Thaùi Lan, haäu cöù cuûa
Ñaïo Coâng Giaùo ôû Vieät Nam buoåi ñaàu
Thaùi Lan, haäu cöù cuûa Ñaïo Coâng Giaùo ôû Vieät Nam buoåi ñaàu.
Vuõ Vaên An
Bangkok (VietCatholic News 18-11-2019) - Chæ coøn 1 ngaøy nöõa, Ñöùc Phanxicoâ seõ ñaët chaân xuoáng ñaát Thaùi Lan. Cuoäc toâng du naøy seõ loâi cuoán moät soá khaù ñoâng ngöôøi Coâng Giaùo Vieät Nam caû töø trong nöôùc laãn töø caùc nöôùc khaùc nhö Hoa Kyø, UÙc, ... Coù ngöôøi coøn daùm tieân ñoaùn soá ngöôøi Vieät Nam taïi Thaùi Lan ñeå chaøo ñoùn Ñöùc Phanxicoâ coù khi ñoâng hôn caû chính ngöôøi Thaùi Lan nöõa.
AÂu ñieàu ñoù phaàn naøo noùi leân loøng bieát ôn cuûa ngöôøi Coâng Giaùo Vieät Nam ñoái vôùi moät ñaát nöôùc töøng coù loøng quaûng ñaïi töï bieán thaønh moät trong caùc haäu cöù cuûa Ñaïo Coâng Giaùo ôû Vieät Nam buoåi ñaàu.
Thöïc vaäy, neáu Macao laø haäu cöù cho vieäc ñem ñöùc tin vaøo Vieät Nam thì Thaùi Lan laø haäu cöù cuûa vieäc leân chính saùch cho vieäc hình thaønh cô caáu Giaùo Hoäi Coâng Giaùo ôû Vieät Nam.
Ai cuõng bieát Giaùo Só Alexandre De Rhodes (Ñaéc Loä), Doøng Teân, coù hai ñaïi coâng ñoái vôùi Giaùo Hoäi Vieät Nam noùi rieâng vaø daân toäc Vieät Nam noùi chung laø xaây döïng caùc coäng ñoaøn tín höõu Coâng Giaùo ñaàu tieân vaø chuaån ñònh chöõ quoác ngöõ. Naêm 1645, khi buoäc phaûi rôøi boû Vieät Nam, ngaøi ñaõ qua Roâma vaän ñoäng vieäc boå nhieäm caùc giaùm muïc cho mieàn ñaát truyeàn giaùo ñaày höùa heïn naøy.
Giaùm muïc, keá thöøa caùc toâng ñoà, tröôùc nhaát laø bieåu töôïng cuûa hôïp nhaát, ñieàu maø haún cha Ñaéc Loä caûm thaáy raát thieáu giöõa caûnh truyeàn giaùo heát söùc naêng noå cuûa caùc thöøa sai Phanxinh, Augustinoâ, Ña Minh vaø Doøng Teân cuûa ngaøi. Linh muïc Buøi Ñöùc Sinh vaø nhaát laø Linh muïc Nguyeãn Theá Thoaïi trong caùc bieân soaïn lòch söû (1) ñaõ noùi raát roõ vaø chi tieát hieän töôïng thieáu hôïp nhaát naøy. Phaûi coù caùc giaùm muïc ñeå chaám döùt tình traïng quaân hoài voâ pheøng, raát coù haïi cho caùnh ñoàng truyeàn giaùo.
Duø gì thì ñôøi soáng Kitoâ höõu, muoán troïn veïn, caàn phaûi coù caùc giaùm muïc ñeå ban ñaày ñuû caùc bí tích nhaát laø bí tích theâm söùc vaø truyeàn chöùc thaùnh. Cha Ñaéc Loä laø ngöôøi tha thieát muoán duøng ngöôøi Vieät Nam ñeå truyeàn ñaïo cho ngöôøi Vieät Nam. Trong khi khoâng theå truyeàn chöùc linh muïc cho ngöôøi Vieät Nam, ngaøi ñaõ nghó ñeán vieäc ñaøo taïo caùc thaày giaûng laøm caùnh tay noái daøi cuûa caùc thöøa sai ngoaïi quoác. Vaø thaày giaûng Anreâ Phuù Yeân laø moät trong nhöõng caùnh tay vöôn daøi ñöôïc ngaøi suûng aùi, vuôït moïi nguy nan mang thuû caáp thaày veà Macao, traân quí nhö baûo ngoïc.
Giaùm muïc seõ saûn sinh caùc trôï thuû giaù trò hôn nhieàu: caùc linh muïc vaø caùc giaùm muïc Vieät Nam. Muoán coù khoâng phaûi chæ laø Ñaïo Coâng Giaùo maø coøn laø Giaùo Hoäi Coâng Giaùo Vieät Nam, phaûi coù caùc Giaùm Muïc cho mieàn ñaát truyeàn giaùo naøy.
Ñöôïc söï chaáp thuaän vaø khuyeán khích cuûa Toøa Thaùnh, cha leân ñöôøng caàu hieàn vaø gaëp ñöôïc giaùo só Francois Pallu, 1 linh muïc treû ngöôøi Phaùp. Linh muïc Pierre Lambert de la Motte khoâng haún do giaùo só Ñaéc Loä tìm ra maø töï yù tìm ñeán gaëp vaø gia nhaäp nhoùm cuûa giaùo só François Pallu. Nhöng nhôø chính vieäc vò sau daâng heát taøi saûn cuûa mình cho nhoùm maø nhoùm truyeàn giaùo cho Ñoâng AÙ naøy ñöôïc Toøa Thaùnh chaáp nhaän. Toøa Thaùnh boå nhieäm hai vò laøm ñaïi dieän toâng toaø cho Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi Vieät Nam haäu baùn theá kyû 17.
Juthia, thuû ñoâ vöông quoác Xieâm La (Thaùi Lan)
Pallu ñöôïc taán phong Giaùm Muïc hieäu toøa Heliopolis ngaøy 17 thaùng 11 naêm 1658; de la Motte ñöôïc taán phong Giaùm Muïc hieäu toaø Beùrythe ngaøy 11 thaùng 6 naêm 1660. Vò ñaàu leân ñöôøng ngaøy 27 thaùng 11 naêm 1660, tôùi Thaùi Lan ngaøy 22 thaùng 8 naêm 1662; vò sau leân ñöôøng ngaøy 3 thaùng Gieâng naêm 1662, tôùi Thaùi Lan ngaøy 27 thaùng Gieâng naêm 1664.
Caû hai choïn thuû ñoâ Juthia (teân Thaùi Ayutthaya) cuûa Thaùi Lan laøm baûn doanh. Taïi sao laïi Thaùi Lan maø khoâng phaûi Macao? Coù phaûi taïi Thaùi Lan gaàn Phaùp hôn Macao? Coù theå, nhöng phaàn chaéc laø vì Thaùi Lan khoâng leä thuoäc Boà Ñaøo Nha, moät quoác gia khoâng öa ngöôøi Phaùp, vaø hieän giöõ quyeàn baûo hoä khaép vuøng truyeàn giaùo Ñoâng AÙ.
Thaønh phoá naøy, ñöôïc thieát laäp naêm 1350, laø thuû ñoâ thöù hai cuûa Vöông quoác Xieâm La. Noù raát phoàn thònh töø theá kyû 14 tôùi theá kyû 18; trong thôøi gian naøy, noù trôû thaønh moät trong caùc khu vöïc ñoâ thò roäng lôùn vaø coù tính quoác teá nhaát vaø laø trung taâm ngoaïi giao vaø thöông maõi hoaøn caàu.
Nhöng naêm 1767, thaønh phoá bò quaân xaâm löôïc Mieán Ñieän ñoát phaù vaø buoäc cö daân phaûi rôøi boû. Juthia khoâng bao giôø ñöôïc taùi thieát vaø hieän chæ coøn laø moät khu khaûo coå roäng lôùn toaï laïc taïi Quaän Phra Nakhon Si Ayutthaya, thuoäc tænh Phra Nakhon Si Ayutthaya. Di tích noåi tieáng laø caùc thaùp haøi coát (prang) söøng söõng vaø caùc tu vieän Phaät Giaùo ñoà soä, cho thaáy söï choùi saùng cuûa neàn kieán truùc Thaùi hoài ñoù.
Trieàu ñình Juthia trao ñoåi ñaïi söù vôùi raát nhieàu quoác gia xa xoâi, trong ñoù coù trieàu ñình Phaùp ôû Versailles vaø trieàu ñình Mughal ôû Delhi, cuõng nhö caùc trieàu ñình Nhaät Baûn vaø Trung Hoa. Caùc ngöôøi ngoaïi quoác phuïc vuï trong caùc cô quan coâng quyeàn vaø soáng trong thaønh phoá nhö caùc tö nhaân. Gaàn Cung Vua laø nhöõng khu ñaëc bieätcuûa thöông nhaân ngoaïi quoác vaø thöøa sai, ñöôïc xaây döïng theo loái kieán truùc cuûa rieâng hoï. AÛnh höôûng ngoaïi quoác raát roõ trong thaønh phoá vaø coøn coù theå nhìn thaáy trong caùc ngheä phaåm coøn laïi vaø trong caùc pheá tích khaûo coå.
Danh tieáng cuûa Juthia lôùn ñeán noãi khi thuû ñoâ môùi ñöôïc xaây taïi Bangkok, ngöôøi ta ñaõ coá gaéng taïo döïng laïi caùc maãu ñoâ thò vaø hình thöùc kieán truùc cuûa Juthia. Nhieàu kieán truùc sö vaø thôï xaây döïng cuûa Juthia coøn soáng ñöôïc söû duïng trong coâng trình xaây döïng taân thuû ñoâ. Vaø danh xöng chính thöùc cuûa Bangkok vaãn duy trì teân "Ayutthaya.
Nhôø ôû moät thuû ñoâ "coù tính quoác teá nhaát" naøy, hai Ñöùc Cha Pallu vaø de la Motte dó nhieân naém vöõng tình hình chính trò ôû Vieät Nam luùc ñoù, khieán caùc ngaøi chöa theå tieáp tuïc ñi vaøo hai giaùo phaän ñöôïc Toøa Thaùnh giao phoù.
Tình hình chính trò taïi Vieät Nam
Thöïc vaäy, Vieät Nam luùc ñoù ñöôïc cai trò bôûi 3 vöông quyeàn: töø Sôn Nam trôû ra thuoäc nhaø Maïc (cöôùp ngoâi Nhaø Leâ, bò lieân minh Trònh Nguyeãn dieät tröø, chaïy leân Cao Baèng, maõi naêm 1667 môùi chaám döùt), töø Thanh Hoùa trôû vaøo thuoäc nhaø Leâ, nhöng thöïc ra hoï Trònh naém quyeàn vaø töø naêm 1600, Nguyeãn Hoaøng töï xöng Chuùa, cha truyeàn con noái, heát thaàn phuïc nhaø Leâ, neân keå töø Thuaän hoùa trôû vaøo, phöông Nam thuoäc nhaø Nguyeãn.
Ba theá löïc naøy ñöông nhieân khoâng ñeå nhau yeân. Hoï Trònh vöøa phaûi deïp Maïc ôû phía Baéc vöøa phaûi ñaùnh Nguyeãn ôû phía Nam. Ñeán naêm 1672, hai hoï Trònh Nguyeãn ñuïng traän lôùn taát caû 7 laàn. Phaàn hoï Nguyeãn vöøa lo choáng quaân Trònh vöøa lo "môû mang bôø coõi": ñaùnh chieám Chieâm Thaønh vaø Chaân Laïp. Naêm 1611, laáy Phuù Yeân cuûa Chieâm Thaønh; 1653 laáy Dieân Khaùnh cuõng cuûa Chieâm Thaønh; 1658 laáy Moái Xuy (Bieân Hoøa) cuûa Chaân Laïp; 1679 laáy Gia Ñònh cuõng cuûa Chaân Laïp... Chieâm Thaønh bò xoùa soå vôùi vieäc maát Bình Thuaän naêm 1693; naêm 1757, Chaân Laïp maát theâm phaàn ñaát lôùn sau naøy laø 4 tænh coøn laïi cuûa "Nam Kyø Luïc Tænh": Ñònh Töôøng, Vónh Long, An Giang, Haø Tieân.
Chieán tranh vì theá coù theå noùi laø lieân mieân. Trong khi ñoù, caû 3 vöông quyeàn ñeàu vöøa muoán lôïi duïng ngöôøi ngoaïi quoác ñeå gaây thanh theá vaø xaây döïng löïc löôïng vöøa sôï aûnh höôûng vaø möu moâ cuûa hoï, cho neân coù luùc hoan nghinh caùc thöøa sai, nhöng thöôøng thì nghi kî vaø caám caùch. Linh muïc Buøi Ñöùc Sinh, trích daãn J. Tissanier (Relation du Voyage du P. Joseph Tissanier de la Compagnie de Jeùsus depuis la France jusqu'au Royaume de Tunquin, Paris 1663), cho raèng coù laàn Trònh Traïc noùi vôùi caän thaàn: caùc thöøa sai töø phöông trôøi xa haøng vaïn daëm tröôøng, hy sinh vaát vaû, laïi chæ coù moät muïc ñích truyeàn ñaïo thoâi sao!
Chính vì theá, naêm 1658, Trònh Taïc ra leänh truïc xuaát caùc thöøa sai: 6 vò phaûi ra ñi, 2 vò ôû laïi khoâng ñöôïc truyeàn ñaïo. Naêm 1663, Trònh Taïc coøn ban boá saéc duï caûi toå phong tuïc. Veà toân giaùo, saéc duï baét daân phaûi tuaân theo tam cöông nguõ thöôøng cuûa Nho Giaùo, khoâng ñöôïc muø quaùng theo taø ñaïo. Cuoái naêm naøy, OÂng cho truïc xuaát caùc thöøa sai coøn laïi. Lieàn sau ñoù, OÂng cho soaïn moät chæ duï caám ñaïo, goïi Ñaïo Coâng Giaùo laø "moät ñaïo kyø quaëc"...
Phía Nam, Hieàn Vöông Nguyeãn Phuùc Taàn (1648-1687) tieáp tuïc chính saùch caám ñaïo cuûa Thöôïng Vöông. Khôûi ñaàu coøn nhaân nhöôïng vì sôï laøm phaät loøng ngöôøi Boà Ñaøo Nha; sau caøng ngaøy caøng döõ doäi, nhaát laø sau khi Hieàn Vöông maát 7 huyeän vuøng phía nam Lam Giang ñaàu naêm 1661. Cuoäc baùch haïi leân cao ñoä vaøo cuoái naêm 1663.
Cuoäc baùch haïi treân naëng ñeán noãi, ba thöøa sai cuoái cuøng cuûa Doøng Teân, khi phuùc ñaùp thö thaêm hoûi cuûa Ñöùc Cha de la Motte, ñaõ cho ngaøi hay laø khoâng neân tôùi Vieät Nam.
Coâng ñoàng vaø chuûng vieän Juthia
Chöa vaøo ñöôïc giaùo phaän cuûa mình, hai vò giaùm muïc Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi baét tay thöïc hieän hai vieäc toái ö quan troïng ñoái vôùi töông laïi truyeàn giaûng Tin Möøng cho daân Vieät: toå chöùc Coâng ñoàng ñòa phöông vaø thieát laäp moät chuûng vieän ñeå ñaøo taïo caùc linh muïc cho caùnh ñoàng truyeàn giaùo ñaày höùa heïn nhöng cuõng laém gian nan, ngay taïi Juthia, treân Ñaát Xieâm La.
Ñaàu naêm 1664, khi Ñöùc Cha Pallu vöøa ñaët chaân leân Juthia, Coâng ñoàng ñòa phöông ñaõ ñöôïc trieäu taäp vôùi söï tham gia cuûa 2 Giaùm Muïc vaø 6 linh muïc thöøa sai. Coâng ñoàng thöïc hieän 3 ñieàu quan troïng: ñaët teân Hoäi laø "Hoäi Doøng Thöøa Sai Toâng toøa" vôùi 3 lôøi khaán vaø ñôøi soáng khaéc khoå; quyeát ñònh thieát laäp moät chuûng vieän; vaø ban haønh 1 Baûn Huaán Thò.
Baûn Huaán thò treân coù nhieàu ñieàu raát thöïc tieãn, bieát nhìn xa troâng roäng. Theo Linh muïc Buøi Ñöùc Sinh, noù khuyeán caùo caùc thöøa sai "caàn bieát vieäc, bieát ngöôøi, quen thuoäc ngoân ngöõ, phong tuïc, nhöng phaûi khöôùc töø caùc phöông theá vaø thuû ñoaïn nhaân loaïi ñeå ñaït lyù töôûng. Caùc thöøa sai phaûi trình baày Lôøi Chuùa vôùi moät khoa sö phaïm thích hôïp cho töøng löùa tuoåi vaø töøng giai ñoaïn, nhaát laø neân thaän troïng ñöøng laøm phaät loøng caùc toân giaùo baïn. Trong toå chöùc noäi boä giaùo xöù, caùc thöøa sai neân ñeà cöû oâng truøm, oâng caâu, oâng bieän vaø moät soá baø hoä sinh, vôùi nhieäm vuï röûa toäi cho treû sô sinh nguy töû, ñeå khoâng treû naøo cheát maø khoâng ñöôïc röûa toäi. Ñôøi soáng tu ñöùc ñöôïc ñeà nghò cho caùc linh muïc ñòa phöông laø moät neàn linh ñaïo taäp trung vaøo maàu nhieäm Chuùa Kitoâ chòu ñoùng ñinh".
Phaûi noùi ngay raèng Baûn Huaán Thò treân ñaõ ñöôïc Toøa Thaùnh chuaån pheâ vaø noù ñaõ trôû thaønh saùch nhoû ñi lieàn vôùi Saùch Nguyeän cuûa caùc thöøa sai Ñoâng Nam AÙ.
Sau Coâng ñoàng treân, naêm 1665, Ñöùc Cha Pallu ñi Roâma ñeå ñeä naïp coâng vuï cuûa Coâng ñoàng Juthia. Moät phaàn cuõng vì sau nhieàu coá gaéng, Ñöùc Cha vaãn khoâng vaøo ñöôïc Ñaøng Ngoaøi. Ngaøi ñaønh trao quyeàn giaùm quaûn ñòa phaän Ñaøng Ngoaøi cho Ñöùc Cha de la Motte ñeå veà AÂu Chaâu.
Taïi Roâma, Ñöùc Cha Pallu tích cöïc vaän ñoäng ñeå Ñöùc Cleâmenteâ IX ban haønh saéc duï "Speculatores" naêm 1669 buoäc caùc thöøa sai phaûi vaâng phuïc vò ñaïi dieän toâng toaø ñòa phöông, moät vaán ñeà luùc aáy vaø maõi sau naøy khoâng ñöôïc thi haønh ñuùng ñaén. Ngaøi cuõng vaän ñoäng xin Toøa Thaùnh taán phong 4 giaùm muïc ngöôøi ñòa phöông cho Ñaøng Ngoaøi, 2 Giaùm Muïc ngöôøi ñòa phöông cho Ñaøng Trong, vaø moãi nôi moät Giaùm Muïc ngöôøi nöôùc ngoaøi.
Ñöùc Cha Pallu
Naêm 1673, ngaøi trôû laïi Juthia moät laàn nöõa vaø coá gaéng tìm ñöôøng vaøo Ñaøng Ngoaøi. Ngaøy 20 thaùng 8 naêm 1674, ngaøi leân taàu ñeå vaøo Ñaøng Ngoaøi. Nhöng taàu gaëp baõo, daït vaøo Phi Luaät Taân, bò baét roài bò truïc xuaát. Cuoái cuøng phaûi trôû veà AÂu Chaâu vaø sau ñoù, leân ñöôøng qua Hoa Nam laøm ñaïi dieän toâng toøa ôû ñaáy cho tôùi ngaøy qua ñôøi, 29 thaùng 10 naêm 1684.
Phaàn Ñöùc Cha de la Motte moät mình ôû laïi Juthia. Vieäc tröôùc maét laø thieát laäp chuûng vieän taïi Juthia, moät thöù öu tieân haøng ñaàu, theo huaán thò cuûa Boä Truyeàn Baù Ñöùc Tin ngaøy 10.11.1659 göûi cho Hoäi "Ñöôïc 12 linh muïc toát quùi hôn laø röûa toäi cho 12,000 ngöôøi". Raát may, Quoác Vöông Xieâm La ñaõ caáp cho ngaøi moät mieáng ñaát toát ñeå xaây döïng chuûng vieän. Vaø Chuûng Vieän Thaùnh Giuse ñaõ ñöôïc khai giaûng vaøo naêm 1665 vôùi caùc chuûng sinh Xieâm La, Vieät Nam, Trung Hoa vôùi tieâu chuaån laø "nhaø caàu nguyeän, suy gaãm, hoïc haønh nhieàu, soáng tieát ñoä, giaûn dò, yeân tónh traàm laëng suy nghó ñeán cuoäc soáng, phaûi taän hieán cho Tin Möøng vaø vì caùc linh hoàn, seõ phaûi soáng nhö caùc toâng ñoà luoân chieán ñaáu vaø daâng maïng soáng cho Ñöùc Gieâsu Kitoâ".
Linh muïc Buøi Ñöùc Sinh khoâng cho bieát con soá vaø teân caùc chuûng sinh Vieät Nam luùc khai giaûng nieân hoïc ñaàu tieân naêm 1665. Linh muïc Nguyeãn Theá Thoaïi thì cho bieát maõi naêm 1667, Cha Hainques môùi "tuyeån 2 thaày cho sang Juthia laø Giuse Trang vaø Luca Beàn" vaø 1 naêm sau, 2 thaày ñöôïc Ñöùc Cha de la Motte phong chöùc: "Ñoù laø hai linh muïc tieân khôûi cuûa Vieät Nam". Nhöng sau ñoù, cha vieát theâm raèng: "ngaøy 24.02.1668, coá chính Deydier [Ñaøng Ngoaøi] gôûi sang Xieâm La: Thaày giaø Bentoâ Vaên Hieàn 52 tuoåi vaø Gioan Vaên Hueä 44 tuoåi. Sau 4 thaùng hoïc taäp tònh taâm trong chuûng vieän Thaùnh Giuse, hai thaày ñöôïc phong chöùc linh muïc ngaøy 8/6/1668".
Nhö theá laø phuø hôïp vôùi taøi lieäu "Bieân Nieân Söû Cuûa Giaùo Hoäi Coâng Giaùo Vieät Nam" (https://hdgmvietnam.com/chi-tiet/bien-nien-su-cua-giao-hoi-cong-giao-viet-nam-25943), theo ñoù "1668: Taïi chuûng vieän Ayutthaya, Thaùi Lan, boán linh muïc Vieät Nam ñaàu tieân ñöôïc Ñöùc cha Lambert de la Motte phong chöùc linh muïc: Cha Giuse Trang vaø Luca Beàn (Ñaøng Trong, ñöôïc thuï phong vaøo thaùng 3); Cha Beâneâdictoâ Hieàn vaø Gioan Hueä (Ñaøng Ngoaøi, ñöôïc thuï phong vaøo thaùng 6)".
Dó nhieân, Chuûng Vieän treân tieáp tuïc huaán luyeän caùc linh muïc töông lai cho Giaùo Hoäi Vieät Nam. Nhö thaùng 2 naêm 1672, khi taïm bieät Ñaøng Trong ñeå trôû laïi Juthia, Ñöùc Cha de La Motte coù mang theo 12 chuûng sinh. Naêm 1744, Ñöùc Cha Neùez göûi 3 chuûng sinh qua Juthia "ñeå hoï hoïc La Tinh vaø nhöõng khoa hoïc thaùnh caàn thieát cho chöùc linh muïc". Naêm 1745, ngaøi laïi göûi theâm 10 chuûng sinh nöõa.
Linh muïc Nguyeãn Theá Thoaïi coù ghi: nhaân vieäc Trònh Cöông ra chæ duï caám ñaïo naêm 1712 vaø truïc xuaát Ñöùc Cha De Bourges cuûa ñòa phaän Taây Ñaøng Ngoaøi, 18 chuûng sinh ñaõ rôøi Phoá Hieán theo Ñöùc Cha qua Juthia.
Toát nghieäp chuûng vieän Juthia coù hai vò ñaùng löu yù. Ngöôøi thöù nhaát laø Cha Giuse Phöôùc. Khoâng hieåu cha thuoäc khoùa naøo cuûa chuûng vieän, nhöng ñöôïc Ñöùc Cha Laneau taâu veà Toøa Thaùnh vôùi yù ñònh vaän ñoäng cho ngaøi laøm giaùm muïc tieân khôûi ngöôøi Vieät Nam, sau khi Toøa Thaùnh cho caùc Giaùm Muïc ôû Vieät Nam ñöôïc ñeà cöû moät linh muïc baûn quoác laøm Giaùm Muïc Phuï Taù, duø luùc ñoù, Cha Phöôùc môùi chæ laø phoù teá: "Laø moät chuûng sinh xuaát saéc cuûa Thaùnh Boä, laø göông caùc nhaân ñöùc, thaùnh thieän trong haønh vi, chæ caùi nhìn cuûa thaày Giuse cuõng ñuû khieán ngöôøi ta ca tuïng Chuùa. Trong 6 naêm ôû chuûng vieän, thaày chöa laøm phieàn loøng ñoàng baïn vaø giaùo sö. Thaày nhuùn nhöôøng nhö baûn tính e leä hoaëc vì bôûi khieâm nhöôøng".
Naêm 1691, cha Phöôùc hoài höông, ñöôïc Ñöùc Cha De Bourges cuûa Taây Ñaøng Ngoaøi giôùi thieäu veà Toøa Thaùnh: "Moät linh muïc soáng laønh thaùnh, khoâng coù taät xaáu naøo". Sau 3 naêm phuïc vuï, Ñöùc Cha De Bourges ñeà cöû ngaøi laøm Giaùm Muïc Phuï Taù, nhöng toû yù ngaàn ngaïi "veà khaû naêng giaùo luaät cuûa vò linh muïc mình ñeä ñaït, maø giaùo luaät raát höõu ích, neáu khoâng phaûi laø caàn thieát cho Giaùm Muïc". Chính söï ngaàn ngaïi naøy khieán Toøa Thaùnh khoâng taán phong cho cha Phöôùc. Linh muïc Nguyeãn Theá Thoaïi tröng daãn nhieàu phaùt bieåu cuûa giaùo só ngoaïi quoác cho thaáy hoï khoâng chòu ñöôïc ieãn töôïng phaûi laøm beà döôùi moät giaùm muïc baûn quoác!
Ngöôøi thöù hai may maén hôn nhôø coù doùng maùu Taây Phöông. Ñoù laø Ñöùc Cha Francesco Perez. Ngaøi coù cha laø ngöôøi Taây Ban Nha vaø meï laø ngöôøi Thaùi Lan, ñöôïc Ñöùc Cha Laneau, ñaïi dieän toâng toaø ñaàu tieân cuûa Thaùi Lan, vaø 2 laàn laøm giaùm quaûn ñaïi dieän toâng toøa Ñaøng Trong, ñöa vaøo chuûng vieän Juthia, ñöôïc moâ taû laø "chuûng sinh sôùm thoâng minh vaø ñaïo ñöùc caên baûn vöõng chaéc". Khi Ñöùc Cha Mahot [1682-1684] cuûa Ñaøng Trong qua ñôøi, Toøa Thaùnh ñaõ phong ngaøi laøm Giaùm Muïc hieäu toøa Bugie, ñaïi dieän Toâng toøa Ñaøng trong, ngaøy 17.1.1687. Tuy nhieân, vò Giaùm Muïc naøy, sau ñoù, chòu nhieàu aùp löïc, deø bæu, haønh toûi cuûa caùc giaùo só Taây phöông khoâng lai gioáng!
Ñöùc Cha De La Motte
Haäu cöù
Laøm gì thì laøm, taâm tö cuûa Ñöùc Cha de la Motte, dó nhieân, luoân höôùng veà hai giaùo phaän nay thuoäc quyeàn mình. Nhö treân ñaõ noùi ngay naêm 1662, khi Ñöùc Cha Pallu chöa tôùi Juthia, Ñöùc Cha de la Motte ñaõ coá gaéng tìm ñöôøng vaøo Ñaøng Trong roài, nhöng caùc thöøa sai Doøng Teân hoài aáy cho bieát tình hình caám caùch chöa thuaän tieän ñeå Ñöùc Cha thöïc hieän vieäc aáy. Chính caùc giaùo só Doøng Teân cuõng ñaõ nhaän ñöôïc leänh bò truïc xuaát vaøo cuoái naêm 1664.
Ngaøi ñaønh phaùi cha Chevreuil vôùi quyeàn cha chính Ñòa Phaän Ñaøng Trong ñeán Haûi Phoá (Hoäi An). Ñi ñeán ñaâu, ngaøi cuõng vaän ñoäng ñeå caùc thöøa sai thöøa nhaän thaåm quyeàn cuûa vò ñaïi dieän Toâng Toøa vaø coá gaéng röûa toäi cho nhieàu ngöôøi. Ñieàu caûm kích laø ngaøy 22 thaùng 12 naêm 1664, cha ñöôïc chöùng kieán caûnh beù gaùi Luxia, 12 tuoåi, thaáy cha laø Pheâroâ Kyø ôû xöù Kim Long ñöôïc phuùc töû ñaïo, ñaõ chaïy ñeán xin quan cho mình cuõng ñöôïc phuùc aáy. Quan chæ cho ñaùnh ñoøn roài ñuoåi veà. Nhöng roài ngaøy 4 thaùng 2 naêm 1665, coâ laïi xuaát hieän taïi Haûi Phoá vaø xin quan cho mình ñöôïc phuùc töû ñaïo nhö cha. Laàn naøy quan kheùp aùn coâ vaøo nhoùm tín höõu Quaûng Ngaõi bò haønh hình. Coâ bò voi giaày, ñaàu coâ ñöôïc trao cho cha chính Chevreuil ñem veà Juthia. Ngaøy 7 thaùng 3 naêm 1665, Cha mang thuû caáp cuûa Luxia veà Thaùi Lan vaø Ñöùc Cha de la Motte ñaõ long troïng choân caát thuû caáp naøy döôùi baøn thôø chính Nhaø Thôø Thaùnh Giuse ôû Juthia. AÙn phong chaân phöôùc cho coâ vaø 44 baïn töû ñaïo khaùc ñaõ ñöôïc Ñöùc Cha de la Motte ñeä trình veà Toøa Thaùnh nhöng ñaõ bò thaát laïc do bieán coá Napoleùon ñem heát caùc taøi lieäu cuûa Thaùnh Boä veà Paris.
Nhôø chuyeán ñi toát ñeïp cuûa Cha Chevreuil, ngaøy 23 thaùng 7 naêm 1669, Ñöùc Cha de la Motte rôøi Xieâm La ñeå tôùi Phoá Hieán, trong tö caùch tuyeân uùy cho 1 thöông thuyeàn Phaùp. Ngoaøi vieäc ban bí tích theâm söùc cho nhöõng ngöôøi chöa laõnh nhaän, Ñöùc Cha thöïc hieän ngay 3 vieäc quan troïng: phong chöùc linh muïc cho "baåy thaày giaø"; hoïp coâng ñoàng Ñaøng Ngoaøi laàn thöù nhaát taïi Phoá Hieán, ñaët neàn taûng cho toå chöùc Nhaø Ñöùc Chuùa Trôøi; laäp Doøng Meán Thaùnh Giaù Nöõ. Taát caû vaøo ñaàu naêm 1670.
Xong xuoâi, Ñöùc Cha trôû laïi Juthia. Coøn chính ñòa phaän Ñaøng Trong? Ngaøi ñaâu chaàn chôø, cuoái thaùng 6 naêm 1671, ngaøi rôøi Xieâm La, duøng thuyeàn vaø ngaøy 1 thaùng 9 cuøng naêm, ngaøi ñaõ coù maët taïi Nha Trang. Töø ñoù ñi Ninh Hoøa, Vaïn Ninh, Ñeøo Caû, Nöôùc Maën, Quaûng Ngaõi, Haûi Phoá. Chính taïi Haûi Phoá, Ñöùc Cha ñaõ toå chöùc coâng ñoàng ñaàu tieân cho Ñaøng Trong ngaøy 19 thaùng 1 naêm 1672 vôùi söï tham döï cuûa 2 thöøa sai Guart vaø Vachet, cha Giuse Trang vaø chöøng 3 chuïc thaày giaûng. Caùc quyeát ñònh phaàn lôùn taäp chuù vaøo chuû ñeà: moïi ngöôøi, duø thuoäc Doøng "mieãn tröø" cuõng phaûi nhìn nhaän thaåm quyeàn cuûa ñaïi dieän toâng toøa. Quyeát ñònh naøy döôøng nhö ñöôïc tieáp nhaän roäng raõi, neân thöøa sai Vachet ñaõ vieát "Thieân Chuùa ñaõ ban nhieàu phöôùc laønh cho Giaùm Muïc hieäu toøa Beùryte ñeå cæ cho moïi ngöôøi thaáy aùc quaû neáu khoâng giöõ ñöôïc hieäp nhaát, neân ngay nhöõng ngöôøi noùng hôn caû cuõng laøm theo yù ngaøi ñeå goùp phaàn giaûm bôùt ngöôøi theo phe kia". Linh muïc Nguyeãn Theá Thoaïi tì cho thöøa sai Vachet laïc quan teáu.
Ñaàu thaùng 2 naêm 1672, Ñöùc Cha trôû veà Juthia. Thaùng 3 naêm 1673, ngaøi phaùi cha Vachet trôû laïi Ñaøng Trong. Keát quaû khoâng khaû quan, ñaïi dieän Doøng Teân ôû Ñaøng Trong tuyeân boá khoâng thöøa nhaän thaåm quyeàn cuûa Ñöùc Cha de la Motte. Tröôùc tình hình naøy, cuoái thaùng 7 naêm 1675, Ngaøi trôû laïi Ñaøng Trong, thoaït ñaàu ôû Hoäi An, ra Hueá, vaøo Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi, cuoái naêm trôû laïi Hoäi An, taïi ñaây, ngaøi phong chöùc linh muïc cho moät nho só noåi tieáng, taùc giaû "Saám Truyeàn Ca" töùc linh muïc Löõ-Y Ñoan. Chuyeän buoàn laø ngaøi gaëp raéc roái lôùn vôùi ñaïi dieän Doøng Teân: raéc roái ñeán noãi hai beân ra vaï tuyeät thoâng cho nhau. Thaùng 5 naêm 1676, Ñöùc Cha trôû laïi Juthia, baùo caùo söï vieäc cho Toøa Thaùnh. Ngaøy 10 thaùng 10 naêm 1678, Toøa Thaùnh ra chæ thò, ñoøi caû caùc giaùo só doøng "mieãn tröø" cuõng phaûi phuïc tuøng Giaùm Muïc ñaïi dieän toâng toøa khi ôû trong phaïm vi giaùo phaän truyeàn giaùo. Phaàn Doøng Teân ñaõ cho trieäu vò ñaïi dieän cuûa mình ôû Ñaøng Trong veà AÂu Chaâu. Coøn Ñöùc Cha de la Motte thì qua ñôøi ngaøy 15 thaùng 6 naêm 1679.
Ngaøi khoâng coøn nöõa nhöng caùc coâng trình cuûa ngaøi vaãn tieáp tuïc phuïc vuï hai Giaùo Hoäi Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi, Juthia tieáp tuïc laø haäu cöù phuïc vuï Giaùo Hoäi Vieät Nam. Maáy söï kieän sau ñaây chöùng toû ñieàu ñoù:
- Ñaàu naêm 1679, caùc nhaø truyeàn giaùo Ña Minh trôû veà Manila qua ngaû Thaùi Lan;
- 17 thaùng 5 naêm 1682, taïi Thaùi Lan, Ñöùc Cha Laneau taán phong linh muïc De Bourges laøm Giaùm Muïc phuï traùch Taây Ñaøng Ngoaøi; vò naøy sau ñoù taán phong linh muïc Deydier laøm Giaùm Muïc phuï traùch Ñoâng Ñaøng Ngoaøi;
- Naêm 1682, thöøa sai Delavigne laâm beänh phaûi ñöa qua Thaùi Lan;
Nhaát laø Chuûng Vieän Thaùnh Giuse vaãn tieáp tuïc ñaøo taïo caùc linh muïc töông lai cho Vieät Nam. Caùc naêm 1760 ñeán 1765, Mieán Ñieän xaâm laêng Thaùi Lan, Chuûng vieän phaûi di veà Chantaburi (gaàn Cao Mieân); naêm 1765, di veà Hoøn Ñaát (Haø Tieân); naêm 1769 bò ñoát phaù, phaûi di chuyeån qua Pondicheùry (AÁn Ñoä); naêm 1782 phaûi ñoùng cöûa vì xa xoâi quaù khoâng coù sinh vieân. Sau ñoù, vaøo naêm 1802, noù ñöôïc taùi sinh taïi Peùnang, Maõ Lai, nôi ñaøo taïo ra nhaø baùc hoïc noåi danh soá moät cuûa Vieät Nam laø Petrus Tröông Vónh Kyù.
Taát caû laø nhôø coâng phuùc cuûa hai vò Giaùm Muïc tieân khôûi cuûa Vieät Nam vaø loøng hieáu khaùch cuûa nhaø vua vaø nhaân daân Thaùi Lan.
- - - - -
(1) Lm Buøi Ñöùc Sinh, O.P., M.A. Giaùo Hoäi Coâng Giaùo ÔÛ Vieät Nam I-III, Calgary-Canada 2002; L.M. JMT Nguyeãn Theá Thoaïi,
Coâng Giaùo Treân Queâ Höông Vieät Nam, 2 Quyeån, Löu Haønh Noäi Boä, 2001.