Thoâng Ñieäp Fratelli Tutti
Taát Caû Anh Em
cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng Phanxicoâ
(Baûn dòch Vieät ngöõ cuûa Vuõ Vaên An)
Chöông 7
Caùc Neûo Ñöôøng Gaëp Gôõ Ñoåi Môùi
225. Nhieàu nôi treân theá giôùi ñang caàn coù nhöõng neûo ñöôøng hoøa bình ñeå chöõa laønh caùc veát thöông chöa laønh. Cuõng ñang caàn coù nhöõng ngöôøi kieán taïo hoøa bình, nhöõng ngöôøi ñaøn oâng vaø ñaøn baø ñöôïc chuaån bò ñeå laøm vieäc moät caùch maïnh daïn vaø saùng taïo nhaèm khôûi xöôùng caùc dieãn trình haøn gaén vaø gaëp gôõ ñoåi môùi.
Baét Ñaàu Laïi Söï Thaät
226. Cuoäc gaëp gôõ ñoåi môùi khoâng coù nghóa laø quay trôû laïi thôøi ñieåm tröôùc khi xaûy ra xung ñoät. Taát caû chuùng ta ñeàu thay ñoåi theo thôøi gian. Ñau ñôùn vaø xung ñoät bieán ñoåi chuùng ta. Chuùng ta khoâng coøn söû duïng vieäc che ñaäy, kieåu noùi nöôùc ñoâi, caùc nghò trình daáu maët vaø caùch cö xöû toát nhaèm che ñaäy thöïc taïi nhö ngöôøi ta voán duøng trong ñöôøng loái ngoaïi giao troáng roãng. Nhöõng keû thuø aùc lieät caàn phaûi noùi töø söï thaät moät caùch thaúng thaén vaø roõ raøng. Hoï phaûi hoïc caùch trau doài kyù öùc saùm hoái, moät kyù öùc coù theå chaáp nhaän quaù khöù ñeå khoâng che khuaát töông lai baèng nhöõng hoái tieác, nhöõng nan ñeà vaø keá hoaïch cuûa rieâng hoï. Chæ baèng caùch döïa treân söï thaät lòch söû cuûa caùc bieán coá, hoï môùi coù theå coù caùc coá gaéng roäng lôùn vaø beàn bæ ñeå hieåu nhau vaø phaán ñaáu cho moät toång hôïp môùi vì lôïi ích cuûa moïi ngöôøi. Moïi "tieán trình hoøa bình ñeàu ñoøi hoûi söï cam keát laâu daøi. Ñoù laø moät noã löïc kieân nhaãn ñeå tìm kieám söï thaät vaø coâng lyù, ñeå toân vinh kyù öùc cuûa caùc naïn nhaân vaø töøng böôùc môû ñöôøng cho moät nieàm hy voïng chung maïnh hôn mong muoán traû thuø"[209]. Nhö caùc Giaùm muïc Congo ñaõ töøng noùi veà moät cuoäc xung ñoät taùi dieãn ñi taùi dieãn laïi: "Caùc thoûa öôùc hoøa bình treân giaáy tôø seõ khoâng ñuû. Chuùng ta seõ phaûi tieán xa hôn, baèng caùch toân troïng caùc ñoøi hoûi cuûa söï thaät lieân quan ñeán nguoàn goác cuûa cuoäc khuûng hoaûng taùi dieãn ñi taùi dieãn laïi naøy. Ngöôøi daân coù quyeàn bieát nhöõng gì ñaõ xaûy ra"[210].
227. "Thaät ra, söï thaät laø ngöôøi baïn ñoàng haønh khoâng theå taùch bieät cuûa coâng lyù vaø loøng thöông xoùt. Caû ba cuøng coù tính chuû yeáu ñeå xaây döïng hoøa bình; hôn theá nöõa, moãi ñieàu ñeàu ngaên caûn ñieàu kia khoûi bò thay ñoåi... Söï thaät khoâng neân daãn ñeán söï traû thuø, maø ñuùng hôn phaûi daãn tôùi söï hoøa giaûi vaø tha thöù. Söï thaät coù nghóa laø noùi cho caùc gia ñình tan naùt vì noãi ñau nhöõng gì ñaõ xaûy ra vôùi nhöõng ngöôøi thaân ñaõ maát cuûa hoï. Söï thaät coù nghóa laø thuù nhaän nhöõng gì ñaõ xaûy ra vôùi caùc vò thaønh nieân bò tuyeån moä bôûi nhöõng keû taøn aùc vaø baïo löïc. Söï thaät coù nghóa laø thöøa nhaän noãi ñau cuûa nhöõng ngöôøi ñaøn baø laø naïn nhaân cuûa baïo löïc vaø laïm duïng... Moïi haønh ñoäng baïo löïc vi phaïm choáng laïi con ngöôøi ñeàu laø veát thöông treân da thòt nhaân loaïi; moãi caùi cheát do baïo löïc laøm thu nhoû chuùng ta nhö nhöõng con ngöôøi# Baïo löïc daãn ñeán baïo löïc nhieàu hôn, haän thuø tôùi haän thuø nhieàu hôn, cheát ñeán cheát nhieàu hôn. Chuùng ta phaûi phaù vôõ voøng laån quaån, moät voøng laån quaån xem ra khoâng theå thoaùt ñöôïc naøy"[211].
Ngheä Thuaät Vaø Khoa Kieán Truùc Hoøa Bình
228. Con ñöôøng daãn ñeán hoøa bình khoâng coù nghóa laø laøm cho xaõ hoäi ñoäc daïng moät caùch nhaït nheõo, maø laø ñem moïi ngöôøi ñeán choã laøm vieäc chung vôùi nhau, saùt caùnh, theo ñuoåi nhöõng muïc tieâu coù lôïi cho moïi ngöôøi. Haøng loaït caùc ñeà xuaát thöïc tieãn vaø caùc kinh nghieäm ña daïng coù theå giuùp ñaït ñöôïc caùc muïc tieâu chung vaø phuïc vuï lôïi ích chung. Caùc vaán ñeà maø xaõ hoäi ñang gaëp phaûi caàn ñöôïc nhaän dieän roõ raøng, ñeå coù theå ñaùnh giaù cao söï hieän höõu cuûa caùc caùch hieåu vaø caùch giaûi quyeát chuùng khaùc nhau. Con ñöôøng daãn ñeán söï hôïp nhaát xaõ hoäi luoân ñoøi hoûi phaûi thöøa nhaän khaû theå naøy laø nhöõng ngöôøi khaùc, ít nhaát laø moät phaàn, coù quan ñieåm chính ñaùng, moät ñieàu gì ñoù ñaùng giaù ñeå ñoùng goùp, ngay caû khi hoï maéc loãi laàm hoaëc haønh ñoäng toài teä. "Chuùng ta ñöøng bao giôø giôùi haïn ngöôøi khaùc vaøo nhöõng gì hoï coù theå ñaõ noùi hoaëc ñaõ laøm, nhöng haõy coi troïng hoï vì lôøi höùa maø hoï voán nhaäp thaân"[212], moät lôøi höùa luoân mang theo noù moät tia hy voïng môùi.
229. Caùc Giaùm muïc Nam Phi ñaõ nhaán maïnh raèng söï hoøa giaûi ñích thöïc ñaït ñöôïc moät caùch chuû ñoäng, "baèng caùch taïo ra moät xaõ hoäi môùi, moät xaõ hoäi döïa treân vieäc phuïc vuï ngöôøi khaùc, thay vì mong muoán thoáng trò; moät xaõ hoäi döïa treân vieäc chia seû nhöõng gì mình coù vôùi ngöôøi khaùc, thay vì moãi ngöôøi ích kyû tranh giaønh ñeå coù ñöôïc caøng nhieàu cuûa caûi caøng toát; moät xaõ hoäi trong ñoù giaù trò cuûa vieäc chung soáng vôùi nhau nhö nhöõng con ngöôøi cuoái cuøng quan troïng hôn baát cöù nhoùm nhoû hôn naøo, cho duø ñoù laø gia ñình, quoác gia, chuûng toäc hay vaên hoùa"[213]. Nhö caùc Giaùm muïc Nam Haøn ñaõ nhaán maïnh, hoøa bình thöïc söï "chæ coù theå ñaït ñöôïc khi chuùng ta noã löïc theo ñuoåi coâng lyù qua ñoái thoaïi, theo ñuoåi hoøa giaûi vaø cuøng phaùt trieån"[214].
