõng maïn chaâu AÂu, tieáp noái traøo löu coå ñieån phöông Taây vôùi teân tuoåi Haydn tieâu bieåu trong lónh vöïc aâm nhaïc. Hugo, baèng ngheä thuaät vaên chöông, ñaõ tieáp noái Haydn nhaïc só veà caûm höùng tha thöù. Tha thöù trôû thaønh nguoàn caûm höùng thaåm myõ cho V. Hugo saùng taïo ngheä thuaät. Nhöõng taùc phaåm baát huû cuûa oâng nhö Les Miseùrables, Quatrevingt-treize, Notre-Dame de Paris, Les Rayons et les Ombres# thaám ñaãm caûm höùng naøy.
Moät trong nhöõng nhaân vaät do V. Hugo xaây döïng, theå hieän nhöõng tinh tuùy cuûa caûm höùng thaåm myõ veà söï tha thöù, ñoù laø nhaân vaät giaùm muïc Myriel.
Giaùm muïc Myriel ñaõ nhaän laáy söù ñieäp yeâu thöông vaø tha thöù töø Thieân Chuùa, roài trao laïi cho Jean Valjean. Jean Valjean trao cho Fantine söù ñieäp yeâu thöông, cho Javert söù ñieäp tha thöù. Nhöõng cuoäc chuyeån giao söù ñieäp khoâng baèng lôøi noùi maø baèng haønh ñoäng. Haønh ñoäng tha thöù, cöùu vôùt vaø hy sinh cho con ngöôøi. Boä tieåu thuyeát Les miseùrables daøy gaàn 3000 trang laø moät traàn thuaät ñaày caûm höùng laõng maïn veà nhöõng haønh ñoäng khoâng meät moûi, ngöøng nghæ cuûa Jean Valjean nhaèm cöùu nhöõng ai ñang gaëp luùc khoán cuøng, nhöõng caûnh ngoä beá taéc, nhöõng hoaïn naïn: Fantine, Cosette, Fauchelevent, Marius, vaø caû Javert, khi trao cho con ngöôøi naøy söù ñieäp veà söï tha thöù, ñaùp laïi thöù haän thuø voán ñöôïc Javert coi nhö bieåu loä maãu möïc cuûa söï maãn caùn vieân chöùc.
Tha thöù, ñoái vôùi V. Hugo, chính laø tinh hoa vaø veû saùng röïc rôõ nhaát cuûa phaåm chaát nhaân vaên, tieâu ñieåm V. Hugo muoán nhaém ñeán khi phaán ñaáu cho chuû nghóa nhaân ñaïo.
Vaø oâng quyeát truyeàn cho con ngöôøi thôøi ñaïi mình nieàm xaùc tín theo ñuoåi con ñöôøng yeâu thöông vaø tha thöù.
Quaû thaät, söùc huùt cuûa caùc taùc phaåm vaên chöông Victor Hugo ñaõ vöôït khoûi giôùi haïn thôøi gian vaø ñòa lyù. Taïo neân söùc huùt ñoù chính laø nhöõng thoâng ñieäp ñaày xaùc tín veà yeâu thöông, trong ñoù gaây söûng soát vaø haáp daãn nhaát laø thoâng ñieäp veà tha thöù, ñöôïc theå hieän baèng caùc hình töôïng ñöôïc xaây döïng baèng thuû phaùp töông phaûn vaø ngoân ngöõ ñaày chaát thô, nhôø ñoù truyeàn ñi nieàm ñoàng caûm ñoái vôùi "nhöõng ngöôøi khoán khoå", coù söùc lan toûa vaø thaám saâu, baát huû.
Trôû laïi vôùi suy gaãm cuûa Beâneâñictoâ XVI veà Lôøi cuoái cuøng thöù nhaát cuûa Chuùa Gieâsu.
