Baøi noùi chuyeän cuûa Ñöùc Phanxicoâ
vôùi giôùi hoïc thuaät vaø vaên hoùa Hung Gia Lôïi
Baøi noùi chuyeän cuûa Ñöùc Phanxicoâ vôùi giôùi hoïc thuaät vaø vaên hoùa Hung Gia Lôïi.
Vu Van An
Budapest (VietCatholic News 30-04-2023) - Cuoäc gaëp gôõ cuoái cuøng cuûa Ñöùc Phanxicoâ taïi Budapest dieãn ra taïi Khoa Kyõ thuaät Thoâng tin vaø Sinh hoïc cuûa Ñaïi hoïc Coâng Giaùo Peùter Paùzmaùny, nôi ngaøi noùi chuyeän vôùi caùc ñaïi dieän cuûa giôùi hoïc thuaät vaø vaên hoùa Hung Gia Lôïi.
Trong baøi phaùt bieåu cuûa ngaøi, Ñöùc Giaùo Hoaøng taäp chuù vaøo vieäc sôû ñaéc nhaän thöùc maø theo ngaøi "bao haøm vieäc khoâng ngöøng gieo troàng haït gioáng ñaâm reã vaøo maûnh ñaát thöïc taïi vaø sinh nhieàu hoa traùi phong phuù".
Sau ñaây laø baûn dòch Vieät ngöõ toaøn vaên baøi noùi chuyeän cuûa ngaøi, döïa vaøo baûn tieáng Anh do Toøa Thaùnh phoå bieán:
Anh chò em thaân meán, chaøo anh chò em buoåi chieàu!
Khi chaøo töøng ngöôøi trong anh chò em, toâi baøy toû loøng bieát ôn cuûa toâi ñoái vôùi nhöõng lôøi chaøo möøng toát ñeïp cuûa anh chò em, maø toâi seõ ñeà caäp tôùi trong giaây laùt. Ñaây laø cuoäc gaëp gôõ cuoái cuøng trong chuyeán thaêm Hung Gia Lôïi cuûa toâi, maø toâi raát bieát ôn. ÔÛ ñaây toâi nghó veà doøng soâng Danube, noái keát ñaát nöôùc naøy vôùi nhieàu quoác gia khaùc, thoáng nhaát khoâng nhöõng ñòa lyù maø caû lòch söû cuûa hoï nöõa. Theo moät nghóa naøo ñoù, vaên hoùa gioáng nhö moät doøng soâng lôùn: noù chaûy qua vaø keát noái nhieàu lónh vöïc khaùc nhau cuûa cuoäc soáng vaø lòch söû, giuùp chuùng ta leøo laùi trong theá giôùi naøy vaø oâm laáy caùc quoác gia vaø vuøng ñaát xa xoâi. Noù nuoâi döôõng trí tueä, thoûa maõn linh hoàn vaø thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi. Chính haïn töø vaên hoùa baét nguoàn töø ñoäng töø vun troàng: nhaän thöùc ñoøi hoûi phaûi lieân tuïc gieo nhöõng haït gioáng beùn reã trong maûnh ñaát thöïc taïi vaø sinh hoa traùi phong phuù.
Moät traêm naêm tröôùc, Romano Guardini, moät trí thöùc vó ñaïi vaø moät ngöôøi coù ñöùc tin saâu saéc, khi chieâm ngöôõng veû ñeïp cuûa moät hoà nöôùc traùng leä vaø nhöõng ngoïn ñoài xung quanh, ñaõ coù moät caùi nhìn saâu saéc veà vaên hoùa ñöông thôøi. Nhö ngaøi ñaõ vieát: "Nhöõng ngaøy naøy, toâi ñaõ nhaän ra raát roõ raøng raèng coù hai caùch ñeå bieát. Moät laø ñaém chìm vaøo söï vaät vaø boái caûnh cuûa noù. Muïc ñích laø thaâm nhaäp, di chuyeån vaøo beân trong, soáng vôùi noù. Tuy nhieân, caùch coøn laïi laø môû goùi, xeù toaïc, saép xeáp thaønh töøng ngaên, tieáp quaûn vaø cai trò" (Nhöõng böùc thö töø Hoà Como: Nhöõng khaùm phaù veà Kyõ thuaät vaø Loaøi ngöôøi, Edinburgh, 1994, trang 43). Guardini phaân bieät giöõa nhaän thöùc dòu daøng, coù töông quan vaø tinh thoâng, maø ngaøi moâ taû laø "cai trò baèng phuïc vuï, saùng taïo töø nhöõng khaû naêng töï nhieân, khoâng vi phaïm caùc giôùi haïn ñaõ ñaët ra" (tr. 45), vaø laø moät caùch nhaän bieát khaùc, "khoâng kieåm tra; noù phaân tích. Noù khoâng xaây döïng moät böùc tranh veà theá giôùi, maø laø moät coâng thöùc# moät quy luaät coù theå ñöôïc xaây döïng moät caùch hôïp lyù" (tr. 44).