230. Laøm vieäc ñeå vöôït qua söï chia reõ cuûa chuùng ta maø khoâng laøm maát ñi baûn saéc cuûa chuùng ta nhö caùc caù nhaân phaûi giaû thieát ñieàu naøy laø caûm thöùc caên baûn thuoäc veà hieän dieän nôi moïi ngöôøi. Thaät vaäy, "xaõ hoäi ñöôïc höôûng lôïi khi moãi ngöôøi vaø nhoùm xaõ hoäi caûm thaáy thöïc söï nhö ôû nhaø. Trong moät gia ñình, cha meï, oâng baø vaø con caùi ñeàu caûm thaáy nhö ôû nhaø; khoâng ai bò loaïi tröø. Neáu ai ñoù coù vaán ñeà, thaäm chí moät vaán ñeà nghieâm troïng, thaäm chí khi hoï töï mình gaùnh vaùc noù, nhöõng ngöôøi coøn laïi trong gia ñình vaãn ñeán giuùp ngöôøi naøy; hoï naâng ñôõ ngöôøi naøy. Vaán ñeà cuûa ngöôøi naøy laø vaán ñeà cuûa hoï... Trong gia ñình, moïi ngöôøi ñeàu ñoùng goùp vaøo muïc ñích chung; moïi ngöôøi ñeàu hoaït ñoäng vì lôïi ích chung, khoâng phuû nhaän caù nhaân tính cuûa moãi ngöôøi nhöng khuyeán khích vaø naâng ñôõ noù. Hoï coù theå caõi nhau, nhöng coù moät ñieàu khoâng thay ñoåi: tình lieân keát gia ñình. Nhöõng tranh chaáp trong gia ñình luoân ñöôïc giaûi quyeát sau ñoù. Caùc nieàm vui vaø noãi buoàn cuûa moãi thaønh vieân cuûa noù ñeàu ñöôïc moïi ngöôøi caûm nhaän. Ñoù laø yù nghóa cuûa moät gia ñình! Öôùc chi chuùng ta coù theå nhìn caùc ñoái thuû chính trò hoaëc haøng xoùm cuûa mình theo caùch chuùng ta nhìn con caùi hoaëc vôï / choàng, meï hoaëc cha cuûa mình! Ñieàu naøy seõ toát bieát bao! Chuùng ta coù yeâu xaõ hoäi cuûa chuùng ta hay noù vaãn coøn laø moät ñieàu gì ñoù xa vôøi, moät ñieàu gì ñoù aån danh khoâng lieân quan ñeán chuùng ta, moät ñieàu gì ñoù khoâng ñöôïc chuùng ta cam keát daán thaân?"[215]
231. Ñaøm phaùn thöôøng trôû neân caàn thieát ñeå leân khuoân caùc neûo ñöôøng cuï theå daãn ñeán hoøa bình. Tuy nhieân, caùc dieãn trình thay ñoåi daãn ñeán neàn hoøa bình laâu daøi ñöôïc caùc daân toäc taïo ra tröôùc heát; moãi caù nhaân coù theå haønh ñoäng nhö moät chaát men höõu hieäu baèng loái soáng cuoäc soáng moãi ngaøy cuûa hoï. Nhöõng thay ñoåi lôùn lao khoâng ñöôïc taïo ra phía sau caùc baøn laøm vieäc hoaëc trong caùc vaên phoøng. Ñieàu naøy coù nghóa "moïi ngöôøi ñeàu coù vai troø caên baûn trong moät döï aùn saùng taïo vó ñaïi ñôn nhaát: vieát moät trang söû môùi, moät trang ñaày hy voïng, hoøa bình vaø hoøa giaûi"[216]. Coù moät "khoa kieán truùc" hoøa bình, trong ñoù caùc ñònh cheá khaùc nhau cuûa xaõ hoäi ñoùng goùp, moãi ñònh cheá tuøy theo lónh vöïc chuyeân moân rieâng, nhöng cuõng coù moät "ngheä thuaät" hoøa bình bao goàm moïi ngöôøi chuùng ta. Töø caùc tieán trình hoøa bình khaùc nhau töøng dieãn ra ôû caùc khu vöïc khaùc nhau treân theá giôùi, "chuùng ta ñaõ hoïc ñöôïc ñieàu naøy laø nhöõng caùch thöùc taïo hoøa bình naøy, nhöõng caùch thöùc ñaët lyù leõ leân treân traû thuø, nhöõng caùch thöùc taïo haøi hoøa tinh teá giöõa chính trò vaø luaät phaùp, khoâng theå boû qua söï tham gia cuûa nhöõng ngöôøi bình thöôøng. Hoøa bình khoâng ñaït ñöôïc baèng caùc khuoân khoå quy phaïm vaø caùc saép xeáp ñònh cheá giöõa caùc nhoùm chính trò hoaëc kinh teá coù yù nghóa# Ñieàu luoân höõu ích laø loàng vaøo caùc tieán trình hoøa bình cuûa chuùng ta kinh nghieäm cuûa nhöõng lónh vöïc thöôøng bò boû qua, ñeå chính caùc coäng ñoàng coù theå aûnh höôûng ñeán vieäc phaùt trieån moät kyù öùc taäp theå"[217].
232. Vieäc xaây döïng hoøa bình xaõ hoäi cuûa moät quoác gia khoâng coù keát thuùc; ñuùng hôn, ñoù laø "moät noã löïc luoân coøn ñoù, moät nhieäm vuï khoâng bao giôø keát thuùc, ñoøi hoûi söï daán thaân cuûa moïi ngöôøi vaø thaùch thöùc chuùng ta laøm vieäc khoâng meät moûi ñeå xaây döïng söï hôïp nhaát quoác gia. Baát chaáp caùc trôû ngaïi, khaùc bieät vaø quan ñieåm khaùc nhau veà ñöôøng loái ñaït ñöôïc söï chung soáng hoøa bình, nhieäm vuï naøy keâu goïi chuùng ta kieân trì trong cuoäc ñaáu tranh nhaèm coå vuõ neàn 'vaên hoùa gaëp gôõ'. Ñieàu naøy ñoøi hoûi chuùng ta phaûi ñaët ôû vò trí trung taâm cuûa moïi hoaït ñoäng chính trò, xaõ hoäi vaø kinh teá chính con ngöôøi, chuû theå ñöôïc höôûng phaåm giaù cao nhaát, vaø vieäc toân troïng coâng ích. Öôùc mong quyeát taâm naøy giuùp chuùng ta thoaùt khoûi côn caùm doã muoán traû thuø vaø thoûa maõn caùc quyeàn lôïi ñaûng phaùi ngaén haïn"[218]. Caùc cuoäc bieåu tình baïo ñoäng coâng khai, veà maët naøy hay maët khaùc, khoâng giuùp tìm ñöôïc caùc giaûi phaùp. Chuû yeáu vì, nhö caùc Giaùm muïc Colombia ñaõ löu yù moät caùch ñuùng ñaén, "nguoàn goác vaø muïc tieâu cuûa caùc cuoäc bieåu tình daân söï khoâng phaûi luùc naøo cuõng roõ raøng; moät soá hình thöùc thao tuùng chính trò naøo ñoù coù hieän dieän vaø trong moät soá tröôøng hôïp, chuùng ñaõ bò khai thaùc cho quyeàn lôïi ñaûng phaùi" [219].
Baét ñaàu vôùi ngöôøi nhoû beù nhaát
233. Xaây döïng tình baïn xaõ hoäi khoâng nhöõng keâu goïi söï saùp laïi gaàn nhau giöõa caùc nhoùm ngöôøi ñöùng veà caùc phe khaùc nhau trong moät giai ñoaïn lòch söû khoù khaên naøo ñoù, nhöng coøn keâu goïi söï gaëp gôõ ñoåi môùi vôùi nhöõng thaønh phaàn ngheøo khoù vaø deã bò toån thöông nhaát cuûa xaõ hoäi. Vì hoøa bình "khoâng chæ ñôn thuaàn laø khoâng coù chieán tranh maø coøn laø moät cam keát khoâng meät moûi - ñaëc bieät laø veà phía nhöõng ngöôøi trong chuùng ta coù traùch nhieäm lôùn hôn - trong vieäc nhìn nhaän, baûo veä vaø khoâi phuïc moät caùch cuï theå phaåm giaù voán thöôøng bò boû qua hoaëc laøm ngô cuûa anh chò em chuùng ta, ñeå hoï coù theå coi mình nhö caùc nhaân vaät chuû ñaïo chính cuûa vaän meänh quoác gia cuûa hoï"[220].
234. Thoâng thöôøng, nhöõng thaønh vieân deã bò toån thöông hôn trong xaõ hoäi laø naïn nhaân cuûa nhöõng söï khaùi quaùt hoùa khoâng coâng baèng. Neáu ñoâi khi, nhöõng ngöôøi ngheøo vaø nhöõng ngöôøi maát heát sôû höõu phaûn öùng baèng nhöõng thaùi ñoä coù veû nhö choáng ñoái xaõ hoäi, chuùng ta neân nhaän ra raèng trong nhieàu tröôøng hôïp, nhöõng phaûn öùng ñoù phaùt sinh töø moät lòch söû khinh mieät vaø loaïi tröø xaõ hoäi. Caùc Giaùm muïc Chaâu Myõ Latinh töøng nhaän xeùt raèng "chæ coù söï gaàn guõi laøm chuùng ta thaønh baïn beø môùi coù theå giuùp chuùng ta ñaùnh giaù caùch saâu saéc caùc giaù trò cuûa ngöôøi ngheøo ngaøy nay, caùc nguyeän voïng chính ñaùng cuûa hoï vaø caùch soáng ñöùc tin cuûa hoï. Choïn ngöôøi ngheøo seõ daãn chuùng ta ñeán tình baïn vôùi ngöôøi ngheøo"[221].
235. Nhöõng ngöôøi laøm vieäc cho vieäc chung soáng xaõ hoäi thanh bình khoâng bao giôø neân queân raèng baát bình ñaúng vaø thieáu söï phaùt trieån toaøn dieän cuûa con ngöôøi khieán hoøa bình trôû thaønh baát khaû höõu. Thaät vaäy, "khoâng coù caùc cô hoäi bình ñaúng, caùc hình thöùc xaâm löôïc vaø xung ñoät khaùc nhau seõ tìm ñöôïc maûnh ñaát maøu môõ ñeå phaùt trieån vaø cuoái cuøng seõ buøng noå. Khi moät xaõ hoäi - baát keå laø ñòa phöông, quoác gia hay hoaøn caàu - saün loøng boû maëc moät phaàn cuûa chính noù ôû ngoaøi rìa, thì khoâng coù chöông trình hoaëc nguoàn löïc chính trò naøo daønh cho caùc heä thoáng giaùm saùt hoaëc thöïc thi phaùp luaät coù theå baûo ñaûm ñöôïc söï thanh bình voâ thôøi haïn"[222]. Neáu chuùng ta phaûi baét ñaàu laïi, noù luoân phaûi töø nhöõng ngöôøi anh chò em beù nhoû nhaát cuûa chuùng ta.
Giaù Trò Vaø YÙ Nghóa Cuûa Tha Thöù
236. Coù nhöõng ngöôøi khoâng thích noùi veà hoøa giaûi, vì hoï nghó raèng xung ñoät, baïo löïc vaø ñoå vôõ laø moät phaàn hoaït ñoäng bình thöôøng cuûa moät xaõ hoäi. Trong baát cöù nhoùm ngöôøi naøo cuõng luoân coù nhöõng cuoäc tranh giaønh quyeàn löïc ít nhieàu tinh vi giöõa caùc phe phaùi khaùc nhau. Coù ngöôøi nghó raèng coå vuõ söï tha thöù coù nghóa laø nhöôøng cô sôû vaø aûnh höôûng cho ngöôøi khaùc. Vì lyù do naøy, hoï caûm thaáy toát hôn laø giöõ nguyeân traïng moïi ñieàu, duy trì söï caân baèng quyeàn löïc giöõa caùc nhoùm khaùc nhau. Laïi coù nhöõng ngöôøi khaùc tin raèng hoøa giaûi laø moät daáu hieäu cuûa söï yeáu keùm; khoâng coù khaû naêng ñoái thoaïi thöïc söï nghieâm tuùc, hoï quyeát ñònh traùnh neù caùc vaán ñeà baèng caùch phôùt lôø caùc baát coâng. Khoâng theå ñoái phoù vôùi caùc vaán ñeà, hoï choïn neàn hoøa bình bieåu kieán.
