500 naêm nhìn laïi Martin Luther
500 naêm nhìn laïi Martin Luther.
Wittenberg (VietCatholic News 02-11-2017) - Ñuùng 500 naêm tröôùc ñaây, vieäc Martin Luther coâng boá 95 luaän ñeà cuûa oâng ôû Nhaø Thôø Chaùnh Toøa Wittenberg ñaõ laøm phaùt sinh caû moät phong traøo ly giaùo roäng lôùn ôû Taây Phöông. Töø ñoù, khoâng bieát bao nhieâu nhaân toá ñaõ goùp phaàn taïo cho böùc töôøng ly giaùo ngaøy theâm kieân coá.
Tuy nhieân, nhieàu cuoäc caùch maïng ñuû loaïi töø ñoù tôùi nay ñaõ goùp phaàn laøm cho con ngöôøi khaùch quan hôn trong vieäc xeùt ñoaùn ngöôøi khaùc. Nhôø theá nhieàu lôùp aùo giaû taïo ñaõ ñöôïc thaùo gôõ giuùp ngöôøi ta nhìn roõ söï thaät hôn, söï thaät veà mình vaø söï thaät veà ngöôøi khaùc, trong ñoù, coù keû thuø hay keû ñoái nghòch vôùi mình. Chính trong chieàu höôùng naøy, Giaùo Hoäi Coâng Giaùo, maø thôøi tieàn Vatican II voán ñöôïc coi laø moät xaõ hoäi hoaøn haûo nhöng töø Vatican II trôû ñi ñöôïc coi nhieàu hôn nhö moät daân löõ haønh, vaø do ñoù, coù theå phaïm sai laàm, ñaõ leân tieáng xin loãi moïi ngöôøi. Gaàn ñaây nhaát, Ñöùc Giaùo Hoaøng Phanxicoâ khoâng nhöõng xin loãi phong traøo do Martin Luther khôûi xöôùng maø coøn chính thöùc tham döï vieäc töôûng nieäm naêm thöù 500 ngaøy oâng phaùt khôûi phong traøo naøy nöõa.
Thieån nghó nhaø laõnh ñaïo Giaùo Hoäi Coâng Giaùo, khi laøm nhö treân, khoâng coù nghóa thöøa nhaän Phong Traøo Theä Phaûn, maø laø nhìn nhaän phaàn traùch nhieäm cuûa mình trong vieäc phaùt sinh ra noù.
Thöïc vaäy, Tom Hoopes, chaúng haïn, cho raèng nguyeân vieäc ñoùng ñinh 95 luaän ñeà leân cöûa nhaø thôø chính toøa Wittenberg ngaøy 31 thaùng 10 naêm 1517 maø thoâi laøm sao taïo ra ñöôïc phong traøo Theä Phaûn. Vieäc naøy chaúng coù chi laø daïn dó, ñoäc ñaùo caû, ñoù laø caùch thoâng thöôøng ñeå phoå bieán tin töùc vaøo thôøi aáy, moät vieäc giôùi hoïc thuaät laøm thöôøng xuyeân ñeå khôûi ñaàu moät cuoäc tranh luaän.
Thaäm chí Glenn T. Stanton coøn cho raèng: Martin khoâng heà ñoùng ñinh 95 luaän ñeà cuûa oâng ôû cöûa nhaø thôø chính toøa Wittenberg. Noùi ñuùng hôn, oâng coù ñoùng ñinh ôû ñaáy 2 laù thö, vaø 1 trong 2 laù thö naøy coù chöùa 95 luaän ñeà noåi tieáng veà sau. Chuùng toâi seõ ñeà caäp tôùi vaán ñeà naøy sau.