ÔÛ hình thöùc nhaän thöùc thöù hai naøy, vaät chaát vaø naêng löïc ñeàu höôùng veà moät muïc ñích duy nhaát: maùy moùc (xem tr. 46). Keát quaû laø "moät kyõ thuaät kieåm soaùt ngöôøi soáng ñang phaùt trieån" (tr. 47). Guardini khoâng coi kyõ thuaät nhö ma quyû, vì noù giuùp caûi thieän cuoäc soáng, thoâng ñaït vaø mang laïi nhieàu lôïi ích, nhöng ngaøi caûnh caùo veà nguy cô noù coù theå kieåm soaùt, neáu khoâng muoán noùi laø thoáng trò, cuoäc soáng cuûa chuùng ta. Ngaøi ñaõ thaáy tröôùc moät moái ñe doïa lôùn: "[trong tröôøng hôïp ñoù] chuùng ta maát taát caû söï tieáp xuùc beân trong maø chuùng ta coù theå coù ñöôïc töø caûm thöùc veà tyû leä vaø vieäc tuaân theo caùc hình thöùc töï nhieân. Chuùng ta trôû neân khoâng coù hình thöùc, tyû leä vaø phöông höôùng töø beân trong. Chuùng ta voõ ñoaùn aán ñònh caùc muïc tieâu cuûa mình vaø buoäc caùc söùc maïnh laøm chuû cuûa töï nhieân phaûi thöïc hieän chuùng" (tr. 48). Vaø ngaøi ñeå laïi cho haäu theá moät caâu hoûi hoùc buùa: "Cuoäc soáng seõ ra sao neáu noù bò trao cho quyeàn löïc cuûa söï thoáng trò naøy?" (tr. 49). Ñieàu gì seõ xaûy ra khi chuùng ta trôû thaønh ñoái töôïng cho caùc meänh leänh cuûa kyõ thuaät? "Moät heä thoáng maùy moùc ñang nhaán chìm söï soáng... Lieäu söï soáng coù theå giöõ ñöôïc ñaëc tính soáng ñoäng cuûa noù trong heä thoáng naøy hay khoâng?" (sñd.).