Xung ñoät baát khaû khaùng
237. Tha thöù vaø hoøa giaûi laø chuû ñeà trung taâm cuûa Kitoâ giaùo vaø, theo nhieàu caùch khaùc nhau, cuûa caùc toân giaùo khaùc nöõa. Tuy nhieân, coù nguy cô laø söï hieåu bieát vaø trình baøy khoâng thoûa ñaùng caùc xaùc tín saâu saéc naøy coù theå daãn ñeán ñònh meänh thuyeát, thôø ô vaø baát coâng, hoaëc thaäm chí baát khoan dung vaø baïo löïc.
238. Chuùa Gieâsu khoâng bao giôø coå suùy baïo löïc hoaëc baát khoan dung. Ngöôøi coâng khai leân aùn vieäc söû duïng vuõ löïc ñeå giaønh laáy quyeàn löïc treân ngöôøi khaùc: "Anh em bieát: thuû laõnh caùc daân thì duøng uy maø thoáng trò daân, nhöõng ngöôøi laøm lôùn thì laáy quyeàn maø cai quaûn daân. Giöõa anh em thì khoâng ñöôïc nhö vaäy" (Mt 20:25-26). Thay vaøo ñoù, Tin Möøng cho chuùng ta bieát phaûi tha thöù "baûy möôi laàn baûy" (Mt 18:22) vaø neâu göông ngöôøi ñaày tôù baát nhaân, chính mình ñöôïc tha thöù, nhöng laïi khoâng theå tha thöù cho ngöôøi khaùc (x. Mt 18:23-35).
239. Ñoïc caùc baûn vaên khaùc cuûa Taân Öôùc, chuùng ta coù theå thaáy caùc coäng ñoàng Kitoâ giaùo sô khai, soáng trong moät theá giôùi ngoaïi giaùo noåi tieáng veà söï baêng hoaïi vaø sai laàm roäng raõi, ñaõ tìm caùch bieåu loä söï kieân nhaãn, loøng khoan dung vaø söï hieåu bieát khoâng heà sai soùt. Moät soá baûn vaên raát roõ raøng veà phöông dieän naøy: chuùng ta ñöôïc yeâu caàu phaûi khuyeân nhuû ñoái phöông "moät caùch dòu daøng" (2 Tm 2:25) vaø khuyeán khích "ñöøng noùi xaáu ai, traùnh caõi vaõ, phaûi hoøa nhaõ vaø bieåu loä lòch söï ñoái vôùi moïi ngöôøi. Vì chính chuùng ta ñaõ töøng ngu daïi" (Tt 3:2-3). Saùch Toâng Ñoà Coâng Vuï ghi nhaän raèng caùc moân ñeä, maëc duø bò moät soá nhaø caàm quyeàn baét bôù, nhöng "ñaõ ñöôïc moïi ngöôøi yeâu meán" (2:47; xem 4:21.33; 5:13).
240. Tuy nhieân, khi chuùng ta suy ngaãm veà söï tha thöù, hoøa bình vaø hoøa hôïp xaõ hoäi, chuùng ta cuõng baét gaëp caâu noùi choaùng vaùng cuûa Chuùa Kitoâ: "Anh em ñöøng töôûng Thaày ñeán ñem bình an cho traùi ñaát; Thaày ñeán khoâng phaûi ñeå ñem bình an, nhöng ñeå ñem göôm giaùo. Quaû vaäy, Thaày ñeán ñeå gaây chia reõ giöõa con trai vôùi cha, giöõa con gaùi vôùi meï, giöõa con daâu vôùi meï choàng. Keû thuø cuûa mình chính laø ngöôøi nhaø" (Mt 10:34-36). Nhöõng lôøi naøy caàn ñöôïc hieåu trong ñoàng vaên cuûa chöông trong ñoù chuùng hieän dieän, nôi roõ raøng Chuùa Gieâsu ñang noùi veà loøng trung thaønh ñoái vôùi quyeát ñònh cuûa chuùng ta böôùc theo chaân Ngöôøi; chuùng ta khoâng xaáu hoå veà quyeát ñònh ñoù, ngay caû khi noù keùo theo nhieàu khoå cöïc khaùc nhau, thaäm chí caû ngöôøi thaân cuûa chuùng ta cuõng töø choái chaáp nhaän noù. Lôøi leõ cuûa Chuùa Kitoâ khoâng khuyeán khích chuùng ta tìm kieám xung ñoät, maø chæ ñôn giaûn chòu ñöïng noù khi noù chaéc chaén xaûy ñeán, ñeå vieäc toân troïng con ngöôøi khoâng daãn ñeán vieäc suy giaûm loøng trung thaønh noùi laø ñeå phuïc vuï ñieàu ñöôïc coi laø hoøa bình trong gia ñình hoaëc xaõ hoäi. Thaùnh Gioan Phaoloâ II ñaõ nhaän ñònh raèng Giaùo hoäi "khoâng coù yù ñònh leân aùn moïi hình thöùc xung ñoät xaõ hoäi coù theå coù. Giaùo hoäi nhaän thöùc roõ raøng raèng trong doøng lòch söû, caùc xung ñoät quyeàn lôïi giöõa caùc nhoùm xaõ hoäi khaùc nhau chaéc chaén seõ phaùt sinh, vaø khi ñoái maët vôùi nhöõng xung ñoät ñoù, caùc Kitoâ höõu thöôøng phaûi coù moät laäp tröôøng, moät caùch trung thöïc vaø döùt khoaùt "[223].
Xung ñoät chính ñaùng vaø söï tha thöù
241. Ñieàu treân cuõng khoâng coù nghóa laø keâu goïi söï tha thöù khi lieân quan ñeán vieäc töø boû caùc quyeàn cuûa chính chuùng ta, ñoái ñaàu vôùi caùc quan chöùc tham nhuõng, toäi phaïm hoaëc nhöõng ngöôøi seõ laøm giaûm phaåm giaù cuûa chuùng ta. Chuùng ta ñöôïc môøi goïi yeâu thöông moïi ngöôøi, khoâng tröø ai; ñoàng thôøi, yeâu moät keû aùp böùc khoâng coù nghóa laø ñeå hoï tieáp tuïc ñaøn aùp chuùng ta, hoaëc ñeå hoï nghó raèng nhöõng gì hoï laøm laø coù theå chaáp nhaän ñöôïc. Ngöôïc laïi, tình yeâu chaân chính ñoái vôùi keû aùp böùc coù nghóa laø tìm caùch khieán ngöôøi ñoù chaám döùt söï aùp böùc cuûa hoï; noù coù nghóa laø töôùc boû khoûi hoï moät söùc maïnh maø hoï ñaõ khoâng bieát caùch söû duïng, vaø laø ñieàu laøm giaûm nhaân tính cuûa chính hoï vaø cuûa ngöôøi khaùc. Söï tha thöù khoâng nguï haøm vieäc ñeå nhöõng keû aùp böùc tieáp tuïc chaø ñaïp leân nhaân phaåm cuûa hoï vaø cuûa ngöôøi khaùc, hoaëc ñeå cho caùc keû toäi phaïm tieáp tuïc haønh vi sai traùi cuûa hoï. Nhöõng ngöôøi bò baát coâng phaûi heát söùc baûo veä quyeàn lôïi cuûa chính hoï vaø cuûa gia ñình hoï, chính vì hoï phaûi baûo toàn phaåm giaù maø hoï ñaõ nhaän ñöôïc nhö moät hoàng aân ñaày yeâu thöông cuûa Thieân Chuùa. Neáu moät teân toäi phaïm ñaõ laøm haïi toâi hoaëc moät ngöôøi thaân yeâu, khoâng ai coù theå caám toâi ñoøi hoûi coâng lyù vaø baûo ñaûm raèng ngöôøi naøy - hoaëc baát cöù ai khaùc - seõ khoâng laøm haïi toâi hoaëc nhöõng ngöôøi khaùc, moät laàn nöõa. Ñieàu naøy hoaøn toaøn coâng chính; vieäc tha thöù khoâng ngaên caám noù maø thöïc söï ñoøi hoûi noù.
242. Ñieàu quan troïng laø khoâng ñöôïc chaâm ngoøi cho söï töùc giaän, moät ñieàu voán khoâng laønh maïnh cho linh hoàn chuùng ta vaø linh hoàn cuûa nhöõng ngöôøi thuoäc chuùng ta, hoaëc trôû neân bò aùm aûnh vôùi vieäc traû thuø vaø tieâu dieät ngöôøi khaùc. Khoâng ai ñaït ñöôïc bình an noäi taâm hoaëc trôû laïi vôùi cuoäc soáng bình thöôøng theo caùch ñoù. Söï thaät laø "khoâng moät gia ñình naøo, khoâng moät nhoùm laùng gieàng naøo, khoâng moät nhoùm saéc toäc naøo, caøng khoâng moät quoác gia naøo, coù töông lai neáu söùc maïnh hôïp nhaát hoï, ñem hoï laïi vôùi nhau vaø giaûi quyeát caùc khaùc bieät cuûa hoï laø baùo thuø vaø haän thuø. Chuùng ta khoâng theå ñi ñeán thoûa thuaän vaø hôïp nhaát vì muïc ñích traû thuø, hoaëc ñoái xöû vôùi ngöôøi khaùc baèng cuøng moät baïo löïc maø hoï ñaõ ñoái xöû vôùi chuùng ta, hoaëc aâm möu taïo cô hoäi traû ñuõa döôùi söï baûo trôï bieåu kieán cuûa phaùp luaät"[224]. Ta seõ khoâng thu ñöôïc gì theo caùch naøy vaø cuoái cuøng, seõ maát moïi thöù.
243. Chaéc chaén, "Vöôït qua di saûn cay ñaéng cuûa nhöõng baát coâng, thuø ñòch vaø söï ngôø vöïc do xung ñoät ñeå laïi khoâng phaûi laø moät traùch vuï deã daøng. Noù chæ coù theå thöïc hieän ñöôïc baèng caùch chieán thaéng söï aùc baèng söï thieän (xem Rm 12:21) vaø baèng caùch trau doài nhöõng nhaân ñöùc phaùt huy hoøa giaûi, lieân ñôùi vaø hoøa bình"[225]. Baèng caùch naøy, "nhöõng ngöôøi nuoâi döôõng loøng toát trong traùi tim hoï seõ thaáy raèng loøng toát ñoù seõ daãn ñeán moät löông taâm thanh thaûn vaø moät nieàm vui saâu saéc, ngay caû khi ñang gaëp khoù khaên vaø hieåu laàm. Ngay caû khi bò ñoái ñaàu, loøng toát khoâng bao giôø yeáu ñuoái maø traùi laïi, bieåu loä söùc maïnh cuûa noù baèng caùch töø choái traû thuø"[226]. Moãi ngöôøi trong chuùng ta neân nhaän ra raèng "ngay caû baûn aùn khaéc nghieät maø toâi giöõ trong loøng ñoái vôùi anh trai hoaëc em gaùi cuûa mình, veát thöông ñang gaây ñau khoâng bao giôø ñöôïc chöõa laønh, haønh vi phaïm toäi khoâng bao giôø ñöôïc tha thöù, söï hieàm thuø seõ chæ laøm toån thöông toâi, taát caû ñeàu laø nhöõng ñieån hình cuûa cuoäc ñaáu tranh maø toâi phaûi mang trong mình, moät ngoïn löûa nhoû taän saâu thaúm trong traùi tim toâi caàn ñöôïc daäp taét tröôùc khi noù bieán thaønh ngoïn löûa lôùn"[227].