Trong lôøi naøy, cuøng vôùi söï tha thöù, laø noãi thaáu hieåu veà tình caûnh "khoâng bieát" cuûa con ngöôøi. Sôû dó tha thöù vaø caàu xin Cha tha thöù, vì Chuùa Gieâsu bieát nhöõng keû tra tay haõm haïi Ngöôøi ñeàu laø nhöõng keû "khoâng bieát vieäc mình laøm", töø ñaùm "daân binh" trang bò gaäy goäc, caùc binh lính thuoäc löïc löôïng vuõ trang tröïc tieáp haønh haï vaø buoâng lôøi nhaïo baùng Ngöôøi, cho ñeán nhöõng ngöôøi tham gia Coâng nghò luaän toäi vaø keát aùn.
Ñoïc caùc saùch Phuùc aâm thuaät veà dieãn tieán bieán coá xeùt xöû, keát toäi vaø haønh hình Chuùa Gieâsu, khoâng ai laïi khoâng bò huùt vaøo nhöõng nhaân vaät "coá tình" saùt haïi hieàn nhaân Gieâsu, "coá yù" ñaåy baäc chính tröïc naøy ñeán choã cheát. Bôûi nhöõng lôøi noùi, haønh ñoäng vaø quyeát ñònh cuûa hoï -caùc thöôïng teá, kinh sö, roài Caipha- ñaõ cho thaáy hoï tìm moïi caùch gieát Chuùa Gieâsu. Hoï laø nhöõng keû bieát mình ñang laøm gì, vaø bieát roõ soá phaän cuûa Gieâsu seõ phaûi keát thuùc ra sao. Bò huùt vaøo nhöõng nhaân vaät naøy, coù leõ ngöôøi ñoïc muoán nhaän roõ dung maïo cuûa keû aùc, caùi aùc, dung maïo cuûa nhöõng keû duøng heát khaû naêng cuûa trí tueä vaø kinh nghieäm öùng xöû, thuû ñoaïn chính trò ñeå ra tay trieät haï ñoái thuû.
Theá nhöng, chính Chuùa Gieâsu, theo Ñöùc Beâneâñictoâ XVI, vaãn lieät hoï vaøo soá nhöõng ngöôøi "khoâng bieát vieäc mình laøm". Vò giaùo hoaøng naøy giaûi thích: "Trong caû hai tröôøng hôïp, hoaëc ñôn sô khoâng bieát (binh lính thi haønh aùn) vaø caû nhöõng ngöôøi bieát (nhöõng keû ñaõ keát aùn Chuùa Gieâsu), Chuùa cuõng laáy söï khoâng bieát cuûa hoï laøm lyù do ñeå ñöa ra lôøi caàu xin Chuùa Cha tha thöù, bôûi Ngöôøi thaáy söï tha thöù laø caùnh cöûa môû ra cho chuùng ta böôùc vaøo hoaùn caûi".
Mong muoán ngöôøi ñöôïc tha thöù seõ hoaùn caûi, ñoù laø öôùc nguyeän cuûa Chuùa Gieâsu. Moät öôùc nguyeän xuaát phaùt töø traùi tim thöông yeâu. Tha thöù, nghóa laø yeâu thöông. Tình yeâu thöông cao caû nhaát laø mong cho ngöôøi mình thöông yeâu ñöôïc bieát hoaùn caûi sau nhöõng loãi laàm, nghóa laø ñaït ñeán söï "nhaän bieát". Nhaän bieát ñuùng-sai, thaät-aûo, chính-taø. Nhaän bieát ñeå trôû veà. Veà vôùi caùi ñuùng, caùi thaät, caùi chính tröïc.
Khoâng coù tha thöù, khoâng coù con ñöôøng daãn ñeán hoaùn caûi. Vaø ngöôïc laïi, con ñöôøng duy nhaát ñeå ñöôïc tha thöù, chính laø hoaùn caûi.
