Toâng huaán Haäu Thöôïng Hoäi Ñoàng Amazon
cuûa Ñöùc Thaùnh Cha Phanxicoâ
Querida Amazonia (Amazon Thaân Yeâu)
(Baûn dòch Vieät ngöõ cuûa Vuõ Vaên An)
Chöông Moät: Giaác Mô Xaõ Hoäi
Chöông Hai:
Giaác Mô Vaên Hoùa
28. Ñieàu quan troïng laø coå vuõ khu vöïc Amazon, nhöng ñieàu naøy khoâng nguï yù thöïc daân hoùa noù veà vaên hoùa maø thay vaøo ñoù giuùp noù saûn sinh ra nhöõng ñieàu toát nhaát töø chính noù. Thöïc theá, ñaây laø ñieàu giaùo duïc coù nghóa vuï phaûi laøm: vun sôùi chöù khoâng böùc goác, phaùt huy taêng tröôûng chöù khoâng laøm suy yeáu baûn saéc, hoã trôï chöù khoâng xaâm laán. Coù nhöõng tieàm naêng trong töï nhieân coù theå bò maát ñi maõi maõi theá naøo, thì moät ñieàu töông töï coù theå xaûy ra vôùi caùc neàn vaên hoùa chöa coù thoâng ñieäp naøo ñöôïc nghe thaáy, nhöng hieän nay ñang bò ñe doïa hôn bao giôø heát nhö vaäy.
Khoái ña dieän Amazon
29. Khu vöïc Amazon coù nhieàu daân toäc vaø quoác tòch, vaø hôn 110 daân toäc baûn ñòa trong vuøng coâ laäp töï nguyeän (IPVI) [31]. Tình theá cuûa hoï raát mong manh vaø nhieàu ngöôøi caûm thaáy hoï laø nhöõng ngöôøi caàm côø cuoái cuøng cuûa moät kho baùu theá naøo roài cuõng bieán maát, chæ ñöôïc pheùp soáng soùt neáu khoâng gaây raéc roái, trong khi chính saùch thöïc daân haäu hieän ñaïi cöù theá tieán böôùc. Khoâng neân xem hoï nhö nhöõng keû man rôï "thieáu vaên minh". Hoï chæ ñôn giaûn laø nhöõng ngöôøi thöøa keá caùc neàn vaên hoùa khaùc nhau vaø caùc hình thöùc vaên minh khaùc maø thôøi kyø tröôùc ñaõ phaùt trieån khaù cao [32].
30. Tröôùc thôøi kyø thöïc daân, daân cö taäp trung ôû bôø soâng vaø bôø hoà, nhöng böôùc tieán thöïc daân ñaõ ñaåy nhöõng cö daân lôùn tuoåi vaøo saâu trong röøng. Ngaøy nay, vieäc caøng ngaøy caøng bò sa maïc hoùa moät laàn nöõa laïi ñaåy nhieàu ngöôøi trong soá hoï ñeán caùc vuøng ngoaïi oâ vaø væa heø cuûa caùc thaønh phoá, ñoâi khi trong tình traïng ngheøo ñoùi khuûng khieáp nhöng cuõng bò phaân maûnh noäi taâm do vieäc ñaùnh maát caùc giaù trò tröôùc ñaây voán naâng ñôõ hoï. ÔÛ ñoù, hoï thöôøng thieáu caùc ñieåm qui chieáu vaø goác reã vaên hoùa töøng cung caáp cho hoï moät baûn saéc vaø moät caûm thöùc veà phaåm giaù, vaø hoï ñaõ laøm taêng haøng nguõ cuûa nhöõng ngöôøi bò ruoàng boû. Ñieàu naøy laøm giaùn ñoaïn vieäc truyeàn taûi baèng vaên hoùa söï khoân ngoan voán ñöôïc löu truyeàn haøng theá kyû töø theá heä naøy sang theá heä khaùc. Caùc thaønh phoá, nôi neân laø choã gaëp gôõ, laøm phong phuù laãn nhau vaø trao ñoåi giöõa caùc neàn vaên hoùa khaùc nhau, ñaõ trôû thaønh moät khung caûnh bi thaûm cho nhöõng cuoäc ñôøi bò vöùt boû.