Caùch toát nhaát ñeå tieáp tuïc tieán böôùc
244. Khi caùc xung ñoät khoâng ñöôïc giaûi quyeát maø ñöôïc giaáu kín hoaëc choân vuøi trong quaù khöù, söï im laëng coù theå daãn ñeán vieäc ñoàng loõa vôùi nhöõng vieäc laøm sai laàm vaø toäi loãi nghieâm troïng. Hoøa giaûi ñích thöïc khoâng chaïy troán khoûi xung ñoät, maø phaûi ñaït ñöôïc trong xung ñoät, giaûi quyeát noù qua ñoái thoaïi vaø thöông löôïng côûi môû, trung thöïc vaø kieân nhaãn. Xung ñoät giöõa caùc nhoùm khaùc nhau "neáu noù töø khöôùc thuø haèn vaø haän thuø laãn nhau, daàn daàn seõ thay ñoåi thaønh moät cuoäc thaûo luaän trung thöïc veà nhöõng khaùc bieät döïa treân khaùt voïng coâng lyù"[228].
245. Trong nhieàu tröôøng hôïp, toâi ñaõ noùi veà "moät nguyeân taéc khoâng theå thieáu ñoái vôùi vieäc xaây döïng tình höõu nghò trong xaõ hoäi: ñoù laø hôïp nhaát lôùn hôn xung ñoät... Ñieàu naøy khoâng haún laø vieäc choïn moät loaïi chuû nghóa chieát trung, hoaëc baét ngöôøi naøy phaûi tan hoøa vaøo ngöôøi khaùc, nhöng ñuùng hôn nhaèm moät giaûi quyeát dieãn ra treân bình dieän cao hôn vaø duy trì nhöõng gì hôïp leä vaø höõu ích cho caû hai beân" [229]. Taát caû chuùng ta ñeàu bieát raèng "khi chuùng ta, trong tö caùch caù nhaân vaø coäng ñoàng, hoïc caùch nhìn xa hôn baûn thaân vaø nhöõng quyeàn lôïi ñaëc thuø cuûa chuùng ta, thì söï hieåu bieát vaø cam keát hoã töông seõ ñôm hoa keát traùi... trong moät khung caûnh trong ñoù, xung ñoät, caêng thaúng vaø thaäm chí caùc nhoùm töøng bò coi laø thuø nghòch coù theå ñaït ñöôïc moät söï hôïp nhaát nhieàu maët, ñieàu voán laøm naûy sinh cuoäc soáng môùi[230].
Kyù ÖÙc
246. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñaõ phaûi chòu ñöïng nhieàu ñau khoå baát coâng vaø taøn aùc, khoâng neân ñoøi moät loaïi "tha thöù coù tính xaõ hoäi". Hoøa giaûi laø moät haønh vi baûn thaân, vaø khoâng ai coù theå aùp ñaët noù leân toaøn boä xaõ hoäi, duø nhu caàu coå vuõ noù lôùn lao ñeán ñaâu. Veà phöông dieän hoaøn toaøn baûn thaân, moät ngöôøi naøo ñoù, baèng moät quyeát ñònh töï do vaø quaûng ñaïi, coù theå quyeát ñònh khoâng ñoøi tröøng phaït (x. Mt 5:44-46), ngay caû khi xaõ hoäi vaø heä thoáng coâng lyù cuûa noù coù quyeàn ñoøi hoûi moät caùch chính ñaùng. Tuy nhieân, khoâng theå tuyeân boá moät "vieäc hoøa giaûi toång quaùt" (blanket reconciliation) trong noã löïc baêng boù caùc veát thöông baèng saéc leänh hoaëc che ñaäy nhöõng baát coâng baèng chieác chieác aùo choaøng laõng queân. Ai coù theå nhaân danh ngöôøi khaùc ñoøi hoûi tha thöù? Quaû laø caûm ñoäng khi thaáy coù nhöõng ngöôøi coù theå boû qua nhöõng toån haïi maø hoï phaûi chòu ñöïng ñeå tha thöù, nhöng veà maët con ngöôøi, cuõng deã hieåu neáu coù nhöõng ngöôøi khoâng theå laøm theá. Duø sao, queân khoâng bao giôø laø caâu traû lôøi.
247. Naïn Dieät Chuûng Do Thaùi (Shoah) khoâng neân bò laõng queân. Noù laø "bieåu töôïng laâu daøi cho nhöõng vöïc thaúm maø caùi aùc cuûa con ngöôøi coù theå sa xuoáng khi, bò thuùc ñaåy bôûi caùc yù thöùc heä sai laàm, noù khoâng nhaän ra phaåm giaù caên baûn cuûa moãi con ngöôøi, moät ñieàu ñaùng ñöôïc toân troïng voâ ñieàu kieän baát keå nguoàn goác saéc toäc hay nieàm tin toân giaùo"[231]. Khi nghó veà ñieàu ñoù, toâi khoâng theå khoâng laëp laïi lôøi caàu nguyeän naøy: "Laïy Chuùa, xin nhôù ñeán chuùng con trong loøng thöông xoùt cuûa Chuùa. Xin ban cho chuùng con ôn bieát xaáu hoå veà nhöõng gì maø loaøi ngöôøi chuùng con ñaõ laøm, xaáu hoå veà söï suøng baùi ngaãu thaàn to lôùn naøy, veà vieäc ñaõ khinh thöôøng vaø huûy hoaïi xaùc thòt chuùng con maø Chuùa ñaõ taùc taïo töø traùi ñaát, roài ban söï soáng cho noù baèng hôi thôû söï soáng cuûa chính Chuùa. Khoâng bao giôø nöõa, laïy Chuùa, khoâng bao giôø nöõa!"[232].
248. Chuùng ta cuõng khoâng ñöôïc queân nhöõng traùi bom nguyeân töû neùm xuoáng Hiroshima vaø Nagasaki. Moät laàn nöõa, "Toâi baøy toû loøng kính troïng ñoái vôùi taát caû caùc naïn nhaân, vaø toâi cuùi ñaàu tröôùc söùc maïnh vaø phaåm giaù cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ soáng soùt nhöõng giaây phuùt ñaàu tieân ñoù, trong nhieàu naêm sau ñoù, ñaõ mang trong da thòt hoï söï ñau khoå toät cuøng, vaø trong tinh thaàn hoï nhöõng haït gioáng töû thaàn voán ruùt caïn daàn sinh löïc cuûa hoï... Chuùng ta khoâng theå ñeå cho caùc theá heä hieän taïi vaø töông lai maát kyù öùc veà nhöõng gì ñaõ xaûy ra. Ñoù laø moät kyù öùc baûo ñaûm vaø khuyeán khích vieäc xaây döïng moät töông lai coâng baèng vaø huynh ñeä hôn"[233]. Chuùng ta cuõng khoâng ñöôïc queân nhöõng cuoäc baùch haïi, buoân baùn noâ leä vaø nhöõng cuoäc taøn saùt saéc toäc vaãn tieáp dieãn ôû nhieàu quoác gia khaùc nhau, cuõng nhö nhieàu bieán coá lòch söû khaùc khieán chuùng ta xaáu hoå veà nhaân tính cuûa mình. Chuùng caàn ñöôïc ghi nhôù, luoân luoân vaø maõi maõi. Chuùng ta khoâng bao giôø ñöôïc quen hoaëc nhaøm vôùi chuùng.
249. Ngaøy nay, chuùng ta deã bò caùm doã muoán laät sang trang, noùi raèng taát caû nhöõng ñieàu naøy ñaõ xaûy ra töø laâu vaø chuùng ta neân nhìn veà töông lai. Vì Thieân Chuùa, ñöøng laøm vaäy! Chuùng ta khoâng bao giôø coù theå tieán leân phía tröôùc maø khoâng nhôù ñeán quaù khöù; chuùng ta khoâng theå tieán boä neáu khoâng coù moät kyù öùc trung thöïc vaø thanh thaûn. Chuùng ta caàn "giöõ cho ngoïn löûa löông taâm taäp theå soáng ñoäng, laøm chöùng cho caùc theá heä keá tieáp veà noãi kinh hoaøng cuûa nhöõng gì ñaõ xaûy ra", vì vieäc laøm chöùng naøy "ñaùnh thöùc vaø duy trì kyù öùc cuûa caùc naïn nhaân, ñeå löông taâm nhaân loaïi thöùc tænh khi ñoái ñaàu vôùi moïi khao khaùt thoáng trò vaø huûy dieät"[234]. Chính caùc naïn nhaân - caùc caù nhaân, caùc nhoùm xaõ hoäi hay caùc quoác gia - caàn phaûi laøm nhö vaäy, keûo hoï rôi vaøo naõo traïng daãn tôùi vieäc bieän minh cho traû ñuõa vaø moïi loaïi baïo löïc nhaân danh caùi aùc phaûi chòu ñöïng. Vì lyù do naøy, toâi nghó khoâng nhöõng tôùi vieäc caàn phaûi nhôù nhöõng haønh ñoäng taøn baïo, maø coøn taát caû nhöõng ngöôøi, giöõa söï voâ nhaân ñaïo vaø ñoài truïy khuûng khieáp ñoù, vaãn giöõ ñöôïc phaåm giaù cuûa hoï vaø, baèng nhöõng cöû chæ nhoû hay lôùn, ñaõ choïn phía lieân ñôùi, tha thöù vaø tình huynh ñeä. Ghi nhôù söï toát laønh cuõng laø moät ñieàu laønh maïnh.