Cuoäc soáng coù theå giöõ ñöôïc ñaëc tính "soáng" cuûa noù khoâng? Ñaây laø moät caâu hoûi thích hôïp ñeå hoûi, ñaëc bieät laø ôû nôi naøy, moät trung taâm nghieân cöùu veà kyõ thuaät thoâng tin vaø khoa sinh hoïc. Söï thaät maø noùi, phaàn lôùn nhöõng gì Guardini döï ñoaùn döôøng nhö hieån nhieân ñoái vôùi chuùng ta ngaøy nay. Chuùng ta chæ caàn nghó ñeán cuoäc khuûng hoaûng sinh thaùi, trong ñoù thieân nhieân chæ ñôn thuaàn phaûn öùng ñoái vôùi söï khai thaùc noù bôûi baøn tay cuûa chuùng ta. Chuùng ta coù theå nghó ñeán vieäc thieáu caùc ranh giôùi [ñaïo ñöùc], naõo traïng cho raèng "neáu coù theå laøm ñöôïc thì ñöôïc pheùp laøm". Chuùng ta cuõng coù theå nghó veà xu höôùng khoâng taäp trung vaøo con ngöôøi vaø caùc moái lieân heä cuûa hoï, maø taäp trung vaøo caù nhaân, maûi meâ vôùi nhu caàu cuûa mình, tham lam thu queùn vaø quyeàn löïc, vaø haäu quaû laø söï xoùi moøn caùc moái lieân heä coäng ñoàng, vôùi keát quaû laø söï tha hoùa vaø lo laéng khoâng coøn ñôn thuaàn laø nhöõng cuoäc khuûng hoaûng hieän sinh, maø laø nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi. Coù bao nhieâu caù nhaân bò coâ laäp, maëc duø chìm ñaém trong caùc phöông tieän truyeàn thoâng xaõ hoäi, nhöng baûn thaân hoï ngaøy caøng trôû neân ít "xaõ hoäi" hôn, vaø, nhö theå trong moät voøng luaån quaån, thöôøng tìm ñeán söï an uûi cuûa kyõ thuaät ñeå laáp ñaày söï troáng roãng noäi taâm cuûa hoï. Soáng vôùi toác ñoä ñieân cuoàng, laøm moài cho chuû nghóa tö baûn taøn nhaãn, hoï ñau ñôùn yù thöùc ñöôïc tính deã bò toån thöông cuûa mình trong moät xaõ hoäi maø toác ñoä beân ngoaøi ñi ñoâi vôùi söï mong manh beân trong. Toâi ñeà caäp ñeán ñieàu naøy khoâng phaûi ñeå taïo ra chuû nghóa bi quan - vì ñieàu ñoù seõ traùi ngöôïc vôùi nieàm tin maø toâi vui möøng tuyeân xöng - maø ñuùng hôn laø ñeå suy gaãm veà söï xaác xöôïc ngaïo maïn cuûa nieàm töï haøo vaø quyeàn löïc ñaõ bò nhaø thô Homer toá caùo vaøo buoåi bình minh cuûa neàn vaên hoùa chaâu AÂu, maø moâ hình kyõ trò ñaõ laøm traàm troïng theâm, vaø, thoâng qua vieäc söû duïng moät soá thuaät toaùn, ñe doïa gaây baát oån hôn nöõa cho heä sinh thaùi nhaân baûn cuûa chuùng ta.
Trong moät cuoán tieåu thuyeát maø toâi thöôøng trích daãn, The Lord of the World [Chuùa Theá Giôùi], cuûa Robert Hugh Benson, chuùng ta ñoïc "kích côõ [khoâng] ñoàng nghóa vôùi söï vó ñaïi, vaø moät beân ngoaøi nhaát quaùn khoâng theå loaïi tröø moät beân trong tinh teá" (New York, 1908, tr. xxv). Cuoán saùch ñoù, ñöôïc vieát caùch ñaây hôn moät theá kyû, ôû moät möùc ñoä naøo ñoù coù tính tieân tri khi moâ taû veà moät töông lai bò thoáng trò bôûi kyõ thuaät, trong ñoù moïi thöù trôû neân nhaït nheõo vaø ñoäc daïng nhaân danh söï tieán boä, vaø moät "chuû nghóa nhaân ñaïo" môùi ñöôïc tuyeân boá, huûy boû söï ña daïng, trieät tieâu söï khaùc bieät cuûa caùc daân toäc vaø xoùa boû toân giaùo. Caùc yù thöùc heä ñoái laäp ñoàng qui vaø moät cheá ñoä thöïc daân yù thöùc heä chieám öu theá, khi, trong moät theá giôùi do maùy moùc ñieàu haønh, loaøi ngöôøi daàn daàn bò suy giaûm vaø caùc moái quan heä xaõ hoäi bò suy yeáu. Trong theá giôùi kyõ thuaät tieân tieán nhöng nghieät ngaõ do Benson moâ taû, vôùi daân chuùng ngaøy caøng bô phôø vaø thuï ñoäng, roõ raøng laø ngöôøi beänh neân bò phôùt lôø, thöïc haønh trôï töû vaø xoùa boû ngoân ngöõ vaø vaên hoùa, ñeå ñaït ñöôïc moät neàn hoøa bình phoå quaùt khoâng gì khaùc hôn laø moät aùp böùc döïa treân söï aùp ñaët cuûa moät söï ñoàng thuaän. Nhö moät trong nhöõng nhaân vaät cuûa oâng ñaõ moâ taû: "theá giôùi döôøng nhö soáng ñoäng moät caùch kyø laï... nhö theå toaøn boä söï vieäc ñeàu xuùc ñoäng vaø caêng thaúng" (ibid., p. 125).