31. Moãi daân toäc soáng soùt trong khu vöïc Amazon ñeàu coù baûn saéc vaên hoùa rieâng vaø söï phong phuù ñoäc ñaùo trong vuõ truï ña vaên hoùa cuûa chuùng ta, nhôø vaøo moái lieân heä chaët cheõ ñöôïc caùc cö daân thieát laäp vôùi moâi tröôøng xung quanh trong moät coäng sinh khoâng coù tính ñònh meänh thuyeát, moät coäng sinh khoù coù theå hình dung neáu söû duïng caùc pham truø taâm thaàn du nhaäp töø beân ngoaøi:
"Moät khi ñaõ coù vuøng queâ, vôùi soâng ngoøi, thuù vaät nhöõng ñaùm maây vaø caây coái cuûa noù.
Nhöng ñoâi luùc, khi noâng thoân, vôùi soâng ngoøi vaø caây coái,
khoâng laø ñaâu ñeå nhìn thaáy,
nhöõng ñieàu naøy phaûi naûy sinh trong taâm trí cuûa moät ñöùa treû" [33].
"Bieán doøng soâng thaønh maùu cuûa baïn...
Sau ñoù troàng chính baïn,
ñaâm hoa vaø phaùt trieån:
ñeå reã cuûa baïn ñaâm xuoáng ñaát
maõi maõi,
vaø cuoái cuøng
trôû thaønh moät chieác ca noâ
moät vaùn tröôït, moät caùi beø,
ñaát, moät caùi bình,
moät trang traïi vaø moät ngöôøi ñaøn oâng" [34].
32. Caùc nhoùm ngöôøi, loái soáng vaø theá giôùi quan cuûa hoï, cuõng ña daïng nhö chính vuøng ñaát naøy, vì hoï phaûi töï thích nghi vôùi ñòa lyù vaø caùc khaû theå cuûa noù. Ngöôøi ñaùnh caù khoâng gioáng nhö ngöôøi thôï saên, vaø ngöôøi gaët haùi noäi ñòa khoâng gioáng nhö nhöõng ngöôøi canh taùc vuøng ñaát luõ luït. Ngay caû hieän nay, chuùng ta thaáy ôû khu vöïc Amazon, haøng ngaøn coäng ñoàng baûn ñòa, ngöôøi goác Phi Chaâu, ngöôøi soâng ngoøi vaø cö daân thaønh phoá, hoï khaùc nhau vaø bao goàm moät söï ña daïng nhaân baûn lôùn lao. ÔÛ moãi vuøng ñaát vaø ñaëc ñieåm cuûa noù, Thieân Chuùa töï toû mình Ngöôøi ra vaø phaûn aûnh moät ñieàu gì ñoù trong veû ñeïp baát taän cuûa Ngöôøi. Do ñoù, moãi nhoùm rieâng bieät, trong moät toång hôïp sinh töû vôùi moâi tröôøng xung quanh, khai trieån hình thöùc khoân ngoan cuûa rieâng hoï. Nhöõng ngöôøi trong chuùng ta quan saùt ñieàu naøy töø beân ngoaøi neân traùnh vieäc toång quaùt hoùa khoâng hôïp tình hôïp lyù, nhöõng laäp luaän vaø keát luaän ñôn giaûn chæ döïa treân cô sôû caùc khung suy nghó vaø kinh nghieäm rieâng cuûa chính chuùng ta.
Chaêm soùc caùc goác reã
33. ÔÛ ñaây toâi muoán nhaán maïnh raèng, "moät vieãn kieán duy tieâu thuï veà caùc höõu theå nhaân baûn, ñöôïc khuyeán khích bôûi caùc cô cheá cuûa neàn kinh teá hoaøn caàu hoùa ngaøy nay, coù taùc duïng san baèng caùc neàn vaên hoùa, laøm giaûm ñi tính ña daïng voán laø di saûn cuûa toaøn theå nhaân loaïi" [35]. Ñieàu naøy ñaëc bieät aûnh höôûng ñeán nhöõng ngöôøi treû tuoåi, vì noù coù xu höôùng "laøm môø nhaït nhöõng gì khaùc bieät veà nguoàn goác vaø boái caûnh cuûa hoï, vaø bieán hoï thaønh moät doøng haøng hoùa môùi deã uoán naén" [36]. Ñeå ngaên chaën quaù trình baàn cuøng hoùa con ngöôøi naøy, caàn phaûi quan taâm moät caùch yeâu thöông ñeán caùc goác reã cuûa chuùng ta, vì chuùng laø "ñieåm coá ñònh ñeå töø ñoù, chuùng ta coù theå phaùt trieån vaø ñöông ñaàu vôùi caùc thaùch ñoá môùi" [37]. Toâi keâu goïi nhöõng ngöôøi treû tuoåi ôû khu vöïc Amazon, ñaëc bieät caùc daân toäc baûn ñòa, "haõy chòu traùch nhieäm ñoái vôùi goác reã cuûa caùc baïn, bôûi vì töø nhöõng goác reã naøy, seõ phaùt sinh söùc maïnh giuùp caùc baïn lôùn leân, ñôm hoa vaø keát traùi" [38]. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi trong soá hoï ñaõ ñöôïc röûa toäi, nhöõng goác reã naøy bao goàm lòch söû cuûa daân toäc Israel vaø cuûa Giaùo hoäi cho ñeán ngaøy nay. Kieán thöùc veà chuùng coù theå mang laïi nieàm vui vaø, treân heát, nieàm hy voïng coù khaû naêng gôïi höùng cho nhöõng haønh ñoäng cao thöôïng vaø can ñaûm.
34. Trong nhieàu theá kyû, caùc daân toäc Amazon truyeàn laïi söï khoân ngoan vaên hoùa cuûa hoï baèng lôøi noùi, vôùi nhöõng huyeàn thoaïi, truyeàn thuyeát vaø nhöõng caâu chuyeän, nhö trong tröôøng hôïp "nhöõng ngöôøi keå chuyeän ban sô vöôït qua röøng raäm mang theo nhöõng caâu chuyeän töø thò traán naøy ñeán thò traán noï, giöõ cho moät coäng ñoàng soáng ñoäng maø, neáu khoâng coù cuoáng roán cuûa nhöõng caâu chuyeän ñoù, khoaûng caùch vaø vieäc thieáu truyeàn thoâng seõ phaân maûnh vaø vaø laøm hoï tan bieán" [39]. Ñoù laø lyù do taïi sao ñieàu quan troïng laø "ñeå ngöôøi giaø keå laïi nhöõng caâu chuyeän daøi cuûa hoï" [40] vaø ñeå ngöôøi treû daønh thì giôø uoáng thaät saâu töø nguoàn nöôùc ñoù.
35. Maëc duø ngaøy caøng coù nguy cô naøy: söï giaøu coù veà vaên hoùa naøy seõ bieán maát; caûm ôn Thieân Chuùa, trong nhöõng naêm gaàn ñaây, moät soá daân toäc ñaõ vieát ra nhöõng caâu chuyeän cuûa hoï vaø moâ taû yù nghóa trong caùc phong tuïc cuûa hoï. Nhôø caùch naøy, chính baûn thaân hoï coù theå minh nhieân thöøa nhaän raèng hoï sôû höõu moät ñieàu gì ñoù hôn caû baûn saéc daân toäc vaø hoï laø nhöõng ngöôøi mang nhöõng kyù öùc quùy giaù caù nhaân, gia ñình vaø taäp theå. Toâi raát vui khi thaáy nhöõng ngöôøi ñaõ maát tieáp xuùc vôùi caùc goác reã cuûa hoï nay ñang coá gaéng phuïc hoài kyù öùc bò hö haïi cuûa hoï. Roài caû caùc lónh vöïc chuyeân nghieäp cuõng ñaõ ñöôïc thaáy moät caûm thöùc ngaøy caøng gia taêng veà baûn saéc Amazon; ngay ñoái vôùi nhöõng ngöôøi laø haäu dueä cuûa ngöôøi nhaäp cö, khu vöïc Amazon cuõng ñaõ trôû thaønh moät nguoàn cho caûm höùng ngheä thuaät, vaên chöông, aâm nhaïc vaø vaên hoùa. Caùc ngheä thuaät khaùc nhau, vaø ñaëc bieät thi ca, ñaõ tìm thaáy nguoàn caûm höùng trong nöôùc, röøng, söï soáng soâi ñoäng, cuõng nhö söï ña daïng vaên hoùa vaø caùc thaùch ñoá sinh thaùi vaø xaõ hoäi cuûa noù.