Tha thöù nhöng khoâng queân
250. Tha thöù khoâng coù nghóa laø queân. Hoaëc ñuùng hôn, khi ñoái dieän vôùi moät thöïc taïi khoâng theå phuû nhaän, töông ñoái hoùa hay che giaáu, ta vaãn coù theå tha thöù. Khi ñoái dieän vôùi moät haønh ñoäng khoâng bao giôø coù theå dung thöù, bieän minh hay baøo chöõa, chuùng ta vaãn coù theå tha thöù. Ñoái dieän vôùi moät ñieàu gì ñoù khoâng theå queân vì baát cöù lyù do gì, chuùng ta vaãn coù theå tha thöù. Tha thöù töï do vaø chaân thaønh laø moät ñieàu cao quyù, phaûn aûnh khaû naêng tha thöù voâ haïn cuûa Thieân Chuùa. Neáu söï tha thöù laø nhöng khoâng, thì noù coù theå ñöôïc bieåu loä ngay caû vôùi nhöõng ngöôøi cöôõng laïi söï aên naên vaø khoâng theå caàu xin söï tha thöù.
251. Nhöõng ai thaät loøng tha thöù vaãn khoâng queân. Thay vaøo ñoù, hoï nhaát ñònh khoâng nhöôïng boä tröôùc cuøng moät söùc maïnh huûy dieät töøng gaây ra cho hoï raát nhieàu ñau khoå. Hoï phaù vôõ caùi voøng luaån quaån; hoï ngaên chaën böôùc tieán cuûa caùc löïc löôïng huûy dieät. Hoï nhaát ñònh khoâng loan truyeàn trong xaõ hoäi tinh thaàn traû thuø, moät tinh thaàn sôùm muoän gì cuõng seõ trôû laïi ñoøi traû giaù. Vieäc traû thuø khoâng bao giôø thöïc söï thoûa maõn naïn nhaân. Moät soá toäi aùc khuûng khieáp vaø taøn nhaãn ñeán noãi hình phaït cuûa nhöõng keû ñaõ gaây ra chuùng khoâng theå duøng ñeå söûa chöõa ñöôïc nhöõng toån haïi ñaõ gaây ra. Ngay caû vieäc gieát cheát teân toäi phaïm cuõng khoâng ñuû, vaø baát cöù hình thöùc tra taán naøo cuõng khoâng theå chöùng minh laø töông xöùng vôùi nhöõng ñau khoå gaây ra cho naïn nhaân. Traû thuø khoâng giaûi quyeát ñöôïc gì.
252. Ñieàu naøy khoâng coù nghóa laø mieãn tröøng phaït. Coâng lyù ñöôïc tìm kieám moät caùch thích ñaùng chæ vì tình yeâu coâng lyù, vì toân troïng naïn nhaân, nhö moät phöông tieän ngaên ngöøa toäi aùc môùi vaø baûo veä quyeàn lôïi chung, chöù khoâng phaûi nhö moät loái thoaùt cho söï töùc giaän baûn thaân. Tha thöù chính laø ñieàu giuùp chuùng ta theo ñuoåi coâng lyù maø khoâng rôi vaøo voøng xoaùy traû thuø hay söï baát coâng cuûa laõng queân.
253. Khi söï baát coâng xaûy ra cho caû hai beân, ñieàu quan troïng laø phaûi xem xeùt roõ raøng xem chuùng coù traàm troïng nhö nhau hay coù theå so saùnh baát cöù caùch naøo hay khoâng. Baïo löïc do nhaø nöôùc gaây ra, qua vieäc söû duïng caùc cô caáu vaø quyeàn löïc cuûa noù, khoâng ôû cuøng bình dieän vôùi baïo löïc do caùc nhoùm ñaëc thuø gaây ra. Duø sao, ngöôøi ta khoâng theå cho raèng nhöõng ñau khoå baát coâng cuûa moät beân neân ñöôïc töôûng nieäm. Caùc Giaùm muïc Croatia ñaõ tuyeân boá raèng, "chuùng ta phaûi toân troïng nhö nhau moïi naïn nhaân voâ toäi. Khoâng theå coù söï khaùc bieät veà chuûng toäc, quoác gia, tuyeân tín hoaëc ñaûng phaùi"[235].
254. Toâi caàu xin Thieân Chuùa "chuaån bò taâm hoàn chuùng ta ñeå gaëp gôõ anh chò em cuûa mình, ñeå chuùng ta coù theå vöôït qua caùc dò bieät baét nguoàn töø tö duy chính trò, ngoân ngöõ, vaên hoùa vaø toân giaùo. Chuùng ta haõy caàu xin Ngöôøi xöùc daàu cho toaøn boä con ngöôøi chuùng ta baèng daàu thöông xoùt cuûa Ngöôøi, daàu thôm chöõa laønh caùc baát coâng do sai laàm, hieåu laàm vaø tranh chaáp gaây ra. Vaø chuùng ta haõy caàu xin Ngöôøi ban ôn cho chuùng ta ra ñi, trong khieâm nhöôøng vaø hieàn laønh, treân con ñöôøng tìm kieám hoøa bình ñaày ñoøi hoûi nhöng laøm ta phong phuù"[236].
Chieán Tranh Vaø AÙn Töû Hình
255. Coù hai tình huoáng cöïc ñoan coù luùc ñaõ ñöôïc coi nhö giaûi phaùp trong nhöõng hoaøn caûnh ñaëc bieät bi thaûm, maø khoâng nhaän ra raèng ñoù laø nhöõng giaûi ñaùp sai laàm khoâng giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà maø chuùng coù yù ñònh giaûi quyeát vaø cuoái cuøng khoâng theå laøm gì hôn laø du nhaäp caùc yeáu toá phaù hoaïi môùi vaøo keát caáu xaõ hoäi quoác gia vaø hoaøn caàu. Ñoù laø chieán tranh vaø aùn töû hình.
Söï baát coâng cuûa chieán tranh
256. "Loøng keû möu ñieàu aùc chaát ñaày chuyeän löøa ñaûo, ngöôøi coå voõ hoaø bình ñöôïc chan chöùa nieàm vui" (Cn 12:20). Tuy nhieân, coù nhöõng ngöôøi tìm kieám giaûi phaùp trong chieán tranh, thöôøng xuyeân ñöôïc khuyeán khích bôûi söï ñoå vôõ lieân heä, tham voïng baù quyeàn, laïm duïng quyeàn löïc, sôï haõi ngöôøi khaùc vaø coù xu höôùng coi söï ña daïng laø moät trôû ngaïi[237]. Chieán tranh khoâng phaûi laø boùng ma töø quaù khöù maø laø moái ñe doïa thöôøng tröïc. Theá giôùi cuûa chuùng ta ñang gaëp phaûi nhöõng khoù khaên ngaøy caøng taêng treân con ñöôøng chaäm chaïp daãn ñeán hoøa bình maø noù ñaõ khôûi dieãn vaø ñaõ baét ñaàu ñôm hoa keát traùi toát ñeïp.
257. Vì caùc ñieàu kieän taïo thuaän lôïi cho söï buøng noå chieán tranh laïi moät laàn nöõa gia taêng, toâi chæ coù theå nhaéc laïi raèng "chieán tranh laø söï phuû nhaän moïi quyeàn lôïi vaø laø moät cuoäc taán coâng bi ñaùt vaøo moâi tröôøng. Neáu chuùng ta muoán moät cuoäc phaùt trieån con ngöôøi toaøn dieän ñích thöïc cho moïi ngöôøi, chuùng ta phaûi laøm vieäc khoâng meät moûi ñeå traùnh chieán tranh giöõa caùc quoác gia vaø daân toäc. Ñeå ñaït ñöôïc muïc tieâu naøy, caàn phaûi baûo ñaûm nguyeân taéc thöôïng toân phaùp luaät khoâng bò thaùch thöùc vaø khoâng meät moûi söû duïng thöông löôïng, hoøa giaûi vaø troïng taøi, nhö Hieán chöông Lieân hieäp quoác ñaõ ñeà xöôùng, moät hieán chöông voán thöïc söï trôû thaønh quy phaïm phaùp cheá neàn taûng"[238]. Baûy möôi laêm naêm keå töø khi Lieân hieäp quoác ñöôïc thaønh laäp vaø kinh nghieäm cuûa hai möôi naêm ñaàu tieân cuûa thieân nieân kyû naøy ñaõ cho thaáy: vieäc aùp duïng ñaày ñuû caùc quy phaïm quoác teá thöïc söï chöùng toû coù hieäu quaû, vaø vieäc khoâng tuaân thuû caùc quy taéc ñoù laø ñieàu gaây tai haïi. Hieán chöông Lieân hieäp quoác, khi ñöôïc tuaân thuû vaø aùp duïng moät caùch minh baïch vaø chaân thaønh, laø moät ñieåm tham chieáu coâng lyù baét buoäc vaø laø moät maùng chuyeån hoøa bình. ÔÛ ñaây khoâng theå coù choã cho vieäc nguïy taïo nhöõng yù ñònh sai traùi hoaëc ñaët quyeàn lôïi ñaûng phaùi cuûa moät quoác gia hoaëc moät nhoùm leân treân quyeàn lôïi chung hoaøn caàu. Neáu caùc quy taéc ñöôïc coi chæ nhö caùc phöông tieän ñöôïc söû duïng baát cöù khi naøo noù toû ra coù lôïi theá, vaø bò boû qua khi khoâng coù lôïi theá, thì caùc löïc löôïng voâ kyû luaät seõ xoå loàng gaây toån haïi nghieâm troïng cho xaõ hoäi, cho ngöôøi ngheøo vaø ngöôøi deã bò toån thöông, cho caùc moái lieân heä huynh ñeä, cho moâi tröôøng vaø cho di saûn vaên hoùa, vôùi nhöõng maát maùt khoâng theå buø ñaép cho coäng ñoàng hoaøn caàu.
258. Chieán tranh coù theå deã daøng ñöôïc löïa choïn baèng caùch vieän ra moïi lyù do ñöôïc cho laø nhaân ñaïo, phoøng thuû hoaëc ñeà phoøng, vaø thaäm chí söû duïng ñeán vieäc thao tuùng thoâng tin. Trong nhöõng thaäp nieân gaàn ñaây, moïi cuoäc chieán tranh ñôn nhaát ñeàu ñöôïc coi laø "chính ñaùng". Saùch Giaùo lyù cuûa Giaùo Hoäi Coâng Giaùo noùi veà khaû theå phoøng veä chính ñaùng baèng söùc maïnh quaân söï, bao goàm vieäc chöùng minh raèng moät soá "ñieàu kieän nghieâm ngaët cuûa tính hôïp phaùp veà maët ñaïo ñöùc"[239] ñaõ ñöôïc ñaùp öùng. Tuy nhieân, ngöôøi ta raát deã rôi vaøo caùch hieåu quaù roäng raõi veà caùi quyeàn coù theå coù naøy. Vì theo caùch naøy, moät soá ngöôøi cuõng coù theå bieän minh moät caùch sai laàm caû nhöõng cuoäc taán coâng "ngaên ngöøa" hoaëc caùc haønh vi chieán tranh khoù traùnh ñöôïc vieäc keùo theo "caùc toäi aùc vaø roái loaïn coøn teä hôn caû toäi aùc caàn ñöôïc loaïi boû"[240]. Vaán ñeà laø töø ngaøy coù söï phaùt trieån caùc vuõ khí haït nhaân, hoùa hoïc vaø sinh hoïc, cuõng nhö nhöõng khaû theå to lôùn vaø ngaøy caøng gia taêng cuûa caùc kyõ thuaät môùi, chieán tranh ñaõ coù theâm moät söùc maïnh huûy dieät khoâng ai kieåm soaùt noåi ñang taùc haïi leân raát nhieàu daân thöôøng voâ toäi. Roõ raøng laø "chöa bao giôø loaøi ngöôøi coù söùc maïnh nhö vaäy treân chính mình, nhöng cuõng khoâng coù gì baûo ñaûm hoï seõ söû duïng noù moät caùch khoân ngoan"[241]. Do ñoù, chuùng ta seõ khoâng theå coi chieán tranh nhö moät giaûi phaùp, bôûi vì nhöõng ruûi ro cuûa noù coù leõ luoân lôùn hôn nhöõng lôïi ích giaû ñònh maø ngöôøi ta voán gaùn cho noù. Ngaøy nay, khi ñöùng tröôùc thöïc taïi naøy, ngöôøi ta raát khoù beânh vöïc caùc tieâu chuaån hôïp lyù, töøng chín muøi trong caùc theá kyû tröôùc, ñeå noùi veà moät cuoäc "chieán tranh chính nghóa" coù theå coù. Khoâng bao giôø coøn xaûy ra chieán tranh nöõa![242].
259. Caàn phaûi noùi theâm raèng, vôùi vieäc gia taêng hoaøn caàu hoùa, ñieàu xem ra nhö moät giaûi phaùp töùc thì hoaëc thieát thöïc cho moät phaàn cuûa theá giôùi seõ khôûi dieãn moät chuoãi caùc haäu quaû baïo löïc vaø thöôøng tieàm aån, keát cuïc seõ gaây haïi cho toaøn boä haønh tinh vaø môû ñöôøng cho caùc cuoäc chieán tranh môùi vaø toài teä hôn trong töông lai. Trong theá giôùi ngaøy nay, khoâng coøn chæ laø nhöõng cuoäc buøng noå chieán tranh ñôn leû ôû quoác gia naøy hay quoác gia noï; thay vaøo ñoù, chuùng ta ñang traûi qua moät "cuoäc chieán tranh theá giôùi töøng phaàn", vì vaän meänh cuûa caùc quoác gia ñöôïc lieân keát chaët cheõ vôùi nhau treân khung caûnh hoaøn caàu.
260. Theo lôøi Thaùnh Gioan XXIII, "chuû tröông cho raèng chieán tranh laø moät coâng cuï thích ñaùng ñeå söûa chöõa caùc vi phaïm coâng lyù laø ñieàu khoâng coøn yù nghóa gì nöõa"[243]. Khi ñöa ra quan ñieåm naøy trong boái caûnh caêng thaúng quoác teá lôùn lao, ngaøi ñaõ noùi leân khaùt voïng hoøa bình ngaøy caøng gia taêng trong thôøi kyø Chieán tranh Laïnh. Ngaøi uûng hoä nieàm xaùc tín cho raèng caùc laäp luaän phoø hoøa bình maïnh hôn baát cöù tính toaùn naøo veà quyeàn lôïi ñaëc thuø vaø nieàm tin töôûng naøo vaøo vieäc söû duïng vuõ khí. Tuy nhieân, ngöôøi ta ñaõ khoâng naém vöõng caùc cô hoäi do vieäc keát lieãu Chieán tranh Laïnh mang laïi vì thieáu vieãn kieán ñoái vôùi töông lai vaø yù thöùc chung veà vaän meänh chung cuûa chuùng ta. Thay vaøo ñoù, ngöôøi ta thaáy vieäc theo ñuoåi quyeàn lôïi ñaûng phaùi maø khoâng ñeà cao quyeàn lôïi phoå quaùt laø ñieàu deã daøng hôn nhieàu. Boùng ma chieán tranh haõi huøng, do ñoù, ñaõ baét ñaàu coù ñöôïc moät neàn taûng môùi.
261. Moïi cuoäc chieán ñeàu khieán theá giôùi chuùng ta trôû neân toài teä hôn tröôùc. Chieán tranh laø moät thaát baïi cuûa chính trò vaø cuûa nhaân loaïi, moät söï ñaàu haøng ñaùng xaáu hoå, moät thaát baïi nhöùc nhoái tröôùc caùc theá löïc xaáu xa. Chuùng ta ñöøng sa laày vaøo caùc cuoäc thaûo luaän lyù thuyeát, maø haõy chaïm vaøo da thòt bò thöông cuûa caùc naïn nhaân. Moät laàn nöõa, chuùng ta haõy nhìn vaøo nhöõng vuï gieát haïi thöôøng daân ñöôïc coi nhö "thieät haïi phuï". Chuùng ta haõy hoûi chính caùc naïn nhaân. Chuùng ta haõy nghó tôùi nhöõng ngöôøi tò naïn vaø di taûn, nhöõng ngöôøi chòu haäu quaû cuûa phoùng xaï nguyeân töû hoaëc caùc cuoäc taán coâng baèng chaát hoùa hoïc, nhöõng ngöôøi meï maát con vaø nhöõng caäu beù vaø coâ beù bò taøn taät hoaëc töôùc maát tuoåi thô. Chuùng ta haõy nghe nhöõng caâu chuyeän coù thaät veà nhöõng naïn nhaân bò baïo haønh naøy, haõy nhìn vaøo thöïc taïi baèng con maét cuûa hoï vaø laéng nghe nhöõng caâu chuyeän hoï keå baèng moät traùi tim roäng môû. Baèng caùch naøy, chuùng ta môùi coù theå naém baét ñöôïc vöïc thaúm söï aùc ôû taâm ñieåm chieán tranh. Chuùng ta cuõng seõ khoâng boái roái khi bò coi laø ngaây thô vì löïa choïn hoøa bình.
262. Töï chuùng, caùc quy taéc seõ khoâng ñuû neáu chuùng ta tieáp tuïc nghó raèng giaûi phaùp cho caùc vaán ñeà hieän taïi laø raên ñe baèng sôï haõi hoaëc ñe doïa vuõ khí haït nhaân, hoùa hoïc hoaëc sinh hoïc. Thaät vaäy, "neáu chuùng ta xem xeùt caùc moái ñe doïa chính ñoái vôùi hoøa bình vaø an ninh vôùi nhieàu chieàu kích cuûa chuùng trong theá giôùi ña cöïc cuûa theá kyû XXI naøy, chaúng haïn, nhö chuû nghóa khuûng boá, caùc xung ñoät baát ñoái xöùng, an ninh maïng, caùc vaán ñeà moâi tröôøng, ngheøo ñoùi, thì khoâng ít nghi ngôø seõ naûy sinh lieân quan ñeán söï baát caäp cuûa khaû naêng raên ñe haït nhaân nhö moät giaûi ñaùp höõu hieäu cho caùc thaùch thöùc nhö vaäy. Nhöõng lo ngaïi naøy caøng lôùn hôn khi chuùng ta xem xeùt caùc haäu quaû thaûm khoác veà nhaân ñaïo vaø moâi tröôøng seõ xaûy ra sau baát cöù vieäc söû duïng vuõ khí haït nhaân naøo, vôùi nhöõng haäu quaû taøn phaù, böøa baõi vaø khoâng theå kieåm soaùt ñöôïc, theo thôøi gian vaø khoâng gian... Chuùng ta cuõng caàn töï hoûi mình raèng söï oån ñònh döïa treân sôï haõi seõ beàn vöõng ra sao, khi noù thöïc söï laøm taêng noãi sôï haõi vaø phaù hoaïi caùc moái lieân heä tin caäy giöõa caùc daân toäc. Hoøa bình vaø oån ñònh quoác teá khoâng theå döïa treân caûm thöùc an toaøn giaû taïo, döïa treân moái ñe doïa huûy dieät laãn nhau hoaëc huûy dieät hoaøn toaøn, hoaëc chæ döïa vaøo vieäc duy trì söï caân baèng quyeàn löïc... Trong boái caûnh naøy, muïc tieâu cuoái cuøng cuûa vieäc loaïi boû hoaøn toaøn vuõ khí haït nhaân trôû thaønh moät thaùch thöùc vaø meänh leänh ñaïo ñöùc vaø nhaân ñaïo... Söï lieân laäp vaø hoaøn caàu hoùa ngaøy moät gia taêng coù nghóa laø baát cöù giaûi ñaùp naøo ñoái vôùi moái ñe doïa vuõ khí haït nhaân ñeàu phaûi mang tính taäp theå vaø phoái hôïp, döïa treân söï tin töôûng laãn nhau. Söï tin töôûng naøy chæ coù theå ñöôïc xaây döïng nhôø cuoäc ñoái thoaïi thöïc söï höôùng ñeán lôïi ích chung chöù khoâng phaûi ñeå baûo veä caùc lôïi ích daáu maët hoaëc ñaëc thuø naøo"[244]. Vôùi soá tieàn chi cho vuõ khí vaø caùc chi tieâu quaân söï khaùc, chuùng ta haõy thaønh laäp moät quyõ hoaøn caàu[245] ñeå cuoái cuøng coù theå chaám döùt naïn ñoùi vaø taïo ñieàu kieän cho vieäc phaùt trieån ôû caùc nöôùc ngheøo nhaát, ñeå coâng daân cuûa hoï khoâng phaûi duøng ñeán caùc giaûi phaùp baïo löïc hoaëc vieån voâng, hoaëc phaûi rôøi khoûi ñaát nöôùc cuûa hoï ñeå tìm kieám moät cuoäc soáng xöùng ñaùng hôn.
AÙn töû hình
263. Coù moät caùch khaùc ñeå loaïi boû nhöõng ngöôøi khaùc, moät caùch khoâng nhaém vaøo caùc quoác gia maø nhaém vaøo caùc caù nhaân. Ñoù laø aùn töû hình. Thaùnh Gioan Phaoloâ II ñaõ tuyeân boá roõ raøng vaø chaéc chaén raèng hình phaït töû hình khoâng phuø hôïp vôùi quan ñieåm luaân lyù vaø khoâng coøn caàn thieát xeùt theo quan ñieåm coâng lyù hình söï[246]. Khoâng theå luøi böôùc khoûi chuû tröông naøy. Ngaøy nay chuùng ta tuyeân boá roõ raøng raèng "aùn töû hình laø khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc"[247] vaø Giaùo hoäi kieân quyeát keâu goïi baõi boû hình phaït naøy treân toaøn theá giôùi[248].
264. Trong Taân Öôùc, trong khi caùc caù nhaân ñöôïc yeâu caàu khoâng ñöôïc töï mình ñoaït laáy coâng lyù (x. Rm 12, 17.19), thì ngöôøi ta cuõng thöøa nhaän söï caàn thieát phaûi coù caùc thaåm quyeàn ñeå aùp ñaët caùc hình phaït leân nhöõng keû baát löông (x. Rm 13: 4). (1 Pr 2:14). Thaät vaäy, "ñôøi soáng coâng daân, ñöôïc caáu truùc xung quanh moät coäng ñoàng coù toå chöùc, caàn caùc quy taéc ñeå soáng chung, nhöõng qui taéc maø vieäc coá yù vi phaïm chuùng seõ ñoøi phaûi coù bieän phaùp uoán naén thích ñaùng"[249]. Ñieàu naøy coù nghóa laø thaåm quyeàn coâng coäng hôïp phaùp coù theå vaø phaûi "tröøng phaït tuøy theo möùc ñoä nghieâm troïng cuûa toäi phaïm"[250] vaø quyeàn tö phaùp phaûi ñöôïc baûo ñaûm "söï ñoäc laäp caàn thieát trong lónh vöïc luaät phaùp"[251].
265. Töø nhöõng theá kyû ñaàu tieân cuûa Giaùo hoäi, moät soá ngöôøi ñaõ roõ raøng phaûn ñoái hình phaït töû hình. Thí duï, Lactantius cho raèng "khoâng neân coù ngoaïi leä naøo caû; vieäc gieát moät con ngöôøi luoân luoân laø ñieàu baát hôïp phaùp"[252]. Ñöùc Giaùo Hoaøng Nicholas I ñaõ thuùc giuïc ñeå caùc noã löïc phaûi ñöôïc thöïc hieän "nhaèm giaûi thoaùt khoûi aùn töû hình khoâng nhöõng moïi ngöôøi voâ toäi, maø caû moïi ngöôøi coù toäi nöõa"[253]. Trong phieân toøa xeùt xöû nhöõng keû saùt haïi hai linh muïc, Thaùnh Augustinoâ ñaõ yeâu caàu thaåm phaùn khoâng laáy maïng nhöõng keû saùt nhaân vôùi lyù leõ naøy: "Chuùng toâi khoâng phaûn ñoái vieäc ngaøi töôùc quyeàn töï do phaïm toäi aùc theâm cuûa nhöõng keû aùc naøy. Mong muoán cuûa chuùng toâi laø ngaøi ñeå laïi söï soáng cho hoï vaø khoâng laøm queø cuït baát cöù boä phaän cô theå naøo cuûa hoï. Vaø, ñoàng thôøi, baèng caùc bieän phaùp cöôõng cheá do luaät phaùp quy ñònh, hoï neân ñöôïc bieán ñoåi töø côn giaän döõ phi lyù cuûa hoï thaønh söï thanh thaûn cuûa nhöõng ngöôøi coù taâm trí laønh maïnh, vaø töø vieäc laøm xaáu xa cuûa hoï thaønh moät vieäc laøm coù ích naøo ñoù. Ñieàu naøy cuõng ñöôïc coi nhö moät vieäc keát aùn, nhöng moät keát aùn chæ bao goàm moät tình traïng trong ñoù söï taùo baïo phaïm toäi khoâng coøn ñöôïc töï do haønh ñoäng vaø trong ñoù ngöôøi ta coù thôøi gian ñeå aên naên, phaûi ñöôïc coi nhö moät ôn ích hôn laø moät bieän phaùp tröøng phaït ñôn thuaàn... Haõy tröøng phaït ñieàu aùc nhöng khoâng queân ñieàu phaûi coù ñoái vôùi nhaân tính; öôùc chi caùc taøn aùc cuûa nhöõng keû phaïm phaùp khoâng trôû thaønh dòp ñeå ngaøi vui höôûng khoaùi caûm traû thuø, nhöng nhö nhöõng veát thöông ñeå ngaøi quan taâm chöõa laønh"[254].
266. Sôï haõi vaø phaãn noä coù theå deã daøng daãn ñeán vieäc xem hình phaït moät caùch ñaày baùo thuø vaø thaäm chí taøn nhaãn, thay vì laø moät phaàn cuûa dieãn trình chöõa laønh vaø taùi hoøa nhaäp vaøo xaõ hoäi. Ngaøy nay, "trong moät soá lónh vöïc chính trò vaø moät soá phöông tieän truyeàn thoâng naøo ñoù, baïo löïc vaø traû thuø coâng coäng vaø tö rieâng ñöôïc kích thích, khoâng nhöõng choáng laïi nhöõng ngöôøi chòu traùch nhieäm vi phaïm toäi aùc, maø coøn choáng laïi nhöõng ngöôøi bò nghi ngôø vi phaïm phaùp luaät, baát keå ñöôïc chöùng minh hay khoâng... Ñoâi khi coù xu höôùng coá tình bòa ñaët ra keû thuø: nhöõng nhaân vaät bò raäp khuoân ñaïi dieän cho moïi ñaëc ñieåm maø xaõ hoäi tri nhaän hoaëc giaûi thích laø coù tính ñe doïa. Caùc cô cheá taïo ra caùc hình aûnh naøy y heät caùc cô cheá ñaõ cho pheùp vieäc loan truyeàn nhöõng tö töôûng phaân bieät chuûng toäc trong thôøi ñaïi cuûa hoï"[255]. Ñieàu naøy caøng laøm nguy hieåm theâm vieäc thöïc haønh ngaøy moät gia taêng taïi moät soá quoác gia bieän phaùp giam giöõ ngaên ngöøa, boû tuø khoâng xeùt xöû vaø nhaát laø aùn töû hình.
267. ÔÛ ñaây toâi muoán nhaán maïnh ñieàu naøy "khoâng theå töôûng töôïng ñöôïc vieäc caùc quoác gia ngaøy nay khoâng coù bieän phaùp naøo khaùc ngoaøi hình phaït töû hình ñeå baûo veä cuoäc soáng cuûa nhöõng ngöôøi khaùc khoûi nhöõng keû xaâm löôïc baát coâng". Ñaëc bieät nghieâm troïng veà phöông dieän naøy laø caùc vuï goïi laø haønh quyeát phi tö phaùp hoaëc phi phaùp luaät, thöïc chaát laø "nhöõng vuï gieát ngöôøi do moät soá quoác gia vaø caùc ñaïi dieän cuûa hoï coá yù thöïc hieän, thöôøng ñöôïc coi nhö caùc cuoäc ñuïng ñoä vôùi caùc toäi phaïm hoaëc ñöôïc trình baøy nhö laø haäu quaû khoâng coá tình cuûa vieäc söû duïng söùc maïnh hôïp lyù, caàn thieát vaø töông xöùng khi aùp duïng phaùp luaät"[256].
268. "Caùc laäp luaän choáng laïi aùn töû hình raát nhieàu vaø noåi tieáng. Giaùo hoäi ñaõ chính thöùc keâu goïi phaûi chuù yù ñeán moät soá laäp luaän naøy, chaúng haïn nhö khaû theå sai soùt tö phaùp vaø vieäc söû duïng caùc hình phaït nhö vaäy bôûi caùc cheá ñoä toaøn trò vaø ñoäc taøi nhö moät phöông tieän ñaøn aùp baát ñoàng chính kieán hoaëc ñaøn aùp caùc nhoùm thieåu soá toân giaùo vaø vaên hoùa, taát caû ñeàu laø caùc naïn nhaân maø phaùp luaät cuûa caùc cheá ñoä ñoù coi laø 'phaïm phaùp'. Taát caû caùc Kitoâ höõu vaø nhöõng ngöôøi coù thieän chí ngaøy nay ñöôïc keâu goïi coá gaéng khoâng nhöõng ñeå xoùa boû aùn töû hình, baát keå hôïp phaùp hay baát hôïp phaùp, döôùi moïi hình thöùc, nhöng coøn ñeå caûi thieän tình traïng nhaø tuø, vì toân troïng nhaân phaåm cuûa nhöõng con ngöôøi bò töôùc maát töï do. Toâi muoán lieân keát ñieàu naøy vôùi aùn tuø chung thaân... Baûn aùn chung thaân laø moät aùn töû hình kín ñaùo"[257].
269. Chuùng ta neân ghi nhôù raèng "ngay caû keû gieát ngöôøi cuõng khoâng ñaùnh maát phaåm giaù baûn thaân cuûa hoï, vaø chính Thieân Chuùa cam keát baûo ñaûm phaåm giaù naøy"[258]. Vieäc kieân quyeát baùc boû aùn töû hình cho thaáy ta coù theå thöøa nhaän phaåm giaù baát khaû chuyeån nhöôïng cuûa moãi con ngöôøi vaø chaáp nhaän raèng hoï coù moät theá ñöùng ôû trong vuõ truï naøy. Neáu toâi khoâng baùc boû phaåm giaù ñoù cuûa ngöôøi toài teä nhaát trong caùc phaïm nhaân, thì toâi seõ khoâng baùc boû phaåm giaù cuûa baát cöù ai. Toâi seõ daønh cho moïi ngöôøi khaû theå chia seû haønh tinh naøy vôùi toâi, baát chaáp moïi dò bieät cuûa chuùng toâi.