Toâi nhaän ra raèng toâi ñaõ trình baøy moät vieãn caûnh khaù aûm ñaïm, nhöng chính trong vieãn caûnh naøy, toâi tin raèng chuùng ta coù theå ñaùnh giaù cao vai troø quan troïng ñaëc bieät cuûa hoïc thuaät vaø vaên hoùa trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Moät tröôøng ñaïi hoïc, nhö chính teân goïi cuûa noù, laø nôi tö duy xuaát hieän vaø phaùt trieån theo caùch vöøa côûi môû vöøa hôïp xöôùng. Ñoù laø moät "ngoâi ñeàn" nôi nhaän thöùc ñöôïc giaûi phoùng khoûi nhöõng raøng buoäc cuûa "tích luõy vaø sôû höõu" vaø do ñoù coù theå trôû thaønh vaên hoùa, nghóa laø "söï vun troàng" nhaân tính chuùng ta vaø caùc moái lieân heä neàn taûng cuûa noù: vôùi theå sieâu vieät, vôùi xaõ hoäi, vôùi lòch söû vaø vôùi saùng theá. Nhö Coâng ñoàng Vatican II ñaõ noùi: "Vaên hoùa phaûi höôùng tôùi söï hoaøn thieän toaøn dieän cuûa nhaân vò, vì lôïi ích cuûa coäng ñoàng vaø toaøn xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Noù phaûi vun troàng taâm trí theo caùch khuyeán khích khaû naêng ngaïc nhieân, hieåu bieát, chieâm nieäm ñeå hình thaønh caùc phaùn ñoaùn caù nhaân vaø vun troàng yù thöùc toân giaùo, luaân lyù vaø xaõ hoäi" (Gaudium et Spes, 59). Veà phöông dieän naøy, toâi ñaùnh giaù raát cao nhöõng gì caùc dieãn giaû cuûa chuùng ta ñaõ noùi. Toâi nghó veà nhaän xeùt cuûa ngaøi, thöa Ñöùc oâng Vieän tröôûng, khi noùi raèng "trong moãi nhaø khoa hoïc chaân chính ñeàu coù moät chuùt gì ñoù cuûa vò luaät só, vò linh muïc, nhaø tieân tri vaø nhaø huyeàn nhieäm". Vaø moät laàn nöõa, "vôùi söï trôï giuùp cuûa khoa hoïc, chuùng ta khoâng chæ tìm caùch hieåu maø coøn laøm ñieàu ñuùng, ñoù laø xaây döïng moät neàn vaên minh nhaân baûn vaø lieân ñôùi, moät neàn vaên hoùa vaø moâi tröôøng beàn vöõng. Vì vôùi taám loøng khieâm nhöôøng, chuùng ta khoâng nhöõng coù theå leo leân ngoïn nuùi cuûa Chuùa, maø coøn leo leân nhöõng ñænh cao cuûa khoa hoïc."
Nhö chuùng ta bieát, caùc nhaø trí thöùc vó ñaïi nhaát ñeàu thöïc söï laø nhöõng ngöôøi khieâm toán. Duø sao, maàu nhieäm cuûa cuoäc soáng ñöôïc tieát loä cho nhöõng ngöôøi bieát quan taâm ñeán nhöõng ñieàu nhoû nhaët. Dorottya ñaõ ñöa ra moät luaän ñieåm tuyeät vôøi: "Khi chuùng ta ñaøo saâu vaøo nhöõng chi tieát nhoû nhaát, chuùng ta thaáy mình ñaém chìm trong söï phöùc taïp cuûa coâng trình Thieân Chuùa". Nhìn theo caùch naøy, vaên hoùa thöïc söï baûo toàn vaø baûo veä nhaân loaïi chuùng ta. Noù khieán chuùng ta ñaém chìm trong söï chieâm nieäm vaø leân khuoân nhöõng con ngöôøi khoâng chaïy theo moát nhaát thôøi, nhöng coù neàn taûng vöõng chaéc trong thöïc taïi cuûa söï vaät. Vaø laø nhöõng ngöôøi, trong tö caùch nhöõng ngöôøi hoïc hoûi khieâm toán, caûm thaáy coù nghóa vuï phaûi côûi môû vaø thoâng ñaït, khoâng bao giôø khuaát phuïc vaø hieáu chieán. Treân thöïc teá, nhöõng ngöôøi yeâu thích vaên hoùa ñích thöïc khoâng bao giôø caûm thaáy hoaøn toaøn haøi loøng; hoï luoân traûi qua moät söï thao thöùc noäi taâm laønh maïnh. Hoï nghieân cöùu, hoï ñaët caâu hoûi, hoï chaáp nhaän ruûi ro vaø hoï tieáp tuïc thaêm doø. Hoï coù theå vöôït leân treân nhöõng ñieàu chaéc chaén cuûa mình vaø khieâm nhöôøng lao mình vaøo maàu nhieäm cuûa cuoäc soáng, maàu nhieäm boäc loä chính noù cho nhöõng ngöôøi boàn choàn chöù khoâng phaûi nhöõng ngöôøi töï maõn, côûi môû vôùi caùc neàn vaên hoaù khaùc vaø keâu goïi chia seû nhaän thöùc. Ñoù laø tinh thaàn cuûa tröôøng ñaïi hoïc, vaø toâi caûm ôn baïn ñaõ traûi nghieäm noù nhö vaäy. Giaùo sö Major ñaõ noùi nhö vaäy khi oâng noùi veà söï haøi loøng ñeán töø vieäc hôïp taùc vôùi caùc toå chöùc giaùo duïc khaùc trong caùc chöông trình nghieân cöùu chung vaø chaøo ñoùn sinh vieân töø caùc nôi khaùc treân theá giôùi, chaúng haïn nhö Trung Ñoâng, vaø ñaëc bieät töø Syria bò chieán tranh taøn phaù. Chính nhôø söï côûi môû vôùi ngöôøi khaùc maø chuùng ta hieåu roõ baûn thaân mình hôn.
Vaên hoùa ñoàng haønh cuøng chuùng ta treân haønh trình tìm hieåu baûn thaân. Tö töôûng coå ñieån, baát dieät, nhaéc nhôû chuùng ta veà ñieàu naøy. Caâu chaâm ngoân noåi tieáng töø ñeàn thôø Delphi xuaát hieän trong taâm trí toâi: "Haõy bieát chính mình." Ñoù laø suy nghó ñaàu tieân trong hai suy nghó maø toâi muoán ñeå laïi cho anh chò em khi chuùng ta keát luaän. Nhöõng chöõ ñoù coù nghóa laø gì: Bieát chính mình? Chuùng khuyeân chuùng ta neân coù khaû naêng nhaän ra nhöõng haïn cheá cuûa mình vaø do ñoù, haïn cheá tính töï phuï. Ñieàu naøy chöùng toû höõu ích chính bôûi vì, moät khi chuùng ta nhaän ra raèng chuùng ta laø nhöõng taïo vaät, chuùng ta trôû neân saùng taïo. Chuùng ta hoïc caùch hoøa mình vaøo theá giôùi thay vì coá gaéng thoáng trò noù. Tö duy kyõ trò theo ñuoåi moät söï tieán boä khoâng thöøa nhaän giôùi haïn, tuy nhieân con ngöôøi baèng xöông baèng thòt raát mong manh, vaø chính nhôø traûi nghieäm ñieàu naøy, hoï nhaän ra söï phuï thuoäc cuûa mình vaøo Thieân Chuùa vaø moái lieân heä cuûa hoï vôùi ngöôøi khaùc vaø vôùi saùng theá. Do ñoù, doøng chöõ taïi Delphi môøi chuùng ta ñeán vôùi moät loaïi nhaän thöùc, baét ñaàu töø söï khieâm toán tröôùc caùc haïn cheá cuûa chuùng ta, daãn chuùng ta khaùm phaù tieàm naêng ñaùng kinh ngaïc cuûa mình, vöôït xa tieàm naêng cuûa kyõ thuaät. Hieåu bieát veà baûn thaân, noùi caùch khaùc, môøi goïi chuùng ta giöõ laïi vôùi nhau, theo moät pheùp bieän chöùng ñaïo ñöùc, söï mong manh vaø söï vó ñaïi cuûa chuùng ta trong tö caùch con ngöôøi. Söï ngaïc nhieân tröôùc nghòch lyù naøy laøm naûy sinh vaên hoùa: khoâng bao giôø haøi loøng, khoâng ngöøng tìm kieám, thao thöùc nhöng ñöôïc keâu goïi böôùc vaøo coäng ñoàng, töï kyû luaät trong söï höõu haïn cuûa noù nhöng laïi côûi môû moät caùch töï do ñoái vôùi theå voâ haïn. Toâi caàu nguyeän ñeå anh chò em luoân trau doài haønh trình haân hoan höôùng tôùi chaân lyù naøy!
YÙ nghó thöù hai toâi muoán ñeå laïi vôùi anh chò em coù lieân quan vôùi chính söï thaät ñoù. Noù phaùt xuaát töø Chuùa Gieâsu Kitoâ, Ñaáng ñaõ noùi: "Söï thaät seõ giaûi thoaùt anh em" (Ga 8:32). Hung Gia Lôïi ñaõ chöùng kieán söï noái tieáp cuûa caùc yù thöùc heä töï cho mình laø chaân lyù nhöng laïi khoâng mang laïi töï do. Ngaøy nay cuõng vaäy, ruûi ro vaãn coøn. Toâi nghó tôùi vieäc thay ñoåi töø chuû nghóa coäng saûn sang chuû nghóa tieâu duøng. Ñieåm chung cuûa caû hai "chuû nghóa" ñoù laø moät quan nieäm sai laàm veà töï do. Chuû nghóa coäng saûn ñöa ra moät "söï töï do" bò haïn cheá, bò giôùi haïn töø beân ngoaøi, do ngöôøi khaùc quyeát ñònh. Chuû nghóa tieâu duøng höùa heïn moät thöù "töï do" theo chuû nghóa khoaùi laïc, tuaân thuû, phoùng tuùng, noâ leä hoùa con ngöôøi ñoái vôùi tieâu duøng vaø caùc ñoái töôïng vaät chaát. Thaät deã daøng bieát bao khi chuyeån töø nhöõng giôùi haïn aùp ñaët leân tö duy, nhö trong chuû nghóa coäng saûn, sang nieàm tin raèng khoâng coù giôùi haïn, nhö trong chuû nghóa tieâu thuï! Chuyeån töø töï do che maét sang töï do khoâng bò kieàm cheá. Thay vaøo ñoù, Chuùa Gieâsu ñöa ra moät con ñöôøng phía tröôùc; Ngöôøi noùi vôùi chuùng ta raèng söï thaät giaûi phoùng chuùng ta khoûi nhöõng ñònh kieán vaø söï haïn heïp cuûa chuùng ta. Chìa khoùa ñeå tieáp caän söï thaät naøy laø moät daïng nhaän thöùc khoâng bao giôø taùch rôøi khoûi tình yeâu, moät kieán thöùc coù tính töông quan, khieâm toán vaø côûi môû, cuï theå vaø coäng ñoàng, can ñaûm vaø xaây döïng. Ñoù laø ñieàu maø caùc tröôøng ñaïi hoïc ñöôïc keâu goïi ñeå trau doài vaø ñöùc tin ñöôïc keâu goïi ñeå nuoâi döôõng. Vaø vì vaäy, toâi möôïn cô hoäi naøy ñeå baøy toû nieàm hy voïng raèng tröôøng Ñaïi hoïc naøy, vaø thöïc söï laø moïi tröôøng ñaïi hoïc, seõ luoân laø ngoïn haûi ñaêng cuûa tính phoå quaùt vaø töï do, moät cuoäc taäp huaán höõu hieäu veà chuû nghóa nhaân baûn, moät phoøng thí nghieäm cuûa hy voïng. Toâi ban phöôùc laønh cho anh chò em töø traùi tim, vaø toâi caûm ôn anh chò em vì taát caû nhöõng gì anh chò em ñang laøm. Koszonom szeùpen! [Caùm ôn raát nhieàu!]