Cuoäc gaëp gôõ lieân vaên hoùa
36. Gioáng nhö moïi thöïc taïi vaên hoùa, caùc neàn vaên hoùa cuûa khu vöïc noäi ñòa Amazon coù giôùi haïn cuûa chuùng. Vaên hoùa ñoâ thò phöông Taây cuõng coù nhöõng giôùi haïn cuûa chuùng. Caùc nhaân toá nhö duy tieâu thuï, duy caù nhaân, kyø thò, baát bình ñaúng vaø baát cöù soá löôïng nhaân toá khaùc ñeàu noùi leân maët yeáu hôn cuûa caùc neàn vaên hoùa ñöôïc cho laø phaùt trieån hôn. Caùc nhoùm saéc toäc, khi töông taùc vôùi thieân nhieân, ñaõ phaùt trieån moät kho taøng vaên hoùa ñöôïc ñaùnh daáu bôûi caûm thöùc coäng ñoàng maïnh meõ, saün saøng nhaän thaáy caùc khía caïnh ñen toái hôn cuûa chuùng ta, maø chuùng ta khoâng nhaän ra giöõa dieãn trình cho laø tieán boä cuûa chuùng ta. Do ñoù, ñieàu roõ raøng coù lôïi laø laéng nghe kinh nghieäm soáng cuûa hoï.
37. Baét ñaàu töø goác reã cuûa chuùng ta, chuùng ta haõy ngoài quanh chieác baøn chung, nôi ñaøm ñaïo vaø hy voïng chung. Nhôø caùch naøy, caùc khaùc bieät cuûa chuùng ta, caùc khaùc bieät beà ngoaøi gioáng nhö moät bieåu ngöõ hoaëc moät böùc töôøng, coù theå trôû thaønh moät caây caàu. Baûn saéc vaø ñoái thoaïi khoâng phaûi laø caùc keû thuø. Baûn saéc vaên hoùa cuûa chuùng ta ñöôïc cuûng coá vaø laøm phong phuù nhö keát quaû cuûa cuoäc ñoái thoaïi vôùi nhöõng ngöôøi khoâng gioáng nhö chuùng ta. Baûn saéc chaân chính cuûa chuùng ta cuõng khoâng ñöôïc baûo toàn bôûi moät söï coâ laäp ngheøo naøn. Toâi khoâng heà ñeà xuaát moät "chuû nghóa duy baûn ñòa" hoaøn toaøn kheùp kín, phi lòch söû, tónh tuï, voán baùc boû baát cöù loaïi pha troän naøo (mestizaje). Moät neàn vaên hoùa coù theå trôû neân caèn coãi khi noù "trôû neân höôùng noäi vaø coá gaéng duy trì maõi maõi caùc caùch soáng loãi thôøi baèng caùch baùc boû moïi trao ñoåi hoaëc tranh luaän lieân quan ñeán söï thaät veà con ngöôøi" [41]. Ñieàu ñoù seõ khoâng thöïc tieãn, vì khoâng deã gì baûo veä baûn thaân khoûi söï xaâm laêng vaên hoùa. Vì lyù do naøy, vieäc löu yù vaø quan taâm ñoái vôùi caùc giaù trò vaên hoùa cuûa caùc nhoùm baûn ñòa neân ñöôïc moïi ngöôøi chia seû, vì söï phong phuù cuûa hoï cuõng laø söï phong phuù cuûa chuùng ta. Neáu baûn thaân chuùng ta khoâng gia taêng caûm thöùc ñoàng traùch nhieäm ñoái vôùi tính ña daïng voán laøm ñeïp nhaân tính cuûa chuùng ta, chuùng ta khoù coù theå yeâu caàu caùc nhoùm trong röøng saâu côûi môû moät caùch khoâng pheâ phaùn ñoái vôùi "neàn vaên minh".
38. ÔÛ khu vöïc Amazon, ngay giöõa caùc daân toäc nguyeân thuûy khaùc nhau, vaãn coù theå phaùt trieån "caùc moái töông quan lieân vaên hoùa, trong ñoù, söï ña daïng khoâng coù nghóa laø ñe doïa, vaø khoâng bieän minh cho caùc phaåm traät quyeàn löïc cuûa moät soá ngöôøi treân nhöõng ngöôøi khaùc, maø laø cuoäc ñoái thoaïi giöõa caùc vieãn kieán vaên hoùa, cöû haønh khaùc nhau, caùc moái lieân heä qua laïi vaø söï hoài sinh hy voïng" [42].