270. Toâi yeâu caàu caùc Kitoâ höõu coøn do döï veà ñieåm naøy vaø nhöõng ngöôøi bò caùm doã muoán chieàu theo baïo löïc döôùi baát cöù hình thöùc naøo, haõy ghi nhôù nhöõng lôøi leõ trong saùch Isaia: "Hoï seõ reøn göôm thaønh löôõi caøy" (Is 2:4). Ñoái vôùi chuùng ta, lôøi tieân tri naøy ñaõ laáy xöông thòt töø Chuùa Gieâsu Kitoâ, Ñaáng, khi thaáy moät moân ñeä bò caùm doã duøng baïo löïc, ñaõ noùi moät caùch quaû quyeát: "Haõy xoû göôm vaøo voû, vì taát caû nhöõng ai caàm göôm seõ cheát vì göôm" (Mt 26:52). Nhöõng lôøi naøy vang voïng laïi lôøi caûnh baùo coå xöa: "Ta seõ ñoøi moãi ngöôøi phaûi ñeàn maïng soáng cuûa ngöôøi anh em mình. Ai ñoå maùu con ngöôøi, thì maùu noù seõ bò con ngöôøi ñoå ra" (St 9: 5-6). Phaûn öùng cuûa Chuùa Gieâsu, xuaát phaùt töø traùi tim Ngöôøi, ñaõ thu heïp khoaûng caùch cuûa nhieàu theá kyû ñeå ñeán vôùi thôøi ñaïi ta nhö moät lôøi keâu goïi tröôøng kyø.
- - - - - - - - - -
[209] Thoâng ñieäp Ngaøy Hoøa Bình Theá giôùi naêm 2020 (8 Thaùng 12 2019), 2: L'Osservatore Romano, 13 Thaùng 12 2019, p. 8.
[210] Hoäi Ñoàng Giaùm Muïc Congo, Thoâng ñieäp göûi Daân Chuùa vaø Nhöõng ngöôøi ñaøn oâng vaø ñaøn baø coù thieän chí (9 Thaùng 5 2018).
[211] Dieãn vaên taïi Cuoäc Gaëp Gôõ Hoøa Giaûi Quoác Gia, Villavicencio, Colombia (8 Thaùng 9 2017): AAS 109 (2017), 1063-1064, 1066.
[212] Thoâng ñieäp nhaân Ngaøy Hoøa Bình Theá giôùi naêm 2020 (8 Thaùng 12 2019), 3: L'Osservatore Romano, 13 Thaùng 12 2019, p. 8.
[213] Hoäi Ñoàng Giaùm Muïc Nam Phi, Pastoral Letter on Christian Hope in the Current Crisis (Thaùng 5 1986).
[214] Hoäi Ñoàng Giaùm Muïc Ñaïi Haøn, Appeal of the Catholic Church in Korea for Peace on the Korean Peninsula (15 Thaùng 8 2017).
[215] Gaëp gôõ Caùc Nhaø Laõnh ñaïo Chính trò, Kinh teá vaø Daân söï, Quito, Ecuador (7 Thaùng 7 2015): L'Osservatore Romano, 9 Thaùng 7 2015, p. 9.
[216] Cuoäc gaëp gôõ Lieân toân vôùi giôùi treû, Maputo, Mozambique (5 Thaùng 9 2019): L'Osservatore Romano, 6 Thaùng 9 2019, p. 7.
[217] Baøi giaûng leã, Cartagena de Indias, Colombia (10 Thaùng 9 2017): AAS 109 (2017), 1086.
[218] Gaëp gôõ Nhaø Caàm quyeàn, Ngoaïi giao ñoaøn vaø Ñaïi dieän Xaõ hoäi Daân söï, Bogotaù, Colombia (7 Thaùng 9 2017): AAS 109 (2017), 1029.
[219] Hoäi Ñoàng Giaùm Muïc Colombia, Por el bien de Colombia: diaùlogo, reconciliacioùn y desarrollo integral (26 Thaùng 11 2019), 4.
[220] Gaëp gôõ Nhaø Caàm quyeàn, Ngoaïi giao ñoaøn vaø Ñaïi dieän Xaõ hoäi Daân söï, Maputo, Mozambique (5 Thaùng 9 2019): L'Osservatore Romano, 6 Thaùng 9 2019, p. 6.
[221] Hoäi nghò Toaøn theå laàn thöù naêm caùc Giaùm Muïc Chaâu Myõ Latinh vaø vuøng Caribbean, Aparecida Document (29 Thaùng 6 2007), 398.
[222] Toâng huaán Evangelii Gaudium (24 Thaùng 11 2013), 59: AAS 105 (2013), 1044.
[223] Thoâng ñieäp Centesimus Annus (1 Thaùng 5 1991), 14: AAS 83 (1991), 810.
[224] Baøi giaûng trong Thaùnh leã caàu cho Tieán boä Caùc Daân toäc, Maputo, Mozambique (6 Thaùng 9 2019): L'Osservatore Romano, 7 Thaùng 9 2019, p. 8.
[225] Nghi thöùc tieáp ñoùn, Colombo, Sri Lanka (13 Thaùng 1 2015): L'Osservatore Romano, 14 Thaùng 1 2015, p. 7.
[226] Gaëp gôõ Caùc Treû em cuûa "Trung taâm Bethany" vaø Ñaïi dieän Caùc Trung taâm Baùc aùi cuûa Albania, Tirana, Albania (21 Thaùng 9 2014): Insegnamenti II, 2 (2014), 288.
[227] Thoâng ñieäp Video göûi Hoäi nghò TED ôû Vancouver (26 Thaùng 4 2017): L'Osservatore Romano, 27 Thaùng 4 2017, p. 7.
[228] Ñöùc Pioâ XI, Thoâng ñieäp Quadragesimo Anno (15 Thaùng 5 1931): AAS 23 (1931), 213.
[229] Toâng huaán Evangelii Gaudium (24 Thaùng 11 2013), 228: AAS 105 (2013), 1113.
[230] Gaëp gôõ Nhaø Caàm quyeàn, Ngoaïi giao ñoaøn vaø Ñaïi dieän Xaõ hoäi Daân söï, Riga, Latvia (24 Thaùng 9 2018): L'Osservatore Romano, 24-25 Thaùng 9 2018, p. 7.
[231] Nghi thöùc tieáp ñoùn, Tel Aviv, Israel (25 Thaùng 5 2014): Insegnamenti II, 1 (2014), 604.
[232] Vieáng Ñaøi Kyû nieäm Yad Vashem, Jerusalem (26 Thaùng 5 2014): AAS 106 (2014), 228.
[233] Dieãn vaên taïi Ñaøi Kyû nieäm Hoøa bình, Hiroshima, Japan (24 Thaùng 11 2019): L'Osservatore Romano, 25-26 Thaùng 11 2019, p. 8.
[234] Thoâng ñieäp nhaân Ngaøy Hoøa Bình Theá giôùi naêm 2020 (8 Thaùng 12 2019), 2: L'Osservatore Romano, 13 Thaùng 12 2019, p. 8.
[235] Hoäi Ñoàng Giaùm Muïc Croatia, Letter on the Fiftieth Anniversary of the End of the Second World War (1 Thaùng 5 1995).
[236] Baøi Giaûng leã, Amman, Jordan (24 Thaùng 5 2014): Insegnamenti II, 1 (2014), 593.
[237] Cf. Thoâng ñieäp nhaân Ngaøy Hoøa Bình Theá giôùi naêm 2020 (8 Thaùng 12 2019), 1: L'Osservatore Romano, 13 Thaùng 12 2019, p. 8.
[238] Dieãn vaên vôùi Caùc Thaønh vieân cuûa Ñaïi Hoäi Ñoàng Lieân Hieäp Quoác, New York (25 Thaùng 9 2015): AAS 107 (2015), 1041-1042.
[239] No. 2309.
[240] Ñaõ daãn.
[241] Thoâng ñieäp Laudato Si' (24 Thaùng 5 2015), 104: AAS 107 (2015), 888.
[242] Thaùnh Augustinoâ, ngöôøi ñaõ saùng cheá ra yù nieäm "chieán tranh chính ñaùng" maø chuùng ta khoâng coøn duy trì thôøi nay nöõa, cuõng noùi raèng "Vinh quang hôn vaãn laø duy trì chieán tranh baèng lôøi noùi, hôn laø saùt haïi con ngöôøi baèng göôm giaùo, vaø cung caáp hoaëc duy trì hoøa bình baèng hoøa bình, chöù khoâng baèng chieán tranh" (Epistola 229, 2: PL 33, 1020).
[243] Thoâng ñieäp Pacem in Terris (11 Thaùng 4 1963): AAS 55 (1963), 291.
[244] Thoâng ñieäp göûi Hoäi nghò Lieân Hieäp Quoác thöông thaûo tìm ra phöông theá troùi buoäc hôïp phaùp ñeå ngaên caám vuõ khí haït nhaân (23 Thaùng 3 2017): AAS 109 (2017), 394-396.
[245] Xem Thaùnh Phaoloâ VI, Thoâng ñieäp Populorum Progressio (26 Thaùng 3 1967): AAS 59 (1967), 282.
[246] Xem Thoâng ñieäp Evangelium Vitae (25 Thaùng 3 1995), 56: AAS 87 (1995), 463-464.
[247] Dieãn vaên nhaân Kyû nieäm naêm thöù 25 ngaøy coâng boá Saùch Giaùo Lyù cuûa Giaùo Hoäi Coâng Giaùo (11 Thaùng 10 2017): AAS 109 (2017), 1196.
[248] Xem Boä Giaùo Lyù Ñöùc tin, Letter to the Bishops Regarding the Revision of No. 2267 of the Catechism of the Catholic Church on the Death Penalty (1 Thaùng 8 2018): L'Osservatore Romano, 3 Thaùng 8 2018, p. 8.
[249] Dieãn vaên vôùi caùc Ñaïi bieåu Hieäp hoäi Hình luaät Quoác teá (23 Thaùng 10 2014): AAS 106 (2014), 840.
[250] Hoäi ñoàng Giaùo hoaøng veà Coâng lyù vaø Hoøa bình, Hôïp tuyeån Giaùo huaán Xaõ hoäi cuûa Giaùo Hoäi, 402.
[251] Thaùnh Gioan Phaoloâ II, Dieãn vaên vôùi Hieäp hoäi Thaåm phaùn Quoác gia (31 Thaùng 3 2000), 4: AAS 92 (2000), 633.
[252] Divinae Institutiones VI, 20, 17: PL 6, 708.
[253] Epistola 97 (Responsa ad consulta Bulgarorum), 25: PL 119, 991. "ipsi (Christo) non solum innoxios quosque, verum etiam et noxios a mortis exitio satagite cunctos eruere...".
[254] Epistola ad Marcellinum 133, 1.2: PL 33, 509.
[255] Dieãn vaên vôùi caùc Ñaïi bieåu Hieäp hoäi Hình luaät Quoác teá (23 Thaùng 10 2014): AAS 106 (2014), 840-841.
[256] Ñaõ daãn, 842.
[257] Ñaõ daãn.
[258] Thaùnh Gioan Phaoloâ II, Thoâng ñieäp Evangelium Vitae (25 Thaùng 3 1995), 9: AAS 87 (1995), 411.