Söù ñieäp Ñöùc Thaùnh Cha
cho Ngaøy Hoøa bình Theá giôùi naêm 2024:
Trí tueä nhaân taïo vaø hoøa bình
Söù ñieäp Ñöùc Thaùnh Cha cho Ngaøy Hoøa bình Theá giôùi naêm 2024: Trí tueä nhaân taïo vaø hoøa bình.
Nt. Anna Ngoïc Dieäp, OP. chuyeån ngöõ tieáng Vieät
Vatican (WHÑ 15-12-2023) - Hoâm 14 thaùng 12 naêm 2023, phoøng Baùo chí Toaø thaùnh ñaõ cho coâng boá Söù ñieäp cuûa Ñöùc Thaùnh Cha cho Ngaøy Hoøa bình Theá giôùi laàn thöù 57 vôùi chuû ñeà "Trí tueä nhaân taïo vaø hoøa bình" (Artificial Intelligence and Peace).
Sau ñaây laø baûn dòch Vieät ngöõ noäi dung Söù ñieäp cuûa Ñöùc Thaùnh Cha:
Söù ñieäp cuûa Ñöùc Thaùnh Cha Phanxicoâ
cho Ngaøy Hoøa bình Theá giôùi laàn thöù 57
Ngaøy moàng 01 thaùng 01 naêm 2024
Trí Tueä Nhaân Taïo Vaø Hoøa Bình
Vaøo ñaàu Naêm Môùi, thôøi gian aân suûng maø Chuùa ban cho moãi ngöôøi chuùng ta, toâi muoán ngoû lôøi vôùi Daân Chuùa, caùc quoác gia, quyù nguyeân thuû quoác gia vaø chính phuû, quyù Ñaïi dieän caùc toân giaùo vaø xaõ hoäi daân söï, cuõng nhö taát caû moïi ngöôøi nam nöõ cuûa thôøi ñaïi chuùng ta, ñeå göûi nhöõng lôøi chuùc bình an toát ñeïp nhaát.
1. Tieán boä khoa hoïc vaø coâng ngheä laø loä trình daãn ñeán hoøa bình
Kinh Thaùnh chöùng thöïc raèng Thieân Chuùa ñaõ ban Thaàn Khí cuûa Ngaøi cho con ngöôøi ñeå hoï trôû neân "kheùo tay, gioûi giang vaø laønh ngheà maø laøm moïi coâng vieäc" (Xh 35, 31). Trí tueä cuûa con ngöôøi laø söï dieãn taû phaåm giaù maø Ñaáng Taïo Hoùa ñaõ ban cho chuùng ta, Ñaáng ñaõ taïo döïng neân chuùng ta theo hình aûnh vaø gioáng Ngaøi (x. St 1,26), ñoàng thôøi cho chuùng ta coù khaû naêng ñaùp laïi tình yeâu cuûa Ngaøi moät caùch coù yù thöùc vaø töï do. Moät caùch cuï theå, khoa hoïc vaø coâng ngheä theå hieän phaåm chaát mang tính töông quan cô baûn naøy cuûa trí tueä con ngöôøi; caû hai ñeàu laø saûn phaåm phi thöôøng cuûa tieàm naêng saùng taïo.
Trong Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes, Coâng ñoàng Vatican II ñaõ nhaéc laïi chaân lyù naøy, khi tuyeân boá raèng "Baèng lao ñoäng vaø taøi trí, con ngöôøi ñaõ luoân coá gaéng phaùt trieån theâm maõi cuoäc soáng cuûa mình"[1]. Khi con ngöôøi, "vôùi söï trôï giuùp cuûa coâng ngheä", noã löïc bieán "traùi ñaát thaønh nôi ôû xöùng ñaùng cho toaøn theå gia ñình nhaân loaïi"[2], hoï thöïc hieän keá hoaïch cuûa Thieân Chuùa vaø hôïp taùc vôùi yù muoán cuûa Ngaøi ñeå hoaøn thaønh coâng trình saùng taïo vaø mang laïi hoaø bình giöõa caùc daân toäc. Cuõng theá, söï tieán boä cuûa khoa hoïc vaø coâng ngheä, trong chöøng möïc goùp phaàn vaøo moät traät töï xaõ hoäi loaøi ngöôøi toát ñeïp hôn cuõng nhö gia taêng söï töï do vaø hieäp thoâng huynh ñeä, do ñoù cuõng daãn ñeán söï hoaøn thieän con ngöôøi vaø bieán ñoåi theá giôùi.
Chuùng ta vui möøng vaø bieát ôn vì nhöõng thaønh töïu phi thöôøng cuûa khoa hoïc vaø coâng ngheä, nhôø ñoù coù theå khaéc phuïc ñöôïc voâ soá beänh taät tröôùc ñaây töøng aûnh höôûng ñeán ñôøi soáng vaø gaây ra nhieàu ñau khoå cho con ngöôøi. Ñoàng thôøi, nhöõng tieán boä khoa hoïc - kyõ thuaät, baèng vieäc giuùp con ngöôøi coù theå thöïc hieän quyeàn kieåm soaùt chöa töøng coù ñoái vôùi thöïc taïi, ñang ñaët vaøo tay con ngöôøi raát nhieàu löïa choïn, bao goàm moät soá löïa choïn coù nguy cô ñe doïa söï soáng coøn cuûa con ngöôøi vaø laø moái nguy hieåm cho ngoâi nhaø chung[3].