Baây giôø, xin trôû laïi vôùi nhaän ñònh cuûa Tom Hoopes veà vieäc ñoùng ñinh 95 luaän ñeà. OÂng cho raèng, chính vieäc ngöôøi ta sao cheùp, dòch chuùng sang nhieàu thöù tieáng vaø phoå bieán khaép nôi ñaõ taïo neân laøn soùng lôùn, vöôït quaù caû chính 95 luaän ñeà. Vieäc naøy khieán con ngöôøi voán coù yù toát laønh Martin Luther thoaït ñaàu chæ muoán giôùi haïn aân xaù vaøo vieäc laøm toát vaø vieäc xöng toäi, chöù khoâng vaøo vieäc daâng cuùng, nay trôû thaønh quaù khích, baùc boû heát moïi thöù aân xaù vaø vieäc laøm toát, chæ coøn sola gratia. Vaø caøng ñöôïc coâng chuùng uûng hoä hoan hoâ, Martin Luther caøng xa rôøi Giaùo Hoäi maø oâng voán kính yeâu nhö con thaûo, ñeán khoâng coøn modestia (nhaõ nhaën) nhö nhaän ñònh cuûa Erasmus.
Trôû laïi vôùi nhaän ñònh cuûa Stanton cho raèng ñieàu Luther ñoùng vaøo cöûa nhaø thôø chính toøa Wittenberg khoâng phaûi 95 luaän ñeà maø laø hai phong thö göûi caùc vò giaùm muïc höõu traùch vaø 1 trong 2 phong thö naøy coù chöùa 95 luaän ñeà. Taùc giaû naøy döïa vaøo hai coâng trình nghieân cöùu môùi ñaây ñeå quaû quyeát nhö theá. Moät laø coâng trình cuûa Richard Rex (The Making of Martin Luther), giaùo sö veà lòch söû phong traøo Theä Phaûn taïi Ñaïi Hoïc Cambridge. Vò giaùo sö naøy cho raèng "Gaàn nhö khoâng heà coù moät chöùng côù naøo cho thaáy Luther thöïc söï tôùi vaø ñoùng ñinh chuùng vaøo cöûa nhaø thôø ngaøy ñoù, vaø ta coù ñuû lyù do tin raèng oâng khoâng laøm vieäc naøy". Coâng trình thöù hai cuûa Eric Metaxas: Martin Luther, The Man Who Rediscovered God and Changed the World cuõng ñoàng yù nhö theá.
Hai laù thö treân caûnh baùo caùc vò giaùm muïc höõu traùch veà caùc laïm duïng aân xaù cuûa moät vò giaûng thuyeát "ñaét khaùch" Johann Terzel hoài ñoù. Theo chính lôøi oâng thuaät laïi (xem Sources for and against the Posting of the Ninety-Five Theses cuûa Volker Leppin vaø Timothy J. Wengert, ñaêng treân taïp chí Lutheran Quarterly naêm 2015), tröôùc Voïng Leã Caùc Thaùnh naêm ñoù, Luther ñaõ baét ñaàu thuyeát phuïc daân chuùng ñöøng tin theo lôøi truyeân truyeàn cuûa caùc nhaø "baùn" aân xaù vì coù nhieàu ñieàu toát hôn aân xaù ñeå laøm nhö laøm phuùc boá thí chaúng haïn. Sau ñoù khoâng laâu, oâng vieát hai laù thö, moät göûi cho Ñöùc Cha Albrecht, Toång Giaùm Muïc Mainz, moät laù göûi cho Ñöùc Cha Jerome Scultetus, Giaùm Muïc sôû taïi Brandenburg.
Cuõng theo oâng, trong laù thö göûi Ñöùc Cha Albretch, Luther coù keøm caùc Luaän Ñeà, yeâu caàu ngaøi ngöng vieäc cho pheùp Terzel rao baùn aân xaù, moät vieäc oâng cho laø ngu ñaàn, "neáu khoâng noù seõ taïo ra nhieàu ñieàu khoâng laøm ai vui loøng".