Caùc neàn vaên hoùa laâm nguy, caùc daân toäc gaëp nguy cô
39. Neàn kinh teá hoaøn caàu hoùa ñang traân traùo phaù hoaïi söï phong phuù nhaân baûn, xaõ hoäi vaø vaên hoùa. Söï tan raõ cuûa caùc gia ñình ñang dieãn ra nhö haäu quaû cuûa caùc cuoäc di cö baét buoäc aûnh höôûng ñeán vieäc truyeàn taûi caùc giaù trò, vì "gia ñình laø vaø luoân luoân laø ñònh cheá xaõ hoäi ñoùng goùp nhieàu nhaát vaøo vieäc giöõ cho neàn vaên hoùa cuûa chuùng ta sinh ñoäng" [43]. Hôn nöõa, "ñoái dieän vôùi söï xaâm chieám thöïc daân hoùa cuûa caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng", ñieàu caàn laø phaûi coå vuõ nôi caùc daân toäc nguyeân thuûy "caùc hình thöùc truyeàn thoâng thay theá döïa treân ngoân ngöõ vaø vaên hoùa cuûa chính hoï" vaø ñeå "chính caùc chuû theå baûn ñòa hieän dieän trong caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaõ coù saün" [44].
40. Trong baát cöù döï aùn naøo cho khu vöïc Amazon, "ñieàu caàn laø phaûi toân troïng caùc quyeàn cuûa caùc daân toäc vaø caùc neàn vaên hoùa vaø ñaùnh giaù cao ñieàu naøy: vieäc phaùt trieån cuûa moät nhoùm xaõ hoäi giaû thieát moät dieãn trình lòch söû dieãn ra trong boái caûnh vaên hoùa vaø ñoøi moät söï tham gia lieân tuïc vaø tích cöïc cuûa ngöôøi daân ñòa phöông ngay töø trong neàn vaên hoùa rieâng cuûa hoï. Khaùi nieäm phaåm chaát cuoäc soáng cuõng khoâng theå ñöôïc aùp ñaët töø beân ngoaøi, vì phaåm chaát cuoäc soáng phaûi ñöôïc hieåu beân trong theá giôùi caùc bieåu töôïng vaø phong tuïc rieâng cuûa töøng nhoùm ngöôøi" [45]. Neáu caùc neàn vaên hoùa toå tieân cuûa caùc daân toäc nguyeân thuûy phaùt sinh vaø phaùt trieån trong vieäc tieáp xuùc maät thieát vôùi moâi tröôøng töï nhieân, thì raát khoù cho hoï khoâng bò aûnh höôûng moät khi moâi tröôøng ñoù bò huûy hoaïi.
Ñieàu naøy daãn chuùng ta ñeán giaác mô tieáp theo.
- - - - - - - - - - -
[31] Xem Taøi Lieäu Laøm Vieäc, 57.
[32] Xem EVARISTO EDUARDO DE MIRANDA, Quando o Amazonas corria para o Pacifico, Petroùpolis, 2007, 83-93.
[33] JUAN CARLOS GALEANO, "Paisajes", trong Amazonia y otros poemas, ed. Universidad Externado de Colombia, Bogotaù, 2011, 31.
[34] JAVIER YGLESIAS, "Llamado", trong Revista peruana de literatura, soá 6 (thaùnh 6-2007), 31.
[35] Thoâng ñieäp Laudato Si' (24-5-2015), 144: AAS 107 (2015) 905.
[36] Toâng Huaán Haäu Thöôïng Hoäi Ñoàng Christus Vivit (25-03-2019), 186.
[37] Nhö treân., 200.
[38] Söù ñieäp video cho hoäi nghò Thanh nieân baûn ñòa theá giôùi, Soloy-Panama (18-1-2019).
[39] MARIO VARGAS LLOSA, Giôùi thieäu cho El Hablador, Madrid (8-10-2007).
[40] Toâng Huaán Haäu Thöôïng Hoäi Ñoàng Christus Vivit (25-3-2019), 195.
[41] Thaùnh Giaùo Hoaøng Gioan Phaoloâ II, Thoâng ñieäp Centesimus Annus (1-5-1991), 50: AAS 83 (1991), 856.
[42] Khoùa Hoïp Khoaùng Ñaïi Laàn 5 Cuûa Caùc Hoäi Ñoàng Giaùm Muïc Nam Myõ Vaø Vuøng Caribeâ, Aparecida Document (29-6-2007), 97.
[43] Dieãn töø vôùi Hoäi nghi caùc daân toäc baûn ñòa ôû Amazonia, Puerto Maldonado-Peru (19-1-2018): AAS 110 (2018), 301.
[44] Taøi Lieäu Laøm Vieäc, 123, e.
[45] Thoâng ñieäp Laudato Si' (24-5-2015), 144: AAS 107 (2015), 906.
Chöông Ba: Giaác Mô Sinh Thaùi
Chöông Boán: Giaác Mô Kinh Teá