Do ñoù, nhöõng tieán boä ñaùng chuù yù cuûa nhöõng coâng ngheä thoâng tin môùi, ñaëc bieät laø trong laõnh vöïc kyõ thuaät soá, mang laïi nhöõng cô hoäi thuù vò cuõng nhö nhöõng ruûi ro nghieâm troïng, vôùi nhöõng taùc ñoäng heä troïng ñeán vieäc theo ñuoåi coâng lyù vaø hoøa hôïp giöõa caùc daân toäc. Vì vaäy, moät soá caâu hoûi khaån caáp caàn ñöôïc ñaët ra. Haäu quaû taàm trung vaø daøi haïn cuûa nhöõng coâng ngheä kyõ thuaät soá môùi seõ laø gì? Vaø chuùng seõ coù taùc ñoäng gì ñeán cuoäc soáng caù nhaân vaø xaõ hoäi, ñeán söï oån ñònh vaø hoøa bình quoác teá?
2. Töông lai cuûa trí tueä nhaân taïo: giöõa höùa heïn vaø ruûi ro
Söï tieán boä cuûa coâng ngheä thoâng tin vaø söï phaùt trieån cuûa coâng ngheä kyõ thuaät soá trong nhöõng thaäp nieân gaàn ñaây ñaõ baét ñaàu taïo ra nhöõng bieán ñoåi saâu saéc trong xaõ hoäi toaøn caàu vaø söï naêng ñoäng cuûa noù. Caùc phöông tieän kyõ thuaät soá môùi hieän ñang thay ñoåi boä maët cuûa truyeàn thoâng, quaûn trò coâng coäng, giaùo duïc, tieâu duøng, töông taùc caù nhaân vaø voâ soá khía caïnh khaùc trong cuoäc soáng haøng ngaøy.
Hôn nöõa, töø caùc daáu veát kyõ thuaät soá coøn soùt laïi treân Internet, caùc coâng ngheä söû duïng soá löôïng lôùn thuaät toaùn coù theå trích xuaát döõ lieäu cho pheùp chuùng kieåm soaùt caùc thoùi quen tinh thaàn vaø töông quan cuûa con ngöôøi vì muïc ñích thöông maïi hoaëc chính trò maø chuùng ta thöôøng khoâng hay bieát, do ñoù haïn cheá vieäc chuùng ta thöïc hieän quyeàn töï do löïa choïn moät caùch coù yù thöùc. Trong moät khoâng gian nhö Web, coù ñaëc ñieåm laø quaù taûi thoâng tin, chuùng coù theå xeáp ñaët luoàng döõ lieäu theo caùc tieâu chí cuûa söï löïa choïn maø khoâng phaûi luùc naøo ngöôøi duøng cuõng nhaän ra ñöôïc.
Chuùng ta caàn nhôù raèng nghieân cöùu khoa hoïc vaø ñoåi môùi coâng ngheä khoâng xa rôøi thöïc teá hay "trung laäp"[4], maø chòu aûnh höôûng cuûa vaên hoùa. Laø nhöõng hoaït ñoäng hoaøn toaøn cuûa con ngöôøi, nhöõng höôùng ñi maø chuùng thöïc hieän phaûn aùnh nhöõng löïa choïn ñöôïc ñieàu chænh bôûi caùc giaù trò caù nhaân, xaõ hoäi vaø vaên hoùa cuûa töøng thôøi ñaïi. Ñieàu töông töï cuõng coù theå noùi veà nhöõng keát quaû maø chuùng ñaït ñöôïc: chính xaùc laø keát quaû cuûa nhöõng caùch tieáp caän cuï theå cuûa con ngöôøi ñoái vôùi theá giôùi xung quanh, luoân coù chieàu kích ñaïo ñöùc, lieân keát chaët cheõ vôùi caùc quyeát ñònh cuûa nhöõng ngöôøi laäp keá hoaïch thöû nghieäm vaø ñònh höôùng quaù trình saûn xuaát tôùi caùc muïc tieâu cuï theå.
Ñieàu naøy cuõng aùp duïng cho caùc daïng trí tueä nhaân taïo. Cho ñeán nay, vaãn chöa coù moät ñònh nghóa thoáng nhaát veà noù trong theá giôùi khoa hoïc vaø coâng ngheä. Baûn thaân thuaät ngöõ naøy, hieän ñaõ ñöôïc söû duïng trong caùch noùi haøng ngaøy, bao goàm nhieàu ngaønh khoa hoïc, lyù thuyeát vaø kyõ thuaät nhaèm ñaûm baûo raèng maùy moùc taùi taïo hoaëc baét chöôùc khaû naêng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi trong hoaït ñoäng cuûa chuùng. "Caùc daïng trí tueä nhaân taïo", noùi ôû hình thöùc soá nhieàu, coù theå giuùp chuùng ta nhaán maïnh hôn veà khoaûng caùch khoâng theå vöôït qua giöõa caùc heä thoáng naøy vôùi con ngöôøi, cho duø chuùng ñaùng ngaïc nhieân vaø maïnh meõ ñeán ñaâu: xeùt cho cuøng, chuùng chæ ñôn thuaàn laø söï "chaép vaù", theo nghóa laø chuùng chæ coù theå baét chöôùc hoaëc taùi taïo moät soá chöùc naêng nhaát ñònh cuûa trí tueä con ngöôøi. Vieäc duøng ôû hình thöùc soá nhieàu cuõng cho thaáy thöïc teá laø caùc thieát bò naøy raát khaùc nhau, vaø chuùng phaûi luoân ñöôïc coi laø "caùc heä thoáng kyõ thuaät xaõ hoäi" ("socio-technical systems"). Thaät vaäy, taùc ñoäng cuûa baát kyø thieát bò trí tueä nhaân taïo naøo - baát keå coâng ngheä cô baûn cuûa noù laø gì - khoâng chæ phuï thuoäc vaøo thieát keá kyõ thuaät cuûa noù maø coøn phuï thuoäc vaøo muïc tieâu vaø lôïi ích cuûa nhöõng ngöôøi sôû höõu chuùng vaø nhöõng ngöôøi phaùt trieån chuùng, cuõng nhö caùc tình huoáng maø chuùng ñöôïc söû duïng.