Phaûi nhaän laø Luther toân troïng phaåm traät khi laøm theá. Vaû laïi, oâng laøm theá khoâng phaûi moät caùch baát kính hay trong töùc giaän, maø khaù ruït reø laø ñaøng khaùc. Thöïc vaäy trong laù thö göûi Ñöùc Cha Albretch, oâng coù nhöõng lôøi ca ngôïi vò naøy, goïi ngaøi laø "Cha raát ñaùng kính cuûa con... (Cha) ñaùng toân kính, sôï seät vaø raát nhaân haäu", "Hoaøng Töû Vinh Hieån Nhaát" cuûa Luther. Coøn oâng laø "caën baõ cuûa nhaân loaïi". OÂng khieâm nhöôøng xin ñuôïc tha thöù vì ñaõ "daùm baïo gan nghó ñeán vieäc göûi thö cho söï cao caû cuûa Ñaáng Sieâu Phaøm", xin Ñöùc Toång Giaùm Muïc toát laønh "ñoaùi nhìn moät haït buïi vaø vì loøng nhaân laønh cuûa moät vò giaùm muïc löu yù tôùi lôøi caàu xin cuûa con". Metaxas moâ taû laù thö naøy khoâng hôn khoâng keùm nhö moät "kieåu maãu nònh noït luoàn cuùi". Ñieàu naøy cho thaáy Luther cuûa ngaøy 31 thaùng 10 naêm 1517 nhö moät con meøo con keâu röø, röø chöù khoâng heà laø moät con sö töû keâu roáng.
Tinh thaàn theä phaûn cuûa oâng maõi sau naøy môùi noåi daäy vaø khoâng heà chæ do moät bieán coá lòch söû duy nhaát taïo neân. Noù dieãn bieán töø töø trong caùc tuaàn leã keá tieáp. Caùc lôøi caûnh baùo cuûa Luther bò ñeå ngoaøi tai. Vaø möu ñoà thì lôùn hôn caû trí töôûng töôïng cuûa oâng, vôùi Ñöùc Cha Albretch chia phaàn "buoân baùn" vôùi Ñöùc Giaùo Hoaøng trong khi Terzel ñöôïc laõnh thuø lao giaûng thuyeát. Ñöùc Cha Albretch ngaäm mieäng aên tieàn, coøn Ñöùc Cha Jerome thì khuyeân oâng ñöøng gaây soùng gío cho con thuyeàn.
Sôû dó oâng cho coâng boá caùc luaän ñeà sau ñoù, laø vì chuùng bò giaùo quyeàn khinh bæ. YÙ ñònh nguyeân khôûi cuûa oâng khoâng phaûi laø coâng boá chuùng, nhöng oâng buoäc phaûi laøm vieäc naøy nhö moät heä luaän hôïp luaän lyù. Caên cöù vaøo chính lôøi oâng noùi, oâng khoâng heà laø moät nhaø caùch maïng loâi ñình, maø chæ nhöõng coá gaéng laøm moät ngöôøi con ngoan cuûa Giaùo Hoäi Coâng Giaùo. Khoâng moät hoïc giaû nghieâm tuùc naøo veà Luther hoã trôï caùi vieãn töôûng veà moät chaøng tuoåi treû tieân tri muùa buùa vaøo Ngaøy Caûi Caùch. Ñoù chæ laø moät truyeän truyeàn kyø töôûng töôïng. Khoâng moät haønh vi caûi caùch naøo ñaõ dieãn ra vaøo ngaøy 31 thaùng Möôøi naêm 1517. Luther khoâng trôû thaønh "ngöôøi theä phaûn" vaøo hoâm ñoù, duø chaéc chaén sau ñoù oâng ñaõ trôû thaønh con ngöôøi naøy.
Gaàn nhö khoâng moät chi tieát loan truyeàn naøo veà caâu truyeän hoang ñöôøng ôû cöûa nhaø thôø Wittenberg laø ñuùng söï thaät caû. Vaên kieän ö? Neáu coù, thì ñoù chæ laø moät ñeà xuaát cho moät cuoäc tranh luaän thaàn hoïc coù tính hoïc thuaät veà ôn xaù, khoâng heà laø hieäu leänh cho moät cuoäc caùch maïng.
Lôøi môøi goïi tranh luaän naøy laø vieäc laøm bình thöôøng cuûa caùc giaùo sö thôøi aáy, khoâng coù gì ñaùng löu yù. Tieác thay, cuoäc tranh luaän khoâng bao giôø dieãn ra. Vì khoâng ai ñaùp laïi lôøi môøi.
Coøn chieác cöûa nhaø thôø? Ñaây khoâng heà laø moät ñieån hình cuûa vieäc daùm noùi söï thaät moät caùch coâng khai cho giaùo quyeàn baèng caