350 Naêm Doøng Meán Thaùnh Giaù:
Lòch Söû Doøng Meán Thaùnh Giaù Thôøi Kyø Töû Ñaïo
(Theá Kyû XVIII - XIX)
350 Naêm Doøng Meán Thaùnh Giaù: Lòch Söû Doøng Meán Thaùnh Giaù Thôøi Kyø Töû Ñaïo (Theá Kyû XVIII - XIX)
Nhoùm Nghieân Cöùu Linh Ñaïo Meán Thaùnh Giaù
(WHÑ 17-05-2020)
1. Tình hình chung
Neáu ngöôøi ta ví theá kyû XVIII vaø XIX nhö moät böùc phoâng neàn, thì hieän treân phoâng neàn aáy laø böùc tranh Giaùo Hoäi Vieät Nam vôùi maøu saéc u buoàn vaø ñen toái bôûi nhöõng cuoäc baùch haïi ñaïo, bôûi caùc cuoäc chieán tranh vaø thieân tai, vaø coøn bôûi söï tranh chaáp noäi boä giöõa caùc thöøa sai. Tuy nhieân, trong böùc phoâng neàn aûm ñaïm aáy, laïi böøng leân aùnh saùng bôûi nhöõng taâm hoàn quaû caûm, chaáp nhaän tuø toäi, ñoøn roi, goâng cuøm, ngay caû caùi cheát ñeå minh chöùng nieàm tin vaøo Ñöùc Gieâsu Kitoâ Cöùu Theá.
1.1. Bò baùch haïi
Töø thôøi Chuùa Trònh ñeán Chuùa Nguyeãn, sang Nhaø Taây Sôn, ñaëc bieät laø döôùi caùc trieàu ñaïi cuûa Vua Minh Maïng, Thieäu Trò vaø Töï Ñöùc, nhöõng saéc chæ caám ñaïo ñöôïc lieân tuïc ban haønh, gaây neân nhöõng ñôït baùch haïi keùo daøi vaø ñöa ñeán nhöõng haäu quaû bi thöông cho Giaùo Hoäi Coâng Giaùo Vieät Nam[1].
Cuõng vaäy, töø nhöõng ngaøy ñaàu cuûa Giaùo Hoäi ñòa phöông, nöõ tu Meán Thaùnh Giaù ñöôïc dieãm phuùc chòu baùch haïi hoaëc hieán daâng maïng soáng ñeå laøm chöùng cho ñöùc tin treân maûnh ñaát queâ höông cuûa mình.
1.2. Chieán tranh vaø thieân tai
Vieäc cai trò ôû Ñaøng Ngoaøi, treân danh nghóa thuoäc Vua Leâ nhöng thöïc quyeàn laïi laø Chuùa Trònh. Nhöõng cuoäc xung ñoät giöõa Chuùa Trònh vaø Chuùa Nguyeãn, roài cuoäc noåi daäy cuûa anh em Taây Sôn vaøo cuoái theá kyû XVIII, thaûm caûnh noäi chieán xaûy ra lieân mieân vaø lan roäng khaép nôi. Cuoái cuøng, vaøo cuoái theá kyû XIX, nöôùc Vieät laïi phaûi ñoái dieän vôùi cuoäc chieán choáng ngoaïi xaâm, khieán daân nöôùc chìm vaøo trong chieán tranh khoùi löûa. Cuõng trong thôøi kyø naøy, nhieàu traän luõ luït, roài haïn haùn keùo daøi, khieán ñôøi soáng cuûa ngöôøi daân raát khoán cuøng.
Cuoäc chieán caøng lan roäng, thieân tai caøng nhieàu thì cuoäc soáng cuûa nöõ tu Meán Thaùnh Giaù caøng baáp beânh vaø khoù khaên.
1.3. Tranh chaáp giöõa caùc thöøa sai
Taïi Ñaøng Ngoaøi, luùc baáy giôø, coù caùc thöøa sai thuoäc nhieàu quoác tòch vaø doøng tu khaùc nhau nhö Hoäi Thöøa Sai Haûi Ngoaïi Paris, Doøng Ña Minh, Doøng Teân, Doøng Augustinoâ vaø Doøng Phanxicoâ. Chính vì söï ña daïng naøy ñaõ naûy sinh nhöõng cuoäc tranh chaáp, chuû yeáu töø vaán ñeà quyeàn haønh vaø quaûn trò ñòa haït[2]. Ñaàu tieân laø söï tranh chaáp giöõa caùc thöøa sai cuûa Thaùnh Boä vaø caùc thöøa sai cuûa cheá ñoä Baûo Trôï; tieáp ñeán laø giöõa caùc thöøa sai cuøng Doøng Ña Minh nhöng khaùc quoác tòch vaø Tænh Doøng; cuoái cuøng laø caùc thöøa sai khaùc Doøng, khaùc quoác tòch.
Töông töï nhö vaäy, taïi Ñaøng Trong, nhöõng baát hoøa giöõa caùc thöøa sai trong vieäc cai quaûn, veà söï khaùc bieät quoác tòch, phaân bieät giöõa linh muïc trieàu vaø doøng, daãn ñeán vieäc toá caùo leân Toøa Thaùnh vaø nhöõng cuoäc kinh lyù sau ñoù[3]. Nhöõng baát hoøa giöõa caùc thöøa sai vaãn coøn aâm æ cho ñeán moät ngaøy Voõ Vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt truïc xuaát taát caû thöøa sai nöôùc ngoaøi, tröø moät linh muïc Doøng Teân laø ngöï y cuûa trieàu ñình[4].
Ngoaøi nhöõng tranh chaáp nhö ñaõ keå, caùc thöøa sai thôøi ñoù coøn tranh chaáp caû veà thaåm quyeàn treân Doøng Meán Thaùnh Giaù, khieán caùc nöõ tu trôû thaønh naïn nhaân cuûa vieäc tranh chaáp aáy.
2. Doøng Meán Thaùnh Giaù theá kyû XVIII
Traûi qua theá kyû XVIII ñaày khoù khaên, Doøng Meán Thaùnh Giaù ñaõ gaùnh chòu nhieàu
noãi gian truaân, coù luùc töôûng nhö khoâng coøn ñaát soáng. Haàu nhö coäng ñoaøn naøo cuõng gaùnh chòu tai hoaï, coù khi bò xoaù soå. Nhöng nhö moät maàm soáng maïnh meõ, neáu phaàn ngoïn bò baõo toá vuøi daäp, thì ngay khi coù theå, choài non laïi moïc leân. Caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù, töø theá heä naøy ñeán theá heä khaùc, kieân trì vôùi ñaëc suûng Meán Thaùnh Giaù, khoâng phaûi chæ treân danh xöng nhöng baèng chính cuoäc soáng cuûa mình.
2.1. Taïi Ñaøng Ngoaøi
Naêm 1679, Toøa Thaùnh chia Ñòa Phaän Ñaøng Ngoaøi thaønh Taây Ñaøng Ngoaøi vaø Ñoâng Ñaøng Ngoaøi. Doøng Meán Thaùnh Giaù cuõng ñöôïc phaân chia nhö vaäy.
Taïi Taây Ñaøng Ngoaøi - Söï hôïp tan cuûa nöõ tu Meán Thaùnh Giaù
Doøng Meán Thaùnh Giaù ôû Taây Ñaøng Ngoaøi ñaõ phaùt trieån ñaùng keå. Tuy nhieân, cuoäc soáng cuûa nöõ tu Meán Thaùnh Giaù gaëp nhieàu khoù khaên, khi bình an, caùc chò quy tuï laïi trong caùc Nhaø Meán Thaùnh Giaù; khi bò baùch haïi, caùc chò phaân taùn ñi nhieàu nôi, chôø ngaøy ñoaøn tuï.
Nhöõng naêm ñaàu theá kyû, caùc chò ñaõ ñöôïc Ñaáng Baûn Quyeàn quan taâm caùch ñaëc bieät, vì theá, caùc Nhaø Meán Thaùnh Giaù tieáp tuïc gia taêng. Ngaøy Leã Ñöùc Meï Leân Trôøi naêm 1714, Ñöùc Cha Beùlot quy tuï 50 nöõ tu Meán Thaùnh Giaù veà Trang Nöùa ñeå caàu nguyeän cho Ñöùc Cha Jacques de Bourges vöøa môùi qua ñôøi[5].
Trong baûn baùo caùo ngaøy 08/06/1751, Ñöùc Cha Louis Neùez cho bieát, Doøng coù khoaûng "400 thieáu nöõ ngheøo, chia thaønh 25 Nhaø"[6], trong ñoù 18 Nhaø thuoäc tænh Ngheä An, soá coøn laïi thuoäc caùc tænh Thanh Hoùa Noäi, Thanh Hoùa Ngoaïi vaø Nam Ñònh[7].
Theá nhöng, sau ñoù khoâng laâu, Ñöùc Cha Reydellet moâ taû raèng, saéc chæ caám ñaïo 1765 ñaõ khieán "chuùng ta khoâng coøn coäng ñoaøn, khoâng coøn chuûng vieän, khoâng coøn nhaø ôû, khoâng coøn nhaø thôø, taát caû ñeàu bò trieät haï. Caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù bò giaûi taùn, nhöõng ngöôøi treû tuoåi veà nhaø cha meï, nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi troán aån nôi nhaø caùc tín höõu"[8].
Chò em Meán Thaùnh Giaù Taây Ñaøng Ngoaøi ñaõ chòu nhöõng khoù khaên cuøng vôùi Giaùo Hoäi trong vuøng luùc baáy giôø. Vôùi thôøi gian, nhöõng khoù khaên aáy giaûm daàn. Vaøo thaäp nieân cuoái cuûa theá kyû XVIII, trong baùo caùo ngaøy 14/03/1795 göûi Thaùnh Boä Truyeàn Baù Ñöùc Tin, Ñöùc Cha Longer Gia cho bieát Doøng Meán Thaùnh Giaù hieän ñaõ coù 30 Nhaø, moãi Nhaø coù 15 ñeán 40 chò[9]; vaø vaøo naêm 1797, hai Nhaø nöõa cuõng ñaõ ñöôïc xaây döïng, moãi Nhaø coù hôn 20 chò[10].
Maëc duø chò em Meán Thaùnh Giaù ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû trong vieäc soáng "toát ñaïo ñeïp ñôøi", theá nhöng, cuoäc baùch haïi trong thôøi kyø 1795-1798 taïi Ngheä An vaø Thanh Hoùa laïi khieán "caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù coù nhöõng Thaùnh Giaù maø caùc chò khoâng vaùc noåi". Daãu vaäy, Doøng vaãn coù nhieàu thanh thieáu nöõ nhieät thaønh xin gia nhaäp, thöøa sai La Mothe Haäu ñaõ neâu con soá gaàn 1.000 nöõ tu trong böùc thö ñeà ngaøy 31/03/1795[11].
Taïi Ñoâng Ñaøng Ngoaøi - Vieäc nöõ tu Doøng Meán Thaùnh Giaù chuyeån sang Doøng Ba Ña Minh taïi vieän
Töø khi Ñòa Phaän Ñoâng Ñaøng Ngoaøi ñöôïc giao cho caùc thöøa sai Doøng Ña Minh cai quaûn, ñôøi tu cuûa caùc chò Meán Thaùnh Giaù khoâng coøn ñöôïc bình an bôûi chính quyeàn bính trong Giaùo Hoäi ñòa phöông gaây neân.
Chuû tröông cuûa caùc thöøa sai Doøng Ña Minh laø muoán chuyeån caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù ôû Ñoâng Ñaøng Ngoaøi thaønh caùc nöõ tu Doøng Ba Ña Minh vôùi nhöõng caùch thöùc nhö: chieâu duï boû kieâng thòt, duøng aùp löïc baét buoäc phaûi chuyeån doøng, hoaëc ra thôøi haïn neáu chò em naøo khoâng tuaân theo yù caùc ngaøi seõ bò ñuoåi ra khoûi nhaø. Trong tình hình nhö theá, nhieàu raéc roái ñaõ xaûy ra cho caùc chò Meán Thaùnh Giaù. Vieäc naøy cuõng laøm cho caùc Ñaáng Baûn Quyeàn phaûi baän taâm[12].
Do nhöõng vaán ñeà treân, Ñöùc Cha Hilario Costa Hy, thuoäc Doøng Augustinoâ, trieäu taäp Coâng Nghò Ñaøng Ngoaøi laàn thöù hai taïi Luïc Thuûy Haï, nhaèm oån ñònh tình theá. Coâng Nghò naøy ñaõ ñöa ra 21 quyeát ñònh, trong ñoù, coù caùc ñieàu lieân quan ñeán Doøng Meán Thaùnh Giaù, cuï theå nhö: "Caám caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù chuyeån sang Doøng Ba Ña Minh; [...] Caùc Giaùm Muïc coù quyeàn laäp Tu Vieän Meán Thaùnh Giaù baát cöù ôû ñaâu trong Ñòa Phaän; vaø caùc ngaøi coù quyeàn giaûi quyeát caùc vuï tranh chaáp giöõa hai Doøng nöõ [Doøng Meán Thaùnh Giaù vaø Doøng Ba Ña Minh], maø moïi ngöôøi phaûi tuaân theo cho ñeán khi Toøa Thaùnh quyeát ñònh caùch khaùc"[13]. Tuy nhieân, Coâng Nghò naøy khoâng ñöôïc Toøa Thaùnh coâng nhaän.
Chò em Meán Thaùnh Giaù laïi phaûi ñoái dieän vôùi nhöõng khoù khaên nhö tröôùc. Caùc chò bò vu khoáng, bò ñe doaï, vaø ñieàu teä haïi nhaát laø caùc chò coøn bò haønh haï veà maët thieâng lieâng nhö khoâng ñöôïc xöng toäi, röôùc leã, vì caùc chò khoâng chòu toá caùo cha Adriano[14]laø keû roái ñaïo vaø ñaõ bò maéc vaï. Khoâng naûn chí, ngaøy 16/08/1759, caùc chò ñaïi dieän cho saùu Nhaø Meán Thaùnh Giaù tieáp tuïc laøm ñôn khieáu naïi leân Toøa Thaùnh[15].
Sau khi phaùi vò Kinh Löôïc ñeán Ñaøng Trong ñeå ñieàu tra vaø nhaän ñöôïc baùo caùo veà tình traïng cuûa caùc nöõ tu taïi ñoù, naêm 1764, Thaùnh Boä göûi cho caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù moät chæ duï cam keát baûo veä vaø öu ñaõi caùc chò. Tuy theá, caùc chò Meán Thaùnh Giaù vaãn coøn bò eùp chuyeån sang Doøng Ba Ña Minh[16]. Vì vaäy, ngaøy 05/03/1787, Thaùnh Boä ñöa ra quyeát ñònh döùt khoaùt:
- Caùc chò Meán Thaùnh Giaù Trung Lao ñaõ gia nhaäp Doøng Ba Ña Minh, nay ai muoán thì coù theå töï do trôû laïi Doøng Meán Thaùnh Giaù;
- Töø ñaây, vieäc chuyeån töø Doøng Meán Thaùnh Giaù sang Doøng Ba Ña Minh laø ñieàu baát hôïp phaùp, "neáu ñi ngöôïc laïi quyeát ñònh treân ñeàu baát thaønh söï vaø seõ coù hình phaït rieâng do Thaùnh Boä aùp ñaët"[17].
Tuy Thaùnh Boä ñaõ ñöa ra quyeát ñònh nhö theá, nhöng vaøo cuoái theá kyû XVIII, Ñoâng Ñaøng Ngoaøi chæ coøn ba Tu Vieän Meán Thaùnh Giaù: Kieân Lao, Trung Linh vaø Buøi Chu[18].
2.2. Taïi Ñaøng Trong
Vaøo naêm 1711, Ñaøng Trong coù 20 coäng ñoaøn nöõ tu Meán Thaùnh Giaù. Vaøi naêm sau ñoù, ñaïo bò baùch haïi döõ doäi, neân taát caû caùc coäng ñoaøn treân bò giaûi taùn vaø taøn luïi[19] ñeán ñoä ngöôøi ta khoâng tìm ñöôïc baûn luaät naøo cuûa Ñöùc Cha Pierre Lambert de la Motte[20]. Sau thôøi gian ngöng treä, caùc Ñaáng Baûn Quyeàn ñaõ tìm caùch phuïc hoài, vaø nhôø ñoù maø Doøng Meán Thaùnh Giaù ôû Ñaøng Trong ñöôïc khoâi phuïc vaø phaùt trieån moät caùch kyø dieäu. Nhöõng Tu Vieän Meán Thaùnh Giaù tieâu bieåu thôøi baáy giôø laø Thôï Ñuùc, Haø Döøa, Nha Ru vaø Chôï Môùi.
Tuy vaäy, nhieàu cuoäc caám ñaïo laïi lieân tieáp xaûy ra, ñoù laø lyù do khi Ñöùc Cha Guillaume Piguel traû lôøi nhöõng caâu hoûi cuûa Thaùnh Boä Truyeàn Baù Ñöùc Tin veà Ñòa Phaän Ñaøng Trong vaøo ngaøy 19/07/1765 cho bieát: "hoaøn toaøn khoâng coù moät doøng nöõ naøo caû"[21]. Töôûng nhö seõ khoâng coøn toàn taïi, vaäy maø Doøng Meán Thaùnh Giaù ôû Ñaøng Trong laïi ñöôïc hoài sinh duø caùc khoù khaên vaãn coøn ñoù. Nhôø loøng nhieät thaønh giuùp ñôõ cuûa Ñöùc Cha Labartette, Doøng Meán Thaùnh Giaù ñaõ phaùt trieån trôû laïi khaù nhanh. Nhö moät ñieäp khuùc, Doøng ñöôïc phuïc hoài chöa bao laâu sau moät cuoäc baùch haïi thì cuoäc baùch haïi khaùc laïi ñeán.
2.3. Soá nöõ tu Meán Thaùnh Giaù vaøo cuoái theá kyû XVIII
Veà con soá nöõ tu Meán Thaùnh Giaù, chuùng ta khoâng coù nhöõng baûn thoáng keâ chính xaùc, chæ döïa vaøo baûn baùo caùo cuûa caùc thöøa sai. Con soá naøy thöôøng bò dao ñoäng bôûi caùc cuoäc baét ñaïo.
Vaøo cuoái theá kyû XVIII, ôû Ñòa Phaän Taây Ñaøng Ngoaøi coøn tôùi 30 coäng ñoaøn vôùi haøng traêm nöõ tu. Soá ôn goïi xin vaøo Doøng nhieàu ñeán ñoä Giaùm Muïc Ñaïi Dieän Toâng Toøa phaûi ra leänh tuyeån choïn kyõ löôõng.
Coøn ôû Ñòa Phaän Ñoâng Ñaøng Ngoaøi, nôi Doøng Meán Thaùnh Giaù khoâng ñöôïc caùc thöøa sai Ña Minh öu aùi, khoaûng naêm 1777, coøn naêm coäng ñoaøn vôùi 84 nöõ tu; vaø cuoái theá kyû XVIII, coøn ba coäng ñoaøn Kieân Lao, Trung Linh vaø Buøi Chu[22].
Tính chung caû Ñaøng Ngoaøi, con soá nöõ tu Meán Thaùnh Giaù ñaõ coù luùc leân tôùi khoaûng 1.000 ngöôøi[23]. Coøn ôû Ñaøng Trong, coù taùm coäng ñoaøn vôùi khoaûng 200 nöõ tu[24].
3. Doøng Meán Thaùnh Giaù theá kyû XIX
3.1. Tình hình chung
Böôùc sang theá kyû XIX, Giaùo Hoäi Coâng Giaùo Vieät Nam ñöôïc taïm oån trong ba thaäp nieân ñaàu döôùi thôøi Vua Gia Long; sau ñoù laø thôøi kyø bò baùch haïi taøn khoác keùo daøi hôn 50 naêm döôùi caùc trieàu Vua Minh Maïng, Thieäu Trò, Töï Ñöùc, tieáp ñeán laø phong traøo Vaên Thaân vaø Caàn Vöông vôùi chuû tröông Bình Taây Saùt Taû ñaõ gaây ra nhöõng toån thaát raát to lôùn veà nhaân maïng vaø taøi saûn cho Giaùo Hoäi[25]; vaøo thaäp nieân cuoái, Giaùo Hoäi ñöôïc bình yeân vaø môû ra caùc trieån voïng töôi saùng cho töông lai.
Tröôùc naêm 1844, caû Vieät Nam chæ coù ba Ñòa Phaän Ñaïi Dieän Toâng Toøa: Taây Ñaøng Ngoaøi, Ñoâng Ñaøng Ngoaøi vaø Ñaøng Trong. Trong thôøi kyø gian khoù nhaát vaø bò baùch haïi aùc lieät nhaát, Giaùo Hoäi Vieät Nam vaãn coù nhöõng tieán trieån ñaùng keå, cuï theå laø söï gia taêng con soá caùc Ñòa Phaän.
ÔÛ Ñaøng Ngoaøi coù caùc Ñòa Phaän: Taây Ñaøng Ngoaøi (1679), Ñoâng Ñaøng Ngoaøi (1679), Nam Ñaøng Ngoaøi (1846), Trung (1848), Baéc Ñaøng Ngoaøi (1883), vaø Thöôïng Baéc Kyø (Ñoaøi) (1895).
ÔÛ Ñaøng Trong coù caùc Ñòa Phaän: Ñoâng Ñaøng Trong (1844), Taây Ñaøng Trong (1844) vaø Baéc Ñaøng Trong (1850).
Cho ñeán thôøi kyø naøy, Doøng Meán Thaùnh Giaù ñaõ hieän dieän haàu nhö treân taát caû caùc Ñòa Phaän taïi Vieät Nam.
3.2. Thoáng keâ chung veà Doøng Meán Thaùnh Giaù
Vì caùc Ñòa Phaän ñoäc laäp vôùi nhau neân chuùng ta khoâng coù ñöôïc con soá thoáng keâ chung cho Giaùo
Hoäi Vieät Nam. Rieâng Doøng Meán Thaùnh Giaù, chuùng ta bieát ñöôïc con soá nöõ tu nhö sau:
- Naêm 1838: Ñoâng Ñaøng Ngoaøi coù 21 Nhaø Doøng vôùi khoaûng 400 nöõ tu, nhöng phaàn lôùn laø nöõ tu cuûa Doøng Ba Ña Minh taïi vieän; Taây Ñaøng Ngoaøi coù 40 Nhaø Doøng; ÔÛ Ñaøng Trong, 20 Nhaø ñaõ bieán maát moät phaàn döôùi söï taøn phaù cuûa nhöõng keû baùch haïi[26].
- Naêm 1850: döïa theo Nieân Giaùm cuûa Thaùnh Boä Truyeàn Baù Ñöùc Tin, linh muïc Ñinh Thöïc cho bieát: coù 72 Nhaø Doøng vôùi 1.600 nöõ tu trong caû nöôùc Vieät Nam[27].
- Naêm 1859: Linh muïc Migne cung caáp soá thoáng keâ veà caùc coäng ñoaøn vaø nöõ tu Meán Thaùnh Giaù treân khaép caùc Ñòa Phaän cuûa Vieät Nam: "Ngaøy nay, caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù goàm 72 coäng ñoaøn, vôùi khoaûng 1.680 nöõ tu. ÔÛ Ñoâng Ñaøng Trong, coù saùu coäng ñoaøn Meán Thaùnh Giaù vôùi khoaûng 120 nöõ tu; ôû Taây Ñaøng Trong coù saùu coäng ñoaøn vôùi khoaûng 160 nöõ tu, vaø taïi Baéc Ñaøng Trong coù taùm coäng ñoaøn vôùi 300 nöõ tu. ÔÛ Taây Ñaøng Ngoaøi coù 24 coäng ñoaøn vôùi 509 nöõ tu, ôû Trung (Nam) Ñaøng Ngoaøi coù 23 coäng ñoaøn vaø 556 nöõ tu, vaø ôû Ñoâng Ñaøng Ngoaøi coù moät coäng ñoaøn vôùi 37 nöõ tu"[28].
Thöïc ra, ñieàu quan troïng khoâng phaûi laø söï chính xaùc cuûa soá löôïng caùc nhaø hay con soá caùc nöõ tu, vì nhö chuùng ta bieát trong hoaøn caûnh khoù khaên vaø ñaày baát traéc trong caùc thôøi kyø baùch haïi, thì söï hôïp tan cuûa caùc coäng ñoaøn laø ñieàu deã hieåu. Tan ñoù roài laïi hôïp ñoù. Khi tan, caùc chò trôû veà nhaø cha meï hay tìm nôi aån troán; khi taïm yeân, caùc chò laïi tìm veà beân nhau, gaày döïng laïi coäng ñoaøn. Cô sôû cuûa coäng ñoaøn chæ laø nhöõng caên nhaø tranh vaùch ñaát thoâ sô nhö bao nhaø cuûa daân queâ ngheøo khoù, boû ñi cuõng chaúng maáy tieác maø xaây döïng laïi cuõng khoâng maáy khoù khaên.
Ñieàu quan troïng laø ôn goïi Meán Thaùnh Giaù, ñaëc suûng Meán Thaùnh Giaù töø khi ñöôïc thaønh laäp, khoâng bao giôø bieán maát hoaøn toaøn trong ñôøi soáng Giaùo Hoäi taïi Vieät Nam. Töø theá heä naøy ñeán theá heä khaùc, caùc chò vaãn kieân trì trong ôn goïi cuûa mình, öùng phoù linh hoaït vôùi hoaøn caûnh. Do vaäy, coù theå noùi raèng nöõ tu Meán Thaùnh Giaù luoân luoân hieän dieän treân maûnh ñaát queâ höông naøy.
3.3. Ñôøi tu
Caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù ít ñöôïc hoïc vì "ngöôøi ta khoâng coù thoùi quen daïy cho treû nöõ hoïc ñoïc, hoïc vieát", caùc chò soáng khoâng coù noäi vi, caùc Nhaø ñoäc laäp vôùi nhau tuy cuøng theo moät Baûn Luaät. Chöùng töø cuûa caùc thöøa sai ghi nhaän raèng caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù "soáng moät cuoäc ñôøi raát vaát vaû, raát sieâng naêng vaø raát haõm mình [...]; giöõ caùc nhaân ñöùc chính laø khieát tònh, ngheøo khoù vaø vaâng phuïc, hoï khoâng thua keùm gì caùc coäng ñoaøn nöõ tu Chaâu AÂu. Laïi nöõa, hoï chæ khaán ñôn [...] töøng naêm moät"[29]. Caùc chò ñaõ "caûm hoùa nhieàu ngöôøi baèng cuoäc soáng ngay laønh". Beân caïnh ñoù, caùc chò naêng ñi thaêm vieáng vaø an uûi nhöõng ngöôøi ñau yeáu, daïy doã caùc phuï nöõ döï toøng, tìm kieám caùc treû em ngoaïi trong côn nguy töû ñeå taùi sinh caùc em trong nöôùc Thaùnh Taåy[30].
Trong thôøi kyø ñaïo Coâng Giaùo bò baùch haïi, ngoaøi nhöõng coâng vieäc ñöôïc keå treân, caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù coøn giuùp caùc thöøa sai coù nôi truù aån; chuyeån thö töø vaø ñem löông thöïc cho caùc ngaøi. Khi caàn, caùc chò ñaõ tìm caùch vaøo taän caùc nhaø giam ñeå thaêm nuoâi vaø ñoäng vieân caùc tuø nhaân ñöùc tin. Can ñaûm hôn, caùc chò coøn ñoàng haønh cuøng caùc chöùng nhaân ñöùc tin töø toøa aùn ñeán phaùp tröôøng. Chính vì leõ ñoù, caùc chò laø moät trong caùc ñoái töôïng bò truy böùc moät caùch ñaëc bieät, ñaõ coù raát nhieàu chò laø naïn nhaân cuûa chính saùch caám ñaïo, vaø khoâng ít chò ñaõ hieán thaân chòu cheát vì ñöùc tin.
4. Nöõ tu Meán Thaùnh Giaù trong côn thöû thaùch baùch haïi
Ñieåm laïi nhöõng bieán coá trong suoát chieàu daøi lòch söû Doøng Meán Thaùnh Giaù môùi thaáy raèng, haàu nhö khoâng luùc naøo ñôøi soáng caùc nöõ tu cuûa Doøng vaéng boùng Thaùnh Giaù, nhaát laø trong thôøi bò baùch haïi.
Trong caùc thôøi kyø Coâng Giaùo bò caám caùch, ñoái töôïng ñöôïc trieàu ñình vaø quan quaân truy naõ gay gaét laø caùc Giaùm Muïc vaø caùc thöøa sai, keá ñoù laø caùc linh muïc ngöôøi Vieät, theo chuû tröông "ñaùnh raén ñaäp ñaàu", nhöng caùc tín höõu nhieät tình cuõng chaúng ñöôïc tha. Caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù, vì laø nöõ giôùi neân coù khi ñöôïc chaâm chöôùc, nhöng cuõng laø ñoái töôïng bò truy luøng vaø nhaø cuûa caùc chò cuõng bò trieät phaù. Ñeán moät luùc maø trieàu ñình nhaän thaáy vai troø cuûa nöõ tu trong vieäc che giaáu caùc thöøa sai, caùc linh muïc; nhaø cuûa caùc chò laø nôi caát giaáu caùc ñoà ñaïo, vaø caùc chò laïi laø nhöõng ngöôøi thoâng tin lieân laïc cho nhöõng ngöôøi phaûi laån troán hay laø ngöôøi tieáp teá cho nhöõng keû phaûi tuø ñaøy, thì trieàu ñình ñaõ xeáp caùc chò vaøo moät loaïi ñoái töôïng ñaëc bieät phaûi theo doõi. Quaû vaäy, chæ duï ngaøy 17/01/1859 cuûa Vua Töï Ñöùc ñaõ noùi ñeán vieäc phaûi truy luøng vaø baét giam caû nhöõng phuï nöõ mang thö töø vaø tin töùc. Hôn moät naêm sau, trong chæ duï thaùng 07/1860, caùc phuï nöõ naøy ñöôïc xaùc ñònh roõ laø nhöõng phuï nöõ ñoàng thaân, nghóa laø nhöõng phuï nöõ khaán giöõ ñoàng trinh, aùm chæ cuï theå caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù, vaø truyeàn leänh phaûi baét giam nhöõng phuï nöõ naøy[31]. Haäu quaû, coù nhieàu nöõ tu Meán Thaùnh Giaù trôû thaønh naïn nhaân cuûa caùc chính saùch caám ñaïo, vaø coù nhieàu chò phaûi tuø toäi hoaëc ñaõ hieán thaân chòu cheát vì ñöùc tin.
4.1. ÔÛ Ñaøng Ngoaøi
Ngay töø ñaàu theá kyû XIX, trong naêm 1800, chuùng ta ñaõ coù ñöôïc chöùng töø veà vieäc caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù bò baét vì ñöùc tin, qua thö cuûa thöøa sai La Bissacheøre göûi cho thöøa sai Chaumont vaø Blandin: "Trong soá khoaûng 50 phuï nöõ bò daãn tôùi quan, chæ coù hai nöõ tu treû Meán Thaùnh Giaù ñaõ ñoàng yù böôùc qua Thaùnh Giaù vaø chuùng toâi ñaõ ñuoåi ngay caû hai ra khoûi coäng ñoaøn, [...] taát caû caùc nöõ tu vaø caùc phuï nöõ coù ñaïo khaùc ñaõ laøm cho caùnh ñaøn oâng phaûi xaáu hoå vì loøng can tröôøng cuûa hoï"[32].
Sau khi coù leänh caám ñaïo cuûa Vua Minh Maïng naêm 1833, tình hình ngaøy caøng trôû neân khoù khaên hôn cho caùc nöõ tu.
- Trong thö ngaøy 29/03/1839, thöøa sai Jeantet cho bieát: . boán nhaø cuûa caùc nöõ tu bò phaù huyû. Caùc nöõ tu ñaùng thöông cuûa chuùng ta, sau khi maát heát ruoäng, vöôøn, nhaø cöûa vaø haàu nhö taát caû nhöõng gì hoï coù, [...] maëc cho tình traïng ñoù, hoï vaãn tuaân giöõ tu luaät vaø tinh thaàn coäng ñoaøn"[33].
- Vaøo leã Phuïc Sinh, ngaøy 11/04/1841, döôùi thôøi toång ñoác Nam Ñònh laø Trònh Quang Khanh, baø Aneâ Leâ Thò Thaønh vaø hai nöõ tu Meán Thaùnh Giaù laø Anna Khieâm vaø Aneâ Thanh cuøng bò baét, bò ñeo goâng, bò tra khaûo, bò thaû raén vaøo quaàn aùo, nhöng caû ba luoân kieân vöõng trong ñöùc tin. Tuy nhieân, do bò löøa neân hai chò Khieâm vaø Thanh ñaõ in daáu tay leân tôø giaáy choái ñaïo maø caùc chò khoâng bieát. Coøn baø Aneâ Thaønh, sau ñoù, cheát trong tuø vaø ñöôïc toân phong Hieån Thaùnh[34].
- Taïi Ñoâng Ñaøng Ngoaøi, trong phuùc trình ngaøy 23/04/1839, thöøa sai Hermosilla cho bieát: "Caùc cö sôû cuûa caùc thöøa sai bò trieät haï. Hai chuûng vieän, 22 tu vieän cuûa caùc nöõ tu Doøng Ba Ña Minh, ba nhaø cuûa caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù cuøng chung moät soá phaän"[35].
4.2. ÔÛ Ñaøng Trong
So saùnh vôùi Ñaøng Ngoaøi, caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù ôû Ñaøng Trong chòu nhieàu thieät haïi hôn trong caùc thôøi kyø baùch haïi ñaïo Coâng Giaùo.
- Qua thöøa sai Delamothe, trong thö ngaøy 14/01/1834, chuùng ta ñöôïc bieát tình hình chung cuûa caùc Nhaø Doøng Meán Thaùnh Giaù: "Coù theå noùi raèng nhaø cuûa caùc nöõ tu ñaõ bò phaân taùn hoaøn toaøn, caùc nöõ tu veà nhaø cha meï. Taïi nhöõng nôi coù ba nhaø, ngöôøi ta phaù boû ñi hai, vaø taïi nhöõng nôi coù hai nhaø, ngöôøi ta phaù boû ñi moät..."[36]. Tuy nhieân, vaøo nhöõng luùc cao traøo cuûa cuoäc baùch haïi, taát caû caùc nhaø naøy khoâng coøn nöõa[37], 18 nhaø nöõ tu bò phaân taùn[38], bò phaù ñoå[39], coù nhaø bò san bình ñòa[40].
- Sau khi Phaùp ñaùnh chieám Saøi Goøn, söï baùch haïi caøng gay gaét hôn. Chæ trong ba naêm, töø thaùng 09/1859 ñeán thaùng 06/1862, ñaïo Coâng Giaùo Vieät Nam ñaõ traûi qua moät giai ñoaïn ñau thöông, vôùi nhöõng toån thaát heát söùc naëng neà veà nhaân maïng vaø taøi saûn. Trong ñoù, chæ rieâng Doøng Meán Thaùnh Giaù "80 Tu Vieän bò trieät phaù vôùi 2.000 nöõ tu ngöôøi Vieät cuûa chuùng ta ñaõ bò phaân taùn vaø khoaûng 100 ñaõ hieán maïng soáng vì ñöùc tin"[41].
- Soá nöõ tu naïn nhaân chöa döøng laïi ñoù, vì vaøo thôøi Vaên Thaân vaø Caàn Vöông, "khoaûng 50% toång soá tín höõu cuûa Ñòa Phaän Ñoâng Ñaøng Trong bò saùt haïi moät caùch thaûm thöông", trong ñoù coù "270 nöõ tu bò thaûm saùt"[42].
Moät toång keát bi thöông cho caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù ôû Ñoâng Ñaøng Trong ñöôïc ghi laïi: "Tröôùc luùc xaûy ra cuoäc thaûm saùt naêm 1885, ôû Ñòa Phaän Ñoâng Ñaøng Trong coù 12 coäng ñoaøn vôùi 442 nöõ tu; sau caùc cuoäc taøn saùt naêm 1885, chæ coøn ba coäng ñoaøn: moät ôû Traø Kieäu vaø hai ôû Qui Nhôn, toång coäng 120 nöõ tu"[43]. Nhö vaäy, coù ñeán chín coäng ñoaøn ñaõ bò trieät phaù vaø 322 nöõ tu ñaõ bò saùt haïi hoaëc chaïy troán.
5. Nöõ Tu Meán Thaùnh Giaù: Chöùng nhaân ñöùc tin
Nhö ñaõ trình baøy treân ñaây, raát nhieàu nöõ tu Meán Thaùnh Giaù ñaõ chaáp nhaän tuø toäi, goâng cuøm, tra taán, ñeå trung thaønh vôùi ñöùc tin Kitoâ Giaùo. Tuy theá, chæ coù moät soá ít tröôøng hôïp ñöôïc ghi vaøo soå saùch. Sau ñaây, xin ñöôïc neâu leân moät soá tröôøng hôïp ñieån hình maø caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù ñaõ chung phaàn toâ ñieåm theâm cho böùc tranh chöùng nhaân ñöùc tin cuûa Giaùo Hoäi Vieät Nam.
5.1. Taïi Ñaøng Ngoaøi: Baø Paula
Baø Paula coù theå laø moät trong hai nöõ tu Meán Thaùnh Giaù tieân khôûi taïi Ñaøng Ngoaøi, ñöôïc ñaët laøm "Baø Muï Caû" cuûa moät Nhaø Meán Thaùnh Giaù (coù theå laø Nhaø Kieân Lao) töø khi Nhaø naøy ñöôïc thaønh laäp. Baø bò baét vaø bò giaûi leân taän Phoá Hieán vaøo moät ngaøy trong thaùng 06/1686. Tuy bò tra khaûo nhieàu laàn, baø khoâng toû veû sôï haõi nhöng luoân öùng xöû raát can ñaûm. Quan ñaõ ra leänh cho lính ñaùnh baø 30 roi vaø ñoát taát caû saùch vôû vaø ñoà duøng trong vieäc ñaïo ñöôïc tìm thaáy treân chieác thuyeàn maø baø Paula töï nhaän laø cuûa mình, ñeå nhöõng ngöôøi coù lieân quan khoâng bò baùch haïi[44].
5.2. Taïi Ñaøng Trong
Caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù Thôï Ñuùc-Hueá
Cuoäc noäi chieán giöõa Nhaø Taây Sôn vaø Chuùa Nguyeãn gaây bieát bao tang thöông cho ngöôøi daân Vieät. Song song ñoù, vieäc baùch haïi ñaïo vaãn tieáp tuïc xaûy ra. Caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù vaãn laø muïc tieâu cuûa caùc cuoäc truy luøng vaø phaân taùn[45]. Naêm 1795, tình hình trôû neân gaét gao hôn, taïi Tu Vieän Meán Thaùnh Giaù Thôï Ñuùc-Hueá, caùc chò bò baét, bò canh giöõ, bò ñaùnh ñaäp moät caùch taøn nhaãn vì ñaõ che giaáu cha Emmanuel Nguyeãn Vaên Trieäu[46]. Trong soá ñoù, coù Baø Beà Treân Thuïc[47], 72 tuoåi, vaø 10 chò em treû bò troùi, bò ñem veà ñoàn Phuù Xuaân. Nhôø thaân nhaân lo loùt tieàn cho lính canh, neân sau naêm ngaøy bò canh giöõ, caùc chò ñöôïc tha vaø bò ñuoåi ra khoûi Tu Vieän vôùi voûn veïn y phuïc treân mình. Toaøn boä taøi saûn cuûa caùc chò bò tòch thu, nhaø cöûa thì bò phaù bình ñòa.
Nöõ Tu Maria Mañaleâna Nguyeãn Thò Haäu[48]
Khi noùi veà nöõ tu Meán Thaùnh Giaù, chöùng nhaân ñöùc tin can tröôøng vaø anh duõng trong thôøi gian ñaïo Coâng Giaùo bò baùch haïi khoác lieät thôøi Vua Minh Maïng, khoâng theå khoâng nhaéc ñeán chò Maria Mañaleâna Nguyeãn Thò Haäu, moät nöõ tu Meán Thaùnh Giaù treû trung vaø kieân cöôøng, thuoäc Tu Vieän Nhu Lyù-Hueá. Ñeâm 12 raïng ngaøy 13/04/1839, chò Maria Mañaleâna Haäu ñaõ bò baét cuøng vôùi cha Delamotte Y vaø moät soá ngöôøi khaùc treân thuyeàn khi ñang ñi troán. Chò bò giaûi veà nhaø tuø Traán Phuû, Hueá. Taïi ñaây, chò bò ñöa ra tra khaûo, chòu nhieàu ñoøn voït vaø nhieàu troø tra taán daõ man. Duø raát ñau ñôùn vaø sôï haõi, nhöng chò vaãn can tröôøng, kieân trung trong ñöùc tin. Chò bò keát aùn laøm noâ tyø, roài ñoåi thaønh löu ñaøy. Ñaàu naêm 1841, sau khi ñöôïc giaùo daân giaûi cöùu vaø leùn ñöa veà Tu Vieän Meán Thaùnh Giaù Phuû Cam-Hueá, chò trôû beänh naëng vaø ñaõ bình an ñi veà Nhaø Cha ngaøy 20/01/1841, luùc môùi 27 tuoåi. Chò Maria Mañaleâna Haäu ñaõ ñöôïc coâng nhaän laø cheát vì ñaïo, vì chò ñaõ cheát do haäu quaû nhöõng cöïc hình phaûi chòu trong tuø vì ñöùc tin[49].
Hai nöõ tu Aneâ Soaïn vaø Anna Trò[50]
Khi chieáu chæ Phaân Thaùp[51] cuûa Vua Töï Ñöùc ñöôïc ban haønh[52], ngöôøi Coâng Giaùo bò phaân taùn hoaëc phaûi laån troán khaép nôi. Caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù khoâng chæ bò coâ laäp trong laøng, maø coøn bò nghieâm caám khoâng cho ñi laïi ñeå ngaên ngöøa vieäc ñöa thö cho caùc thöøa sai töø tænh naøy sang tænh khaùc[53]. Nhieàu chò ñaõ chòu cheát vì Danh Chuùa Kitoâ, nhaát laø vaøo nhöõng naêm 1860-1862. Trong soá ñoù, coù hai nöõ tu Aneâ Soaïn vaø Anna Trò, cuøng bò baét ôû Nhaø Phöôùc Bình Thuaän. Duø laø choán lao tuø, hay nhuïc hình, bao tra taán, goâng cuøm, ñoøn roi, cuõng khoâng khuaát phuïc ñöôïc hai chò giaãm ñaïp leân Thaùnh Giaù. Ít laâu sau ñoù, khi baûn aùn töø trieàu ñình göûi veà, hai chò cuøng bò xöû giaûo vôùi 12 vò töû ñaïo khaùc taïi Phan Rí, naêm 1862.
Baø Nhaát Matta Laønh vaø nöõ tu Ysave Ngoï[54]
Lòch söû Hoäi Doøng Meán Thaùnh Giaù Caùi Môn cuõng ghi nhaän hai chöùng nhaân ñöùc tin ñaõ töøng bò baét bôù, tra taán vaø tuø toäi trong thôøi caám caùch, ñoù laø Baø Nhaát Matta Laønh vaø chò Ysave Ngoï. Ngaøy 09/12/1858, binh lính aäp vaøo Nhaø Phöôùc Caùi Môn, baø Matta Laønh vaø chò Ysave Ngoï bò baét cuøng vôùi moät vaøi kyø haøo beân caïnh Nhaø Phöôùc, vì bò phaùt hieän ñang caát giaáu caùc ñoà ñaïo. Taát caû bò ñeo goâng vaø bò giaûi veà nhaø giam Vónh Long. Hôn ba naêm trong choán lao tuø, baø Matta vaø chò Ysave phaûi chòu nhieàu tra taán, ñoøn voït, ñeán ñoä da thòt bò raùch naùt, vôùi nhöõng veát thöông haèn saâu. Mang treân mình söï ñau ñôùn khoù coù theå dieãn taû heát thaønh lôøi, theá maø Baø Nhaát Matta coøn chinh phuïc ñöôïc nhieàu tuø nhaân trôû laïi ñaïo Chuùa. Ngaøy 28/03/1862, khi thaønh Vónh Long thaát thuû, quaân Phaùp traøn vaøo phaù cöûa nguïc, baø Matta vaø chò Ysave ñöôïc traû töï do cuøng vôùi caùc tuø nhaân khaùc. Tuy khoâng ñöôïc phuùc ñoùn nhaän caønh thieân tueá töû ñaïo, nhöng haäu quaû cuûa nhöõng tra taán, ñoøn roi ñaõ ñeå laïi thöông taät nôi thaân theå maø baø Matta vaø chò Ysave phaûi mang suoát ñôøi, ñaõ noùi leân söï kieân trung vaø laø moät daáu chöùng veà söï can tröôøng cuûa nhöõng chöùng nhaân ñöùc tin, saün saøng hieán teá thaân mình vì Ñöùc Kitoâ.
5.3. Caùc cuoäc taøn saùt döôùi thôøi Vaên Thaân vaø Caàn Vöông
Cuoäc taøn saùt caùc Kitoâ höõu caøng trôû neân khoác lieät, daõ man hôn trong thôøi Vaên Thaân vaø Caàn Vöông. Nhaát laø, trong Naêm Kinh Hoaøng töø thaùng 07/1885 ñeán thaùng 07/1886, khaép 12 tænh thaønh mieàn Baéc, Trung, Nam xöù Vieät, bieát bao tín höõu, trong ñoù coù ba nöõ tu Maria Hoài, Anna Nhieân, Matta Meán thuoäc Nhaø Phöôùc Meán Thaùnh Giaù Löu Myõ[55] vaø haøng traêm nöõ tu Meán Thaùnh Giaù voâ danh khaùc ñaõ duøng maùu ñaøo ñeå minh chöùng nieàm tin cuûa mình[56].
Rieâng Ñaøng Trong, coù khoaûng 270 nöõ tu bò saùt haïi vì ñöùc tin taïi Qui Nhôn, vaø khoaûng 60 chò Meán Thaùnh Giaù Nhu Lyù bò thieâu soáng vôùi giaùo daân trong nhaø thôø Döông Loäc, Trieäu Phong, Quaûng Trò[57].
Moät cuoäc taøn saùt man rôï xaûy ra ôû Tu Vieän Meán Thaùnh Giaù Phuù Hoaø, Quaûng Ngaõi: coù 40 nöõ tu bò loät quaàn aùo vaø bò taøn saùt ngay döôùi maét cha Louis Gueùgan. Ngay sau ñoù, cha cuõng bò tra taán vaø haønh quyeát[58].
Treân ñaây chæ laø moät vaøi söï kieän ñieån hình. Coøn nhöõng cuoäc taøn saùt taäp theå cuøng vôùi giaùo daân xaûy ra nhieàu nôi khaùc nhö Trí Böu - Quaûng Trò, Gia Höïu - Bình Ñònh, Phöông Chuoái - Quaûng Ngaõi... Thaät ñaùng tieác, haàu heát nhöõng caùi cheát can tröôøng cuûa caùc chò khoâng ñöôïc söû lieäu ghi laïi moät caùch ñaày ñuû.
5.4. Thôøi kyø khaùng chieán (1945-1954)
Naêm 1945, ñaát nöôùc ñang trong bom ñaïn chieán tranh thì quaân ñoäi Nhaät laät ñoå chính quyeàn baûo hoä Phaùp taïi Vieät Nam, sau ñoù ñaàu haøng Ñoàng Minh, roài nhieàu phong traøo caùch maïng noåi daäy, laøm cho tình hình laïi caøng trôû neân baát oån, gaây nhieàu tang thöông vaø cheát choùc hôn.
Trong thôøi gian naøy, Hoäi Doøng Meán Thaùnh Giaù Chôï Quaùn ñaõ hy sinh hai nöõ tu laø chò em ruoät, Maria Nguyeãn Thò Nöông vaø Catarina Nguyeãn Thò Tröôïng. Gaén boù cuoäc soáng cuûa mình vôùi ngöôøi daân Caùi Beøo chaân laám tay buøn töø thaùng 02/1943 ñeán ngaøy 23/09/1946, hai chò ñaõ san seû vôùi hoï nhöõng vaát vaû, nhöõng khoù khaên thieáu thoán trong hoaøn caûnh chieán tranh loaïn laïc. Maëc cho tình caûnh nguy hieåm vaø khaéc nghieät, hai chò vaãn trung thaønh vôùi söù maïng cuûa ngöôøi nöõ tu Meán Thaùnh Giaù vaø kieân vöõng cho ñeán cuøng trong nieàm tin Kitoâ Giaùo.
Ngaøy 23/09/1946, hai chò Maria Nöông vaø Catarina Tröôïng bò baét vôùi toäi danh naáu côm cho linh muïc sôû taïi, ngöôøi bò coi laø Vieät gian. Hoï ñem hai chò vaøo nhaø laøng tra khaûo, roài giaûi ra chaân caàu xöû baén. Chò Nöông cheát ngay bôûi loaït ñaïn ñaàu tieân. Bò theâm löôõi leâ ñaâm vaøo buïng, chò Tröôïng chòu söï ñau ñôùn keùo daøi ñeán khoaûng 7 giôø toái hoâm ñoù môùi truùt hôi thôû cuoái cuøng[59].
5.5. Hai Chaân Phöôùc Meán Thaùnh Giaù Töû Ñaïo Thaùi Lan[60]
Thaùi Lan, phaàn ñaát ñöôïc xem laø nôi ñöôïc töï do toân giaùo, nhaát laø thôøi Ñöùc Cha Pierre Lambert de la Motte. Chính vì theá maø khi caùc Giaùm Muïc Ñaïi Dieän Toâng Toøa vaø caùc thöøa sai ñöôïc göûi ñeán vuøng Vieãn Ñoâng thì Thaùi Lan luoân laø ñieåm döøng chaân an toaøn, vì vuøng truyeàn giaùo thuoäc thaåm quyeàn caùc ngaøi ñang trong tình traïng ñaïo bò caám caùch vaø baét bôù.
Theá nhöng, nhöõng thôøi kyø sau Ñöùc Cha Lambert[61], vaø caû vaøo ñaàu thaäp nieân 40 cuûa theá kyû XX, ñaïo Coâng Giaùo cuõng bò ñaøn aùp taïi Thaùi Lan, nhieàu vò thöøa sai bò baét bôù, tuø ñaøy, tra taán vaø truïc xuaát; nhieàu Kitoâ höõu, trong ñoù coù caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù bò tuø toäi hoaëc phaûi troán traùnh.
Hai nöõ tu Meán Thaùnh Giaù laø Agneøs Phila Thipsuc vaø Lucia Khambang Sikhampong[62] ñöôïc sai ñeán phuïc vuï taïi nhaø thôø Ñöùc Meï Cöùu Chuoäc Noâ Leä thuoäc Songkhon, hieän nay thuoäc Toång Giaùo Phaän Tharae-Nongsaeng,Thaùi Lan.
Naêm 1940, ôû Thaùi Lan, cuoäc baùch haïi ñaïo Coâng Giaùo lan ñeán nhieàu nôi. Taïi giaùo xöù Songkhon, sau khi cha sôû bò truïc xuaát vaø moät giaùo lyù vieân laø anh Philip Siphong bò baén cheát vì ñöùc tin, hai nöõ tu Agneøs vaø Lucia trôû thaønh truï coät cho giaùo daân, vôùi traùch nhieä
nhieäm daãn daét, traán an, chaêm soùc cho coäng ñoaøn Coâng Giaùo vaø ñieàu haønh ngoâi tröôøng laøng, duø bò nghieâm caám vaø ñe doïa. Cuoái cuøng, vì töø choái meänh leänh phaûi loaïi boû Danh Thieân Chuùa, khoâng ñöôïc giaûng daïy veà Chuùa Gieâsu, hai nöõ tu cuøng vôùi boán phuï nöõ khaùc ñaõ bò caûnh saùt ñem ra nghóa trang xöû baén ngaøy 26/12/1940 taïi Songkhon.
Ngay sau khi töï do toân giaùo trôû laïi treân ñaát Thaùi Lan, caùc Ñaáng Baûn Quyeàn ñòa phöông baét ñaàu laäp hoà sô xin tuyeân thaùnh cho baûy anh huøng töû ñaïo Thaùi Lan. Chuùa Nhaät Truyeàn Giaùo, ngaøy 22/10/1989, Ñöùc Thaùnh Cha Gioan Phaoloâ II tuyeân phong Chaân Phöôùc cho baûy vò töû ñaïo Thaùi Lan trong ñoù coù hai nöõ tu Meán Thaùnh Giaù laø Agneøs Phila Thipsuc vaø Lucia Khambang Sikhampong.
Qua doøng lòch söû traûi daøi trong suoát theá kyû XVIII-XIX, caùc nöõ tu Meán Thaùnh Giaù ñaõ ñöôïc caùc Ñaáng Baûn Quyeàn xem laø "phaàn toát nhaát cuûa ñoaøn chieân" vaø laø "moät trong nhöõng trang söùc xinh ñeïp nhaát cuûa Ñaïo Coâng Giaùo"[63]. Söï hieän dieän vaø hoaït ñoäng cuûa caùc chò ñaõ ñoùng vai troø quan troïng trong ñôøi soáng cuûa Giaùo Hoäi Vieät Nam, ñaëc bieät laø trong nhöõng luùc khoán cuøng nhaát cuûa thôøi kyø ñaïo bò baùch haïi. Ñôøi soáng phuïc vuï laãn tinh thaàn tu trì cuûa caùc chò Meán Thaùnh Giaù ñaõ ñöôïc xaây neân baèng maùu, nöôùc maét vaø ñöùc haïnh. Neàn moùng caùc chò xaây döïng vaãn coøn vöõng beàn cho ñeán hoâm nay vaø chaéc chaén ñeán taän mai sau. Caùc chò luoân laø nieàm töï haøo cuûa caùc theá heä nöõ tu Meán Thaùnh Giaù.
(Trích Taäp san Hieäp Thoâng / HÑGM VN soá 116 - Thaùng 1 & 2, naêm 2020)
- - - - - - - - - -
[1] X. Vuõ Thaønh, Gioøng Maùu Anh Huøng - Lòch Söû Nhöõng Cuoäc Baùch Haïi Ñaïo Coâng Giaùo Trong Theá Kyû XVII - XVIII, taäp I, Hoa Kyø, 1987.
[2] Cf. M. Gispert, Historia de las Missiones Dominicanas en Tungkin, Avila, 1928, pp.189-191.
[3] Cf. L. E. Louvet, La Cochinchine religieuse, tome I, Paris, Ernest Leroux, p.341.
[4] X. Tröông Baù Caàn, Lòch Söû Phaùt Trieån Coâng Giaùo ÔÛ Vieät Nam, taäp I, nxb Toân Giaùo, 2008, tr.267.
[5] Cf. AMEP, vol. 685, pp.230-232.
[6] Neùez, Documents historiques sur le clergeù Tonkinois aux XVIIe et VIIIe sieøcles, Paris, Teùqui, 1925, p.237.
[7] Cf. AMEP, vol 690, p.464.
[8] Nouvelles Lettres EÙdifiantes des Missions de la Chine et des Indes Orientales (NLE), Paris, Le Cler, 1821, vol. VI, p.273.
[9] Cf. AMEP, vol. 692, p.595.
[10] Cf. Ibib., p.811.
[11] Cf. Ibib., vol. 701, p.102.
[12] Cf. A. Launay, Histoire de la mission du Tonkin: Documents Historiques I,Paris, Teùqui, 1894, pp.462-463.
[13] Buøi Ñöùc Sinh, Doøng Ña Minh Treân Ñaát Vieät, Saøi Goøn, 1993, tr.64-65.
[14] Cha Adriano coøn ñöôïc goïi laø Cuï Chính Tri, ñaõ bò cha Campos, Beà Treân caùc thöøa sai Doøng Teân ôû Ñaøng Ngoaøi, vôùi tö caùch laø thaåm phaùn thöøa uûy cuûa caùc cha Ña Minh, ra vaï tuyeät thoâng cuoái naêm 1758, nhöng vaï naøy bò Toøa Thaùnh baùc boû naêm 1761, ñieàu naøy chöùng toû caùc chò Meán Thaùnh Giaù ñaõ haønh ñoäng ñuùng.
[15] X. Kyû Yeáu Giaùo Phaän Buøi Chu, 1533-1999, tr.69.
[16] X. Ñaøo Quang Toaûn, Caùi Noâi Doøng Meán Thaùnh Giaù, Lòch Söû Hoäi Doøng Meán Thaùnh Giaù Kieân Lao-Buøi Chu, 2017, tr.126-136.
[17] X. nt., tr.140.
[18] X. Ñinh Thöïc, Les Soeurs Amantes de la Croix au Vietnam - Caùc Nöõ Tu Meán Thaùnh Giaù Taïi Vieät Nam, Saøi Goøn, 1994, tr.151.
[19] Nhoùm NCLÑMTG, Lòch Söû Doøng Meán Thaùnh Giaù, 2017, tr.259.
[20] X. Ñinh Thöïc, sñd., tr.65-66.
[21] A. Launay, Histoire de la mission de Cochinchine, tome II, Paris, Teùqui, 1923, p.401.
[22] Gispert, Historia de las Missiones Dominicanas en Tungkin, Avila, 1928, p.287.
[23] Cf. AMEP, vol. 701, p.102; x. Tröông Baù Caàn, taäp II, sñd., tr.192-283.
[24] Cf. A. Launay, Histoire de la mission de Cochinchine, tome III,op.cit., p.275.
[25] Cf. Compte Rendu des Travaux du Seùminaire des Missions EÙtrangeøres de Paris (CRTSMEP),1886.
[26] Cf. APF, Acta CP, vol. 12, 1838, pp.121-122.
[27] X. Ñinh Thöïc, sñd., tr.99.
[28] Abbeù Migne, "Religieuses annamites des Amantes de la Croix", dans Dictionnaire des Ordres religieux, tome IV, Paris, EÙditeur Migne, 1859, col. 94-95.
[29] Cf, AMEP, vol. 749, p.222.
[30] Cf. Ibib., vol. 693, pp.1059-1060.
[31] X. Ñaïi Nam Thöïc Luïc, taäp 115, tr.232-235.
[32] AMEP, vol. 693, p.318.
[33] Ibib., vol. 701, p.1269.
[34] X. Tröông Baù Caàn, taäp II, sñd., tr.85.
[35] APF, vol. 12, pp.397-398.
[36] Ibid., vol. 1259, p.138A.
[37] Cf. Archives des Oeuvres Pontificales Missionnaires (AOPM), vol. E-80, p.E13651.
[38] Cf. AMEP, vol. 805, p.182.
[39] Cf. Ibib.,vol. 748, p.688.
[40] Cf. Ibib.,vol. 748, p.819.
[41] L. E. Louvet, La Cochinchine religieuse, tome II, op,cit., p.295.
[42] Tröông Baù Caàn, taäp II, sñd., tr.285.
[43] Tröông Baù Caàn, taäp II, sñd., tr.382.
[44] X. Ñoã Quang Chính, Doøng Meán Thaùnh Giaù Nhöõng Naêm Ñaàu, sñd., tr.78.
[45] Cf. A. Launay, Histoire de la mission de Cochinchine, tome III, op.cit.,p.271.
[46] Cha Emmanuel Trieäu ñaõ ñöôïc phuùc töû ñaïo ngaøy 17/09/1798, ñöôïc tuyeân phong Hieån Thaùnh ngaøy 19/06/1988 (x. Nguyeãn Vaên Ngoïc, Lòch Söû Caùc Phöôùc Vieän Chò Em Meán Thaùnh Giaù Ñòa Phaän Hueá, 1970, tr.17).
[47] Theo Lòch söû Hoäi Doøng Meán Thaùnh Giaù Hueá, thì baø Beà Treân naøy teân laø Thuïc, nhöng theo A. Launay, thì Baø teân laø "Thoc" (cf.A. Launay, Histoire de la mission de Cochinchine, tome III, op.cit., p.253).
[48] Nhöõng chi tieát veà chò Maria Mañaleâna Nguyeãn Thò Haäu ñöôïc trích trong Ñaøo Quang Toaûn, Nöõ Tu Nguyeãn Thò Haäu (1814-1841), löu haønh noäi boä, Toulouse, 2000.
[49] X. Nguyeãn Vaên Ngoïc, sñd., tr.28.
[50] Nhöõng chi tieát veà hai chò Aneâ Soaïn vaø Anna Trò ñöôïc trích trong Ñaøo Quang Toaûn, Cha Durand vaø Doøng Meán Thaùnh Giaù - Aneâ Soaïn Vaø Anna Trò, sñd., tr.13-27; 123-126.
[51] Chieáu chæ Phaân Thaùp do Vua Töï Ñöùc ban haønh naêm 1860, theo ñoù: taát caû ngöôøi Coâng Giaùo buoäc phaûi boû queâ quaùn ñeán thaùp nhaäp vaøo caùc laøng löông daân, naêm ngöôøi löông canh giöõ moät ngöôøi Coâng Giaùo, caùc laøng Coâng Giaùo bò phaù huyû, taøi saûn phaûi chia cho nhöõng ngöôøi löông, gia ñình phaûi phaân taùn moãi ngöôøi moät nôi, tröôùc khi ñi phaûi khaéc vaøo maù phaûi 2 chöõ "Taû Ñaïo", khaéc vaøo maù traùi teân toång vaø huyeän hoï phaûi ñaøy tôùi ñeå hoï khoâng theå troán ñi.
[52] X. Cao Theá Dung, Vieät Nam Coâng Giaùo Söû Taân Bieân 1553-2000, taäp III, Daân Chuùa, 2005, tr.1980.
[53] Nt., tr.1956.1960.
[54] X. Ñaøo Quang Toaûn, Cha Durand Vaø Doøng Meán Thaùnh Giaù - Aneâ Soaïn Vaø Anna Trò, sñd., tr.45-48.
[55] Theo söû lieäu cuûa giaùo xöù Löu Myõ, Giaùo Phaän Vinh.
[56] X. Ñoã Quang Chính, Doøng Meán Thaùnh Giaù Nhöõng Naêm Ñaàu, sñd., tr.145.
[57] X. Jabouille, Moät Trang Huyeát Leä Tænh Quaûng Trò, Trung Hoøa, Haø Noäi, 1941.
[58] X. Ñaøo Quang Toaûn, Cha Durand Vaø Doøng Meán Thaùnh Giaù - Aneâ Soaïn Vaø Anna Trò, sñd., tr.64.
[59] Theo söû lieäu Hoäi Doøng Meán Thaùnh Giaù Chôï Quaùn.
[60] Theo taøi lieäu cuûa The Finance Committee of the Seven Blessed Martyrs of Thai.
[61] Naêm 1688, cuoäc caùch maïng xaûy ra, Vua môùi laø Pra Petracha, coù thaùi ñoä choáng Phaùp neân ra leänh baùch haïi ñaïo Coâng Giaùo taïi Thaùi Lan (x. F. F. Buzelin, Tìm Veà Nguoàn Goác Hoäi Thöøa Sai Haûi Ngoaïi, sñd.,tr.353-354).
[62] Hai nöõ tu naøy laø ngöôøi Thaùi Lan, gia nhaäp Doøng Meán Thaùnh Giaù Xieng Wang, Laøo, ñöôïc sai ñeán phuïc vuï taïi moät coäng ñoaøn ôû Thaùi Lan.
[63] Ñinh Thöïc,sñd., tr.85-86.