Vì theá, trí tueä nhaân taïo phaûi ñöôïc hieåu nhö moät thieân haø goàm nhöõng thöïc taïi khaùc nhau. Chuùng ta khoâng theå tieân nghieäm cho raèng söï phaùt trieån cuûa noù seõ goùp phaàn mang laïi lôïi ích cho töông lai cuûa nhaân loaïi vaø cho hoøa bình giöõa caùc daân toäc. Keát quaû tích cöïc naøy seõ chæ ñaït ñöôïc neáu chuùng ta chöùng toû mình coù khaû naêng haønh ñoäng coù traùch nhieäm vaø toân troïng caùc giaù trò cô baûn cuûa con ngöôøi nhö "hoøa nhaäp, minh baïch, an ninh, coâng baèng, baûo maät, vaø ñaùng tin caäy"[5].
Cuõng chöa ñuû neáu chæ giaû ñònh moät cam keát töø phía nhöõng ngöôøi thieát keá caùc thuaät toaùn vaø coâng ngheä kyõ thuaät soá ñeå haønh ñoäng moät caùch coù ñaïo ñöùc vaø traùch nhieäm. Caàn taêng cöôøng, hoaëc neáu caàn thieát, thaønh laäp caùc cô quan chòu traùch nhieäm kieåm tra caùc vaán ñeà ñaïo ñöùc môùi naûy sinh trong lónh vöïc naøy vaø baûo veä quyeàn cuûa nhöõng ngöôøi söû duïng hoaëc bò aûnh höôûng bôûi caùc daïng trí tueä nhaân taïo[6].
Do ñoù, söï phaùt trieån roäng lôùn cuûa coâng ngheä phaûi ñi keøm vôùi vieäc ñaøo taïo thích hôïp veà tinh thaàn traùch nhieäm ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa noù trong töông lai. Söï töï do vaø chung soáng hoøa bình bò ñe doïa khi con ngöôøi chieàu theo caùm doã ích kyû, tö lôïi, ham muoán lôïi nhuaän vaø khaùt voïng quyeàn löïc. Vì theá, chuùng ta coù nhieäm vuï môû roäng taàm nhìn vaø höôùng nghieân cöùu khoa hoïc - kyõ thuaät tôùi vieäc theo ñuoåi hoøa bình vaø coâng ích, nhaèm phuïc vuï söï phaùt trieån toaøn dieän cuûa caùc caù nhaân vaø coäng ñoàng[7].
Phaåm giaù noäi taïi cuûa moãi ngöôøi vaø tình huynh ñeä gaén keát chuùng ta vôùi tö caùch laø thaønh vieân cuûa moät gia ñình nhaân loaïi phaûi laø neàn taûng cho söï phaùt trieån cuûa caùc coâng ngheä môùi vaø ñoùng vai troø laø tieâu chí khoâng theå choái caõi ñeå ñaùnh giaù chuùng tröôùc khi söû duïng, nhôø ñoù tieán boä kyõ thuaät soá coù theå ñöôïc thöïc hieän vôùi söï toân troïng thích ñaùng ñoái vôùi coâng lyù vaø goùp phaàn vaøo söï nghieäp hoøa bình. Nhöõng phaùt trieån coâng ngheä khoâng daãn ñeán vieäc caûi thieän chaát löôïng cuoäc soáng cuûa toaøn nhaân loaïi, maø traùi laïi, laøm traàm troïng theâm nhöõng baát bình ñaúng vaø xung ñoät, khoâng bao giôø coù theå ñöôïc coi laø tieán boä thöïc söï[8].
Trí tueä nhaân taïo seõ ngaøy caøng trôû neân quan troïng. Nhöõng thaùch thöùc maø noù ñaët ra khoâng chæ laø kyõ thuaät maø coøn laø nhaân chuûng hoïc, giaùo duïc, xaõ hoäi, vaø chính trò. Ví duï, noù höùa heïn ñôõ toán coâng söùc, saûn xuaát hieäu quaû hôn, vaän chuyeån deã daøng hôn, vaø thò tröôøng naêng ñoäng hôn, cuõng nhö moät cuoäc caùch maïng trong quy trình thu thaäp, toå chöùc, vaø xaùc minh döõ lieäu. Chuùng ta caàn nhaän thöùc ñöôïc nhöõng bieán ñoåi nhanh choùng hieän ñang dieãn ra vaø quaûn lyù chuùng sao cho caùc quyeàn cô baûn cuûa con ngöôøi ñöôïc baûo veä, ñoàng thôøi toân troïng caùc theå cheá vaø luaät phaùp thuùc ñaåy söï phaùt trieån con ngöôøi toaøn dieän. Trí tueä nhaân taïo phaûi phuïc vuï tieàm naêng toát nhaát vaø nhöõng khaùt voïng cao nhaát cuûa con ngöôøi chöù khoâng phaûi ñeå con ngöôøi caïnh tranh vôùi chuùng.
3. Coâng ngheä cuûa töông lai: maùy moùc coù khaû naêng töï "hoïc"
Döôùi nhieàu hình thöùc, trí tueä nhaân taïo döïa treân caùc kyõ thuaät maùy hoïc (machine learning techniques), maëc duø vaãn ñang ôû giai ñoaïn ban ñaàu, nhöng ñaõ taïo ra nhöõng thay ñoåi ñaùng keå ñoái vôùi cô caáu xaõ hoäi, gaây aûnh höôûng saâu saéc ñeán vaên hoùa, haønh vi xaõ hoäi, vaø xaây döïng hoøa bình.
Nhöõng söï phaùt trieån nhö maùy hoïc hoaëc hoïc saâu (deep learning) ñaët ra nhöõng vaán naïn vöôït ra ngoaøi laõnh vöïc coâng ngheä vaø kyõ thuaät, vaø lieân quan ñeán söï hieåu bieát gaén lieàn vôùi yù nghóa cuûa cuoäc soáng con ngöôøi, vieäc xaây döïng kieán thöùc, vaø khaû naêng tieáp caän chaân lyù cuûa trí oùc.
Ví duï, khaû naêng cuûa moät soá thieát bò taïo ra caùc vaên baûn maïch laïc veà maët cuù phaùp vaø ngöõ nghóa khoâng ñaûm baûo cho ñoä ñaùng tin cuûa chuùng. Chuùng bò cho laø "aûo giaùc", töùc laø taïo ra nhöõng tuyeân boá thoaït nhìn coù veû hôïp lyù nhöng treân thöïc teá laïi voâ caên cöù hoaëc boäc loä nhöõng thaønh kieán. Ñieàu naøy ñaët ra moät vaán ñeà nghieâm troïng khi trí tueä nhaân taïo ñöôïc söû duïng trong caùc chieán dòch tung thoâng tin sai leäch, lan truyeàn tin giaû daãn ñeán söï maát loøng tin ngaøy caøng taêng ñoái vôùi giôùi truyeàn thoâng. Quyeàn baûo maät, sôû höõu döõ lieäu, vaø sôû höõu trí tueä laø nhöõng laõnh vöïc khaùc maø caùc coâng ngheä naøy gaây ra nhöõng ruûi ro nghieâm troïng. Chuùng ta coù theå boå sung theâm nhöõng haäu quaû tieâu cöïc khaùc cuûa vieäc laïm duïng caùc coâng ngheä naøy, chaúng haïn nhö phaân bieät ñoái xöû, can thieäp vaøo tieán trình baàu cöû, naém giöõ moät xaõ hoäi giaùm saùt vaø kieåm soaùt con ngöôøi, loaïi tröø kyõ thuaät soá, vaø taêng cöôøng chuû nghóa caù nhaân ngaøy caøng maát keát noái vôùi xaõ hoäi. Taát caû nhöõng yeáu toá naøy coù nguy cô kích ñoäng xung ñoät vaø caûn trôû hoøa bình.
4. Caûm thöùc veà giôùi haïn trong moâ hình kyõ trò (technocratic paradigm)
Theá giôùi cuûa chuùng ta quaù roäng lôùn, ña daïng vaø phöùc taïp ñeå coù theå nhaän bieát vaø phaân loaïi ñaày ñuû. Taâm trí con ngöôøi seõ chaúng bao giôø caïn kieät söï phong phuù cuûa noù, ngay caû khi coù söï trôï giuùp cuûa nhöõng thuaät toaùn tieân tieán nhaát. Thaät ra, caùc thuaät toaùn nhö vaäy khoâng ñöa ra nhöõng döï ñoaùn chaéc chaén veà töông lai maø chæ mang tính öôùc leä thoáng keâ gaàn ñuùng. Khoâng phaûi moïi thöù ñeàu coù theå ñoaùn tröôùc ñöôïc, khoâng phaûi moïi thöù ñeàu coù theå tính toaùn ñöôïc; suy cho cuøng, thì "thöïc taïi vöôït troäi hôn yù töôûng"[9]. Cho duø khaû naêng tính toaùn cuûa chuùng ta coù phi thöôøng ñeán ñaâu ñi nöõa, thì vaãn luoân coù moät dö löôïng khoâng theå tieáp caän ñöôïc vaø vöôït ra ngoaøi moïi noã löïc ño löôøng.
Hôn nöõa, löôïng döõ lieäu khoång loà ñöôïc trí tueä nhaân taïo phaân tích töï noù khoâng ñaûm baûo tính khaùch quan. Khi caùc thuaät toaùn ngoaïi suy thoâng tin, chuùng luoân coù nguy cô boùp meùo thoâng tin, taùi taïo nhöõng baát coâng vaø thaønh kieán trong moâi tröôøng maø chuùng xuaát phaùt. Chuùng caøng trôû neân nhanh hôn vaø phöùc taïp hôn thì chuùng ta laïi caøng khoù hieåu taïi sao chuùng taïo ra moät keát quaû nhaát ñònh naøo ñoù.
Nhöõng coã maùy "thoâng minh" coù theå thöïc hieän caùc nhieäm vuï ñöôïc giao vôùi hieäu suaát ngaøy caøng cao, nhöng muïc ñích vaø yù nghóa hoaït ñoäng cuûa chuùng seõ tieáp tuïc ñöôïc xaùc ñònh hoaëc kích hoaït bôûi con ngöôøi, voán sôû höõu vuõ truï giaù trò cuûa rieâng mình. Coù nguy cô laø caùc tieâu chí ñaèng sau moät soá quyeát ñònh nhaát ñònh seõ trôû neân keùm minh baïch hôn, traùch nhieäm ra quyeát ñònh bò che giaáu vaø caùc nhaø saûn xuaát coù theå troán traùnh nghóa vuï haønh ñoäng vì lôïi ích cuûa coäng ñoàng. ÔÛ moät khía caïnh naøo ñoù, ñieàu naøy ñöôïc heä thoáng kyõ trò öa chuoäng, voán laø heä thoáng lieân minh neàn kinh teá vôùi coâng ngheä vaø uûng hoä tieâu chí hieäu quaû, coù xu höôùng boû qua moïi thöù khoâng lieân quan ñeán lôïi ích tröôùc maét cuûa noù[10].
Ñieàu naøy khieán chuùng ta suy tö veà moät khía caïnh thöôøng bò boû qua trong naõo traïng kyõ trò vaø hieäu quaû hieän nay, nhöng laïi coù tính quyeát ñònh ñoái vôùi söï phaùt trieån caù nhaân vaø xaõ hoäi ñoù laø: "caûm thöùc veà giôùi haïn". Theo ñònh nghóa, con ngöôøi laø phaøm nhaân; nghó ñeán vieäc vöôït qua moïi giôùi haïn nhôø coâng ngheä, trong noãi aùm aûnh muoán kieåm soaùt moïi thöù, chuùng ta coù nguy cô ñaùnh maát quyeàn kieåm soaùt baûn thaân; trong vieäc tìm kieám söï töï do tuyeät ñoái, chuùng ta coù nguy cô rôi vaøo voøng xoaùy cuûa "cheá ñoä ñoäc taøi coâng ngheä". Vieäc nhaän bieát vaø chaáp nhaän nhöõng giôùi haïn cuûa mình nhö laø thuï taïo laø ñieàu kieän khoâng theå thieáu ñeå con ngöôøi ñaït ñöôïc, hay noùi ñuùng hôn, laø ñoùn nhaän söï vieân maõn nhö moät hoàng aân. Maët khaùc, trong boái caûnh yù thöùc heä cuûa moät moâ hình kyõ trò ñöôïc gôïi höùng töø giaû ñònh veà khaû naêng töï cung töï caáp cuûa Promethean, söï baát bình ñaúng coù theå gia taêng vöôït möùc bình thöôøng, vaø kieán thöùc cuõng nhö cuûa caûi tích luõy trong tay moät soá ít ngöôøi, gaây ra nhöõng ruûi ro nghieâm troïng cho caùc xaõ hoäi daân chuû vaø söï chung soáng hoøa bình[11].
5. Nhöõng vaán ñeà "noùng" veà ñaïo ñöùc
Trong töông lai, ñoä ñaùng tin cuûa ngöôøi noäp ñôn xin vay voán, söï phuø hôïp cuûa moät caù nhaân ñoái vôùi coâng vieäc, khaû naêng taùi phaïm cuûa ngöôøi bò keát aùn, quyeàn ñöôïc tò naïn chính trò hoaëc trôï giuùp xaõ hoäi coù theå ñöôïc xaùc ñònh baèng heä thoáng trí tueä nhaân taïo. Vieäc thieáu caùc caáp ñoä hoøa giaûi ña daïng maø caùc heä thoáng naøy ñöa ra ñaëc bieät deã daãn ñeán caùc hình thöùc ñònh kieán vaø phaân bieät ñoái xöû: Nhöõng sai soùt mang tính heä thoáng coù theå deã daøng nhaân leân, khoâng chæ taïo ra nhöõng baát coâng trong nhöõng tröôøng hôïp caù nhaân maø coøn, do hieäu öùng domino, taïo ra nhöõng hình thöùc baát bình ñaúng xaõ hoäi thöïc söï.
Ñoâi khi, caùc daïng trí tueä nhaân taïo döôøng nhö coù khaû naêng aûnh höôûng ñeán quyeát ñònh cuûa caù nhaân thoâng qua caùc löïa choïn ñöôïc xaùc ñònh tröôùc lieân quan ñeán söï kích thích vaø can ngaên, hoaëc thoâng qua heä thoáng ñieàu chænh caùc löïa choïn caù nhaân döïa treân vieäc toå chöùc thoâng tin. Nhöõng hình thöùc thao tuùng hoaëc kieåm soaùt xaõ hoäi naøy ñoøi hoûi söï chuù yù vaø giaùm saùt caån thaän, ñoàng thôøi haøm chöùa traùch nhieäm phaùp lyù roõ raøng veà phía ngöôøi saûn xuaát, ngöôøi söû duïng, vaø cô quan chính phuû.
Söï phuï thuoäc vaøo caùc quy trình töï ñoäng phaân loaïi caùc caù nhaân, chaúng haïn nhö thoâng qua vieäc söû duïng roäng raõi söï giaùm saùt hoaëc aùp duïng caùc heä thoáng tín duïng xaõ hoäi, cuõng coù theå coù taùc ñoäng saâu saéc ñeán cô caáu daân söï, taïo ra söï phaân loaïi khoâng phuø hôïp giöõa caùc coâng daân. Nhöõng quy trình phaân loaïi nhaân taïo naøy thaäm chí coù theå daãn ñeán xung ñoät quyeàn löïc, khoâng chæ lieân quan ñeán ngöôøi duøng aûo maø coøn lieân quan ñeán ngöôøi thaät. Söï toân troïng cô baûn ñoái vôùi phaåm giaù con ngöôøi ñoøi hoûi chuùng ta phaûi töø choái cho pheùp xaùc ñònh tính duy nhaát cuûa con ngöôøi baèng moät boä döõ lieäu. Caùc thuaät toaùn khoâng ñöôïc pheùp xaùc ñònh caùch chuùng ta hieåu veà nhaân quyeàn, gaït boû caùc giaù trò thieát yeáu cuûa con ngöôøi nhö loøng traéc aån, loøng thöông xoùt vaø söï tha thöù hoaëc loaïi boû khaû naêng moät caù nhaân thay ñoåi vaø boû laïi quaù khöù cuûa mình.
Trong boái caûnh naøy, chuùng ta khoâng theå khoâng xem xeùt taùc ñoäng cuûa caùc coâng ngheä môùi taïi nôi laøm vieäc. Nhöõng coâng vieäc töøng laø laõnh vöïc ñoäc quyeàn cuûa lao ñoäng con ngöôøi ñang nhanh choùng bò caùc öùng duïng coâng nghieäp cuûa trí tueä nhaân taïo thay theá. Ngay caû trong tröôøng hôïp naøy, vaãn coù nguy cô ñaùng keå veà lôïi ích khoâng töông xöùng cho moät soá ít ngöôøi gaây ra söï baàn cuøng hoùa cho nhieàu ngöôøi. Toân troïng phaåm giaù cuûa ngöôøi lao ñoäng vaø taàm quan troïng cuûa vieäc laøm ñoái vôùi phuùc lôïi kinh teá cuûa caù nhaân, gia ñình vaø xaõ hoäi, an toaøn vieäc laøm, vaø möùc löông coâng baèng phaûi laø öu tieân haøng ñaàu cuûa coäng ñoàng quoác teá khi nhöõng hình thöùc coâng ngheä naøy ngaøy caøng thaâm nhaäp saâu hôn vaøo nôi laøm vieäc cuûa chuùng ta.
6. Chuùng ta coù theå ñuùc göôm ñao thaønh cuoác thaønh caøy ñöôïc chaêng?
Ngaøy nay, khi nhìn vaøo theá giôùi xung quanh, chuùng ta khoâng theå traùnh khoûi nhöõng vaán ñeà mang tính ñaïo ñöùc nghieâm troïng lieân quan ñeán laõnh vöïc vuõ khí. Khaû naêng tieán haønh caùc hoaït ñoäng quaân söï thoâng qua caùc heä thoáng ñieàu khieån töø xa ñaõ laøm suy yeáu nhaän thöùc veà söï taøn phaù do caùc heä thoáng vuõ khí ñoù gaây ra cuõng nhö gaùnh naëng traùch nhieäm trong vieäc söû duïng chuùng, goùp phaàn taïo neân moät caùch tieáp caän thaäm chí coøn laïnh luøng vaø xa vôøi hôn tröôùc thaûm kòch chieán tranh nghieâm troïng. Vieäc theo ñuoåi caùc coâng ngheä môùi noåi trong laõnh vöïc ñöôïc goïi laø Heä thoáng vuõ khí töï ñoäng gaây cheát ngöôøi, bao goàm caû vieäc söû duïng trí tueä nhaân taïo trong chieán tranh, laø nguyeân nhaân chính gaây lo ngaïi veà ñaïo ñöùc. Heä thoáng vuõ khí töï ñoäng khoâng bao giôø coù theå laø chuû theå chòu traùch nhieäm veà maët ñaïo ñöùc. Khaû naêng ñoäc quyeàn cuûa con ngöôøi trong vieäc phaùn ñoaùn vaø ra quyeát ñònh mang tính ñaïo ñöùc khoâng chæ laø moät taäp hôïp caùc thuaät toaùn phöùc taïp, vaø khaû naêng naøy khoâng theå bò quy giaûn thaønh vieäc laäp trình cho moät coã maùy, duø noù "thoâng minh" ñeán ñaâu ñi nöõa thì noù vaãn chæ laø moät coã maùy. Vì theá, ñieàu baét buoäc laø phaûi ñaûm baûo söï giaùm saùt ñaày ñuû, coù yù nghóa vaø nhaát quaùn cuûa con ngöôøi ñoái vôùi caùc heä thoáng vuõ khí.
Chuùng ta cuõng khoâng theå boû qua khaû naêng caùc vuõ khí tinh vi rôi vaøo tay keû xaáu, taïo ñieàu kieän cho caùc cuoäc taán coâng khuûng boá hoaëc caùc haønh ñoäng can thieäp nhaèm gaây baát oån cho caùc theå cheá cuûa heä thoáng chính phuû hôïp phaùp. Toùm laïi, theá giôùi thöïc söï khoâng caàn nhöõng coâng ngheä môùi goùp phaàn vaøo söï phaùt trieån baát coâng cuûa thöông maïi vaø thò tröôøng vuõ khí, vaø haäu quaû laø thuùc ñaåy söï ñieân roà cuûa chieán tranh. Neáu laøm nhö vaäy, khoâng chæ trí tueä maø caû traùi tim con ngöôøi cuõng seõ coù nguy cô ngaøy caøng trôû neân "nhaân taïo". Nhöõng öùng duïng coâng ngheä tieân tieán nhaát khoâng neân ñöôïc söû duïng ñeå taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho vieäc giaûi quyeát caùc xung ñoät baèng baïo löïc, maø ñeå môû ñöôøng cho hoøa bình.
ÔÛ moät vieãn caûnh tích cöïc hôn, neáu trí tueä nhaân taïo ñöôïc söû duïng ñeå thuùc ñaåy söï phaùt trieån con ngöôøi toaøn dieän, noù coù theå mang laïi nhöõng ñoåi môùi quan troïng trong noâng nghieäp, giaùo duïc, vaø vaên hoùa, caûi thieän möùc soáng cuûa toaøn theå caùc quoác gia vaø daân toäc, phaùt trieån cuûa tình huynh ñeä nhaân loaïi vaø tình baèng höõu xaõ hoäi. Cuoái cuøng, caùch chuùng ta söû duïng trí tueä nhaân taïo ñeå dung naïp nhöõng anh chò em nhoû beù nhaát, nhöõng ngöôøi deã bò toån thöông, vaø nhöõng ngöôøi caàn ñöôïc giuùp ñôõ nhaát, seõ laø thöôùc ño thöïc söï veà nhaân tính cuûa chuùng ta.
Quan ñieåm nhaân vaên ñích thöïc vaø öôùc muoán veà moät töông lai toát ñeïp hôn cho theá giôùi chaéc chaén cho thaáy söï caàn thieát phaûi coù cuoäc ñoái thoaïi lieân ngaønh nhaèm phaùt trieån caùc thuaät toaùn moät caùch coù ñaïo ñöùc - moät ñaïo ñöùc thuaät toaùn - trong ñoù caùc giaù trò seõ ñònh hình höôùng ñi cuûa caùc coâng ngheä môùi[12]. Nhöõng vaán ñeà veà maët ñaïo ñöùc cuõng caàn ñöôïc tính ñeán ngay töø khi baét ñaàu nghieân cöùu, cuõng nhö trong caùc giai ñoaïn thöû nghieäm, thieát keá, saûn xuaát, phaân phoái vaø tieáp thò. Ñaây laø caùch tieáp caän ñaïo ñöùc laäp keá hoaïch, trong ñoù caùc toå chöùc giaùo duïc vaø nhöõng ngöôøi chòu traùch nhieäm ra quyeát ñònh coù vai troø thieát yeáu.
7. Nhöõng thaùch thöùc ñoái vôùi giaùo duïc
Söï phaùt trieån cuûa coâng ngheä toân troïng vaø phuïc vuï nhaân phaåm coù nhöõng taùc ñoäng roõ raøng ñoái vôùi caùc toå chöùc giaùo duïc vaø theá giôùi vaên hoùa. Baèng vieäc nhaân roäng nhöõng khaû naêng truyeàn thoâng, coâng ngheä kyõ thuaät soá ñaõ giuùp chuùng ta coù nhöõng caùch thöùc gaëp gôõ môùi. Tuy nhieân, vieäc suy tö thöôøng xuyeân veà caùc loaïi töông quan maø chuùng ñang höôùng chuùng ta tôùi vaãn tieáp tuïc laø ñieàu caàn thieát. Nhöõng ngöôøi treû ñang lôùn leân trong moâi tröôøng vaên hoùa traøn ngaäp coâng ngheä, vaø ñieàu naøy khoâng theå khoâng thaùch thöùc caùc phöông phaùp giaûng daïy, giaùo duïc vaø ñaøo taïo cuûa chuùng ta.
Giaùo duïc söû duïng caùc daïng trí tueä nhaân taïo tröôùc heát phaûi nhaèm muïc ñích thuùc ñaåy tö duy phaûn bieän. Ngöôøi söû duïng ôû moïi löùa tuoåi, nhaát laø giôùi treû, caàn phaùt trieån khaû naêng phaân ñònh trong vieäc söû duïng döõ lieäu vaø noäi dung thu thaäp treân trang web hoaëc do heä thoáng trí tueä nhaân taïo taïo ra. Caùc tröôøng hoïc, ñaïi hoïc vaø hieäp hoäi khoa hoïc ñöôïc keâu goïi giuùp ñôõ sinh vieân vaø caùc chuyeân gia naém baét caùc khía caïnh xaõ hoäi vaø ñaïo ñöùc cuûa vieäc phaùt trieån vaø söû duïng coâng ngheä.
Vieäc ñaøo taïo caùch söû duïng caùc phöông tieän truyeàn thoâng môùi khoâng chæ xem xeùt thoâng tin sai leäch, vaø "tin giaû", maø coøn caû söï buøng phaùt laïi ñaùng lo ngaïi veà "nhöõng noãi sôï haõi töø bao ñôøi truyeàn laïi# coù theå aån naáp vaø lan truyeàn ñaèng sau nhöõng kyõ thuaät môùi"[13]. Thaät khoâng may, moät laàn nöõa chuùng ta thaáy mình phaûi chieán ñaáu vôùi "côn caùm doã taïo ra neàn vaên hoùa xaây töôøng, döïng leân nhöõng böùc töôøng# ñeå ngaên ngöøa cho khoûi giaùp maët vôùi caùc neàn vaên hoùa khaùc, vôùi caùc daân toäc khaùc"[14], vaø phaûi phaùt trieån söï chung soáng hoøa bình vaø huynh ñeä .
8. Nhöõng thaùch thöùc ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa luaät phaùp quoác teá
Quy moâ toaøn caàu cuûa trí tueä nhaân taïo cho thaáy roõ raèng, beân caïnh traùch nhieäm cuûa caùc quoác gia coù chuû quyeàn trong vieäc quaûn lyù vieäc söû duïng trí tueä nhaân taïo trong noäi boä, caùc toå chöùc quoác teá coù theå ñoùng vai troø quyeát ñònh trong vieäc ñaït ñöôïc caùc thoûa thuaän ña phöông cuõng nhö ñieàu phoái vieäc aùp duïng vaø thöïc thi hieäp ñònh ñoù[15]. Ñeå ñaït ñöôïc muïc tieâu naøy, toâi keâu goïi coäng ñoàng toaøn caàu caùc quoác gia cuøng hôïp taùc thoâng qua moät hieäp öôùc quoác teá mang tính raøng buoäc nhaèm quaûn lyù vieäc phaùt trieån vaø söû duïng trí tueä nhaân taïo döôùi nhieàu hình thöùc. Taát nhieân, muïc ñích cuûa quy ñònh khoâng chæ laø ngaên chaën nhöõng haønh vi coù haïi maø coøn khuyeán khích nhöõng caùch thöïc haønh toát nhaát, coå voõ nhöõng phöông phaùp tieáp caän môùi vaø saùng taïo cuõng nhö taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho caùc saùng kieán caù nhaân vaø taäp theå[16].
Trong quaù trình tìm kieám caùc moâ hình mang tính quy phaïm coù theå cung caáp höôùng daãn ñaïo ñöùc cho caùc nhaø phaùt trieån coâng ngheä kyõ thuaät soá, ñieàu caàn thieát laø phaûi xaùc ñònh caùc giaù trò nhaân vaên laøm cô sôû cho noã löïc cuûa xaõ hoäi trong vieäc xaây döïng, aùp duïng, vaø thöïc thi caùc khuoân khoå phaùp lyù caàn thieát. Coâng vieäc soaïn thaûo caùc höôùng daãn ñaïo ñöùc ñeå saûn xuaát caùc daïng trí tueä nhaân taïo khoâng theå boû qua vieäc xem xeùt caùc vaán ñeà saâu xa hôn lieân quan ñeán yù nghóa cuûa söï hieän höõu cuûa con ngöôøi, vieäc baûo veä caùc quyeàn cô baûn cuûa con ngöôøi, vaø vieäc theo ñuoåi coâng lyù vaø hoøa bình. Quaù trình phaân ñònh mang tính ñaïo ñöùc vaø phaùp lyù naøy coù theå chöùng toû moät cô hoäi quyù giaù ñeå cuøng suy tö veà vai troø cuûa coâng ngheä trong ñôøi soáng caù nhaân vaø coäng ñoàng, cuõng nhö veà vieäc söû duïng noù nhö theá naøo ñeå coù theå goùp phaàn taïo ra moät theá giôùi coâng baèng vaø nhaân ñaïo hôn. Vì lyù do naøy, trong caùc cuoäc thaûo luaän veà quy ñònh veà trí tueä nhaân taïo, caàn löu yù ñeán tieáng noùi cuûa taát caû caùc beân lieân quan, bao goàm caû ngöôøi ngheøo, ngöôøi bò thieät thoøi, vaø nhöõng ngöôøi khaùc voán thöôøng khoâng ñöôïc laéng nghe trong quaù trình ra quyeát ñònh mang tính toaøn caàu.
* * *
Toâi hy voïng raèng suy tö treân ñaây khuyeán khích nhöõng noã löïc nhaèm ñaûm baûo raèng söï tieán boä trong vieäc phaùt trieån caùc hình thöùc trí tueä nhaân taïo cuoái cuøng seõ phuïc vuï cho tình huynh ñeä vaø hoøa bình cuûa con ngöôøi. Ñoù khoâng phaûi laø traùch nhieäm cuûa moät soá ít ngöôøi maø laø cuûa toaøn theå gia ñình nhaân loaïi. Thöïc vaäy, hoøa bình laø keát quaû cuûa nhöõng moái töông quan nhìn nhaän vaø chaøo ñoùn ngöôøi khaùc trong phaåm giaù baát khaû nhöôïng cuûa hoï, cuõng nhö cuûa söï hôïp taùc vaø daán thaân trong vieäc tìm kieám söï phaùt trieån toaøn dieän cuûa moïi caù nhaân vaø moïi daân toäc.
Lôøi caàu nguyeän cuûa toâi vaøo ñaàu naêm môùi ñoù laø mong sao söï phaùt trieån nhanh choùng cuûa caùc hình thöùc trí tueä nhaân taïo seõ khoâng laøm gia taêng quaù nhieàu baát bình ñaúng vaø baát coâng hieän coù treân theá giôùi, nhöng goùp phaàn giuùp chaám döùt chieán tranh vaø xung ñoät, ñoàng thôøi giaûm bôùt nhieàu hình thöùc ñau khoå ñang aûnh höôûng ñeán gia ñình nhaân loaïi chuùng ta. Caàu mong caùc tín höõu Kitoâ, caùc tín höõu thuoäc caùc toân giaùo khaùc nhau, vaø nhöõng ngöôøi nam nöõ thieän chí cuøng coäng taùc haøi hoøa ñeå taän duïng caùc cô hoäi vaø ñoái dieän vôùi nhöõng thaùch thöùc do cuoäc caùch maïng kyõ thuaät soá ñaët ra, ñoàng thôøi trao laïi cho caùc theá heä töông lai moät theá giôùi lieân ñôùi, coâng baèng, vaø hoøa bình hôn.
Töø Vatican, ngaøy moàng 08 thaùng 12 naêm 2023
Phanxicoâ
Nt. Anna Ngoïc Dieäp, OP
Doøng Ña Minh Thaùnh Taâm
Chuyeån ngöõ töø: vatican.va (14. 12. 2023)
- - - - - - - - - - - - -
[1] Hieán cheá Gaudium et Spes, 33.
[2] Hieán cheá Gaudium et Spes, 57.
[3] X. Thoâng ñieäp Laudato Si' (24.05.2015), 104.
[4] X. Laudato Si', 114.
[5] Dieãn vaên cho caùc tham döï vieân trong Hoäi nghò "Minerva Dialogues" (27.03.2023).
[6] X. Sñd.
[7] X. Söù ñieäp göûi Chuû tòch ñieàu haønh cuûa "Dieãn ñaøn Kinh teá Theá giôùi" (World Economic Forum) toå chöùc ôû Davos (12.01.2018).
[8] Xem Thoâng ñieäp Laudato si', soá 194 ; Dieãn vaên daønh cho caùc tham döï vieân Hoäi thaûo "Coâng ích trong kyû nguyeân kyõ thuaät soá" ("The Common Good in the Digital Age") (27/09/2019).
[9] Toâng huaán Evangelii Gaudium (24.11.2013), 233.
[10] X. Thoâng ñieäp Laudato Si', 54.
[11] Xem Dieãn vaên cho caùc tham döï vieân Ñaïi hoäi toaøn theå cuûa Hoïc vieän Giaùo hoaøng veà Söï soáng (ngaøy 28 thaùng 2 naêm 2020)
[12] X. Sñd.
[13] Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (03.10. 2020), 27.
[14] Sñd.
[15] X. Sñd., 170-175.
[16] X. Laudato Si', 177.
(Nguoàn: Hoäi Ñoàng Giaùm Muïc Vieät Nam)