Vì theá, tha thöù voán ñeïp laïi caøng ñeïp hôn, bôûi tha thöù chính laø "caùnh cöûa môû ra cho chuùng ta böôùc vaøo hoaùn caûi". Ñöùc Beâneâñictoâ XVI khoâng chæ ñöa ra lôøi môøi goïi tín höõu soáng ñöùc Tin, maø coøn gôïi môû cho ngöôøi ngheä só saùng taïo haõy chuù taâm vaøo caùi Ñeïp cao caû nôi phaåm chaát nhaân vaên con ngöôøi ñöôïc cöùu chuoäc. Ñoù laø caùi Ñeïp cuûa söï hoaùn caûi. Hoaùn caûi, nghóa laø trôû veà vôùi con ngöôøi ñöôïc Thieân Chuùa taïo döïng, thuôû coøn soáng trong vöôøn Ñòa ñaøng. Thuôû aáy, con ngöôøi bieát vaâng phuïc caùi ñuùng, caùi thaät, caùi chính tröïc.
Victor Hugo, trong Les Miseùrables, theå hieän caûm höùng saùng taùc trong chieàu höôùng ñoù. Hai nhaân vaät lyù töôûng trong taùc phaåm, Myriel vaø Jean Vajean, laø hai saéc maøu choùi loïi trong caàu voàng caûm höùng nhaân vaên cuûa V. Hugo. Moät Myriel tha thöù vaø moät Jean Valjean hoaùn caûi. Hai nhaân vaät nhö moät caëp song sinh, ñeå truyeàn ñi caûm höùng tha thöù vaø hoaùn caûi, nhöõng tieàn ñeà caàn thieát ñeå hieåu ñuùng vaø soáng ñuùng, töø ñoù kieán taïo moät theá giôùi ñeïp, trong ñoù yeâu thöông trôû thaønh meänh leänh cho moïi haønh ñoäng cuûa con ngöôøi.
Vaên hoïc Vieät Nam thôøi ñoåi môùi (trong hai thaäp nieân cuoái theá kyû XX) ñaõ baét ñaàu khoâi phuïc caûm höùng veà caùi Ñeïp cao caû ñaõ töøng bò queân laõng vaø phuû nhaän. Ñoù laø caûm höùng veà caùi Ñeïp cuûa tha thöù vaø hoaùn caûi.
Muoán vaäy, tröôùc heát, phaûi noùi lôøi chia tay vôùi loaïi "ngheä thuaät" tuyeân truyeàn loøng caêm haän vaø yù chí baùo thuø, moät maûng trong "neàn vaên ngheä minh hoïa" (chöõ cuûa nhaø vaên Nguyeãn Minh Chaâu, laàn ñaàu xuaát hieän treân baùo Vaên Ngheä naêm 1987). Tieáp ñeán, nhieàu nhaø vaên, nhaø thô nhö Nguyeãn Minh Chaâu, Nguyeãn Huy Thieäp, Löu Quang Vuõ, Baûo Ninh, Nguyeãn Khaûi, Nguyeãn Duy# qua caùc theå loaïi truyeän ngaén, tieåu thuyeát, kòch baûn vaên hoïc, thô# ñaõ môû muõi xung kích, ñoät phaù tieán vaøo chaân trôøi môùi. Tieáng laø chaân trôøi môùi, ñoåi môùi, kyø thöïc, laø trôû veà vôùi caùi hoàn haäu, chaát phaùc, nguyeân sô cuûa caùi Ñeïp nhaân vaên: loøng nhaân aùi, söï thöông yeâu, hoøa giaûi, vaø nhaát laø tha thöù vaø saùm hoái.
Trong hai thaäp nieân cuoái theá kyû XX, ñoäc giaû vaên hoïc vaø khaùn giaû saân khaáu khoâng quay löng laïi vôùi theá giôùi ngheä thuaät. Khaùn giaû tìm ñeán saân khaáu, khoâng chæ ñeå xem dieãn kòch Löu Quang Vuõ, maø coøn nhìn vaøo loøng mình, töï hoûi: thaät vaø giaû ôû ñaâu nôi con ngöôøi Tröông Ba, khi oâng ta phaûi soáng trong moät thaân xaùc khaùc (kòch Hoàn Tröông Ba, da haøng thòt). Ñoäc giaû ñoïc truyeän ngaén Khoâng coù vua cuûa Nguyeãn Huy Thieäp, baát giaùc baên khoaên: trong moät theá giôùi ñaày duïc voïng vaø ñoäc toân quyeàn löïc (moät gia ñình goàm toaøn ñaøn oâng), ñaâu laø ñieàu seõ mang laïi eâm aám, hoøa thuaän, chaám döùt xung ñoät vaø baát hoøa? Taùc phaåm ñem laïi caâu traû lôøi: ñoù laø ngöôøi khoâng quyeàn löïc (ngöôøi con daâu, bieåu töôïng cuûa taàng lôùp bò trò) vôùi söùc maïnh laø söï tha thöù (tha thöù cho boá choàng, nhaãn nhuïc vaø yeâu thöông choàng vaø caùc ngöôøi em trai cuûa choàng).
Nhöõng thoâng ñieäp cuûa ngheä thuaät Vieät Nam cuoái theá kyû XX, noåi baät laø vaên hoïc, ñaõ gôïi ra tia hy voïng cho ñôøi soáng tinh thaàn. Hy voïng ñôøi soáng vaên hoïc ngheä thuaät seõ khoâi phuïc nhöõng giaù trò töôûng chöøng ñaõ bò vuøi laáp. Trong ñoù, coù söï khoâi phuïc caûm höùng veà loøng thöông yeâu vaø tha thöù, môû ñöôøng cho cuoäc hoaùn caûi. Söï hoaùn caûi khoâng chæ daønh cho moãi caù nhaân maø coøn goïi môøi caû xaõ hoäi. Khoâng tröø moät ai. Khoâng tröø moät taàng lôùp naøo.
Ngheä thuaät laø tieáng noùi veà nieàm hy voïng ñöôïc trôû veà vöôøn Ñòa ñaøng xöa
"Hoâm nay anh seõ ñöôïc ôû vôùi Toâi treân thieân ñaøng"
Haydn vieát khuùc Sonata II trong nhaïc phaåm Die sieben letzten Worte unseres Erl#sers am Kreuze (Baûy Lôøi sau cuøng treân Thaäp giaù cuûa Ñaáng Cöùu chuoäc), theå hieän Lôøi thöù hai cuûa Chuùa Gieâsu noùi vôùi "ngöôøi troäm laønh" cuøng chòu ñoùng ñinh: "Hoâm nay anh seõ ñöôïc ôû vôùi Toâi treân thieân ñaøng".
Chuùa Gieâsu noùi nhöõng lôøi naøy sau khi nghe heát nhöõng gì hai keû troäm cuøng chòu ñoùng ñinh thaäp giaù noùi vôùi nhau. Keû troäm döõ thaùch thöùc Chuùa Gieâsu: "OÂng khoâng phaûi laø Ñaáng Kitoâ sao? Haõy töï cöùu mình ñi, vaø cöùu caû chuùng toâi nöõa!". Nghe vaäy, ngöôøi troäm laønh maéng laïi teân kia: "Maøy ñang chòu chung moät hình phaït, vaäy maø caû Thieân Chuùa, maøy cuõng khoâng bieát sôï! Chuùng ta chòu nhö theá naøy laø ñích ñaùng, vì xöùng vôùi vieäc ñaõ laøm. Chöù oâng naøy ñaâu coù laøm ñieàu gì traùi!" Roài anh ta thöa vôùi Ñöùc Gieâsu: "OÂng Gieâsu ôi, khi oâng vaøo Nöôùc cuûa oâng, xin nhôù ñeán toâi!".
Haydn theå hieän khuùc Sonata II baèng cung Ñoâ thöù vaø keát thuùc baèng Ñoâ tröôûng, vôùi tieát taáu Grave e Cantabile (Trang nghieâm vaø Du döông).
Ñöùc Beâneâñictoâ XVI thöôûng thöùc khuùc nhaïc naøy cuûa Haydn, vaø ñoàng caûm tröôùc söï theå hieän baèng ngheä thuaät thanh aâm vaø tieát taáu cuûa ngöôøi ngheä só aâm nhaïc. Phaàn ngaøi, ñaõ töøng dieãn giaûi Lôøi thöù hai naøy trong Ñöùc Gieâsu Nazareth:
"Chuùa Gieâsu ñaõ ñaùp laïi hôn caû nhöõng gì anh ta (ngöôøi troäm laønh) xin. Khoâng noùi veà moät töông lai mô hoà, maø khaúng ñònh ngay hoâm nay: 'Hoâm nay anh seõ ñöôïc ôû vôùi Toâi treân thieân ñaøng'(Lc, 23, 43). Caâu noùi chöùa ñöïng caû moät maàu nhieäm, nhöng cho chuùng ta thaáy moät ñieàu chaéc chaén: Chuùa Gieâsu bieát roõ Ngöôøi seõ böôùc thaúng vaøo söï thoâng hieäp vôùi Chuùa Cha, neân lôøi höùa 'Thieân Ñaøng' laø ñieàu Ngöôøi coù theå mang laïi ngay 'hoâm nay'. Ngöôøi bieát mình ñang ñöa nhaân loaïi trôû veà vöôøn Ñòa ñaøng, nôi con ngöôøi ñaõ töøng sa ngaõ, tieán vaøo söï hieäp thoâng vôùi Thieân Chuùa laø söï giaûi thoaùt ñích thöïc cuûa con ngöôøi.
Bôûi theá, truyeàn thoáng moä ñaïo cuûa Kitoâ giaùo ñaõ coi ngöôøi troäm laønh laø hình aûnh cuûa nieàm hy voïng, moät hình aûnh mang laïi söï uûy laïo vöõng chaéc raèng loøng thöông xoùt cuûa Thieân Chuùa coù theå ñeán vôùi chuùng ta vaøo nhöõng giaây phuùt cuoái cuøng, ngay caû sau moät ñôøi laàm laïc, vieäc naøi van Chuùa ban ôn cöùu giuùp cuõng khoâng voâ ích. Vì theá, baøi Thaùnh thi Dies Irae[6]caàu nguyeän raèng: 'Qui# latronem exaudisti, mihi quoque spem dedisti' (Vì Chuùa ñaõ ñoaùi nghe ngöôøi troäm laønh, xin ban cho con ñöôïc nieàm hy voïng aáy)"[7].
Coù leõ caûm höùng veà nieàm hy voïng baát ngôø ñeán vôùi ngöôøi troäm laønh vaøo nhöõng giaây phuùt cuoái cuøng, sau "moät cuoäc ñôøi laàm laïc", neân Haydn ñaõ choïn cung Ñoâ tröôûng keát thuùc Sonata II, gieo vaøo loøng thính giaû nieàm xuùc ñoäng thaåm myõ veà caùi Ñeïp cuûa nieàm hy voïng lôùn lao, baát ngôø, chaéc chaén. Moät nieàm hy voïng giuùp ngöôøi troäm laønh chòu ñöïng noãi ñau ñôùn thaäp giaù. Vaø nhìn thaáy cuoäc ñôøi mình duø keát thuùc nhöng seõ böôùc vaøo moät söï soáng môùi. Ngay hoâm nay. Cuøng vôùi Chuùa Gieâsu.
Moät trong caùc chöùc naêng cuûa ngheä thuaät laø khôi nieàm hy voïng cho con ngöôøi. Con ngöôøi ñeán vôùi ngheä thuaät, ñeán vôùi aâm nhaïc, thi ca, truyeän, kòch ngheä, hoäi hoïa, ñieâu khaéc, kieán truùc, ñieän aûnh, vuõ ñaïo# ñeå saùng taïo vaø thöôûng thöùc caùi Ñeïp cuõng vì mong ñöôïc khôi nieàm hy voïng. Ñeå soáng. Ñeå bieát mình coøn coù töông lai. Cuõng ñeå tin moïi sai laàm seõ ñöôïc nhaän ra vaø söûa chöõa. Vaø tin chaéc moïi giaù trò ñích thöïc seõ khoâng bò phuû nhaän, chòu ñoùng ñinh. Ñoù laø nieàm hy voïng ñích thöïc. Khoâng phaûi aûo voïng. Nhöõng aûo voïng chæ ñaùnh löøa con ngöôøi, khi mang laïi moät töông lai khoâng khoâng coù choã cho Chaân-Thieän-Myõ ñích thöïc. Trong töông lai do aûo voïng thieát keá, con ngöôøi khoâng theå ñi tìm ñeå nhaän ra coù moät chieàu saâu "saâu hôn baûn thaân mình" (interior intimo meo), nhö thaùnh Augustinoâ noùi, do ñoù trong caùi theá giôùi aûo töôûng do con ngöôøi phaùc hoïa, chæ coù hình boùng ngöôøi, chöù khoâng coù troïn veïn ngöôøi.
Nhaø vaên Alekxandre Solzhenitsyn[8], trong baøi phaùt bieåu ñöôïc göûi ñeán buoåi leã trao Giaûi thöôûng Nobel vaên chöông 1971 (oâng khoâng ñeán döï), ñaõ ñoái chieáu hai loaïi ngheä só, moät cuûa thöù "ngheä thuaät" mang laïi aûo töôûng vaø ngoä nhaän, moät cuûa loaïi ngheä thuaät khôi nieàm hy voïng vaø xaùc tín vaøo söï hoøa ñieäu trong cuoäc soáng con ngöôøi, taïo vaät cuûa Chuùa. Loaïi ngheä thuaät sau laø cuûa nhöõng ngheä só nhaän mình laø "thôï phuï vieäc cuûa Thieân Chuùa":
"Coù loaïi ngheä só töï cho mình laø ñaáng taïo hoùa, döïng neân moät theá giôùi tinh thaàn rieâng bieät, vaø khoaùc leân ngöôøi boån phaän taïo döïng traàn gian, sinh ra con ngöôøi cho coõi traàn gian aáy, roài ñaûm nhieäm heát moïi phaän söï traàn theá, theá nhöng, caùi gaùnh naëng neà aáy ñaõ ñoå xuoáng, chæ vì thieân taøi cuûa ngöôøi ngheä só thaät höõu haïn (coù soá phaän phaûi cheát) khoâng theå naøo mang noåi gaùnh naëng döôøng aáy. Noùi chung, keû naøo coi mình laø trung taâm cuûa theá giôùi söï soáng naøy, seõ chaúng bao giôø thaønh coâng trong vieäc taïo ra ñöôïc moät heä tinh thaàn quaân bình. Khi thaát baïi xaûy ñeán, keû aáy lieàn ñoå thöøa cho traàn theá naøy voán trieàn mieân loän xoän, cho söï phöùc taïp cuûa loøng ngöôøi ngaøy nay ñaõ bò suy suïp, hoaëc cho coâng chuùng voán toái daï.
Coøn loaïi ngheä só khaùc thì nhìn nhaän beân treân mình coù moät quyeàn naêng cao caû, neân vui möøng ñöôïc giöõ moät chaân thôï phuï khieâm haï döôùi baàu trôøi cuûa Chuùa, cho neân, vieäc anh ta thöïc thi traùch nhieäm cuûa mình ñoái vôùi moïi söï, ñoù laø vieát vaên, veõ tranh, vaø traùch nhieäm ñoái vôùi nhöõng taâm hoàn nhaän thöùc ñöôïc coâng vieäc cuûa anh ta, thì ngöôøi thôï phuï aáy thaáy mình caøng phaûi coù traùch nhieäm hôn. Vì theá, khoâng phaûi anh ta taïo neân theá giôùi naøy, cuõng chaúng cai quaûn noù, chaúng nghi ngôø gì veà neàn moùng döïng neân theá giôùi aáy, maø chæ laø bieát mình coù ñöôïc nhaän thöùc saâu saéc hôn ngöôøi khaùc veà söï hoøa ñieäu cuûa theá giôùi, veà caùi Ñeïp vaø caùi Xaáu maø con ngöôøi ñaõ ñem vaøo cho theá giôùi, vaø bieát mình coù theå truyeàn ñaït ñöôïc ñieàu ñoù cho ngöôøi ñoàng loaïi. Vaø khi thaát baïi, keå caû nôi vöïc thaúm cuoäc soáng -caûnh baàn cuøng, tuø nguïc, oám ñau- ngöôøi ngheä só naøy vaãn caûm thaáy söï hoøa ñieäu vöõng beàn chaúng bao giôø lìa boû mình"[9].
Solzhenitsyn ñaõ ñuùc keát moät caùch saâu saéc hai loaïi ngheä só muoân thuôû trong theá giôùi con ngöôøi, vaø cuøng vôùi hoï laø hai xu höôùng saùng taùc ñoái nghòch nhau, mang laïi cho theá giôùi vaên chöông-ngheä thuaät nhöõng taùc phaåm theå hieän hai neùt töông phaûn nôi chaân dung con ngöôøi. Moät, con ngöôøi theo ñuoåi nieàm "hy voïng" vaøo moät theá giôùi do mình kieán taïo vaø tin mình laø Taïo hoùa cuûa theá giôùi aáy, caùi theá giôùi khoâng coù vaø cuõng chaúng caàn phaûi coù moät Taïo hoùa naøo ngoaøi con ngöôøi, nhö moät ngöôøi laøm thô ôû Vieät Nam töøng vieát: "Baøn tay ta laøm neân taát caû". Vaø moät, chaân dung cuûa nhöõng con ngöôøi bieát raèng coøn coù moät "leõ bieát" cao hôn vaø saâu hôn baûn thaân mình. Caùi "leõ bieát" aáy con ngöôøi phaûi haï mình xuoáng ñeå laéng nghe tieáng noùi cuûa noù vaãn aâm thaàm dieãn ra, taùc ñoäng, ñieàu khieán vaän meänh cuûa mình, töø ñoù con ngöôøi thaáy mình caàn töï ñieàu chænh, sao cho nhòp nhaøng, ñöøng loãi ñieäu, choáng laïi baûn hoøa taáu cuûa vuõ truï söï soáng. Baûn hoøa taáu voâ hình vaø vónh cöûu aáy ñöôïc nhaø vaên Nguyeãn Khaûi goïi laø "Thieân ñòa tuaàn hoaøn, caùi vaøo ra cuûa taïo vaät khoâng theå löôøng tröôùc ñöôïc" (truyeän ngaén Moät ngöôøi Haø Noäi). Nhaø vaên khoâng goïi teân, giaûi thích caùi leõ "thieân ñòa tuaàn hoaøn", "caùi vaøo ra cuûa taïo vaät", nhöng qua nhaân vaät baø Hieàn, moät ngöôøi Haø Noäi, vôùi nhöõng traûi nghieäm cuûa baø qua hai hoaøn caûnh (tröôùc vaø sau 1954, moät thôøi ñieåm lòch söû ñaùng nhôù cuûa Haø Noäi thôøi hieän ñaïi) cuõng ñaõ ngaàm gôïi leân söï toân troïng caàn thieát con ngöôøi caàn phaûi coù ñoái vôùi "Leõ huyeàn nhieäm", "Ñaáng Taïo hoùa", tuy voâ hình nhöng vaãn hieän dieän trong moïi bieán coá nhaân gian.
Suy gaãm cuûa Ñöùc Beâneâñictoâ XVI veà Lôøi sau cuøng thöù hai treân thaäp giaù cuûa Chuùa Gieâsu phaûi chaêng cuõng laø moät thoâng ñieäp göûi ñeán ngöôøi saùng taùc: Haõy saùng taïo ngheä thuaät ñeå truyeàn ñi nieàm hy voïng vaøo söï cöùu chuoäc. Söï cöùu chuoäc seõ ñeán vôùi nhöõng ai, nhö teân troäm bò laõnh aùn töû hình kia, keû ñaõ rôùt xuoáng ñaùy vöïc cuûa moät cuoäc ñôøi laàm loãi, nhöng bieát nhìn nhaän söï yeáu heøn cuûa mình vaø nhaän ra Ñöùc Gieâsu laø con ngöôøi chính tröïc, khoâng chuùt tì veát, ñaày loøng nhaân haäu, thöông yeâu: "Chuùng ta chòu nhö theá naøy laø ñích ñaùng, vì xöùng vôùi vieäc ñaõ laøm. Chöù oâng naøy ñaâu coù laøm ñieàu gì traùi".
Ngheä thuaät phaûi laø tieáng noùi gôïi leân nieàm hy voïng ñoù. Moät nieàm hy voïng ñöôïc xaây döïng töø xaùc tín: Thieân Chuùa ñaõ laøm ngöôøi, ñeå cuøng con ngöôøi kieán taïo traàn gian naøy thaønh vöôøn Ñòa ñaøng xöa.
Ñoù laø vöôøn Ñòa ñaøng ñích thöïc vaø khoâng ôû coõi naøo xa xoâi. Vöôøn Ñòa ñaøng coù Thieân Chuùa ôû giöõa con ngöôøi. Vöôøn Ñòa ñaøng vôùi con ngöôøi ñoùn nhaän Thieân Chuùa cuøng ñi vôùi mình trong haønh trình cuoäc soáng.
Trích Baûn tin Hieäp Thoâng / HÑGMVN, Soá 87 (Thaùng 3 & 4 naêm 2015)
- - - - - - - - - - - - - - - -
[1] Trích töø quyeån "Beâneâñictoâ XVI & Ngheä thuaät" cuûa Khoång Thaønh Ngoïc.
[2] Hoaøng gia Taây Ban Nha ñaõ ñaët Haydn soaïn nhaïc phaåm naøy.
[3] Coù yù noùi ñeán Nghi thöùc Thöù Saùu Tuaàn Thaùnh taïi nhaø thôø Santa Cueve, Taây Ban Nha. Taïi ñaây taùc phaåm Die sieben letzten Worte unseres Erl#sers am Kreuze (Baûy Lôøi sau cuøng treân Thaäp giaù cuûa Ñaáng Cöùu chuoäc) ñöôïc coâng dieãn laàn ñaàu tieân vaøo naêm 1783.
[4] Beâneâñictoâ XVI, Phaùt bieåu taïi buoåi Hoøa nhaïc möøng leã Thaùnh Giuse, boån maïng, 19-03-2010 (dòch töø baûn tieáng Anh taïi vatican.va)
[5] Dòch töø baûn tieáng Anh: Benedict XVI, Jesus of Nazareth (volume II), Ignatius, San Francisco, 2011, 207-208
[6] Baøi ca tieáp lieân trong Thaùnh leã caàu cho caùc tín höõu ñaõ qua ñôøi (2-11) vaø Thaùnh leã An taùng. Sau Coâng ñoàng Vatican II, khoâng söû duïng Thaùnh thi naøy trong Thaùnh leã nöõa, chæ coøn duøng trong moät soá Giôø kinh Phuïng vuï.
[7] Dòch töø baûn tieáng Anh: Benedict XVI, Jesus of Nazareth (volume II), Ignatius, San Francisco, 2011, 212-213
[8] Nhaø vaên Nga (1918-2008), ñöôïc trao giaûi Nobel Vaên chöông naêm 1971. Moät soá taùc phaåm cuûa oâng ñaõ ñöôïc dòch vaø xuaát baûn taïi Vieät Nam: Moät ngaøy trong ñôøi cuûa Ivan Denisovich (Saøi Goøn, 1970), Quaàn ñaûo nguïc tuø, (Saøi Goøn, 1974), Ngoâi nhaø cuûa Matriona (trong Caùc nhaø vaên Nga giaûi Nobel), (Haø Noäi, 2007).
[9] Dòch töø baûn tieáng Anh, taïi coång thoâng tin ñieän töû cuûa UÛy ban Giaûi thöôûng Nobel: http://nobelprize.org/literature/laureates/
(Nguoàn: Hoäi Ñoàng Giaùm Muïc Vieät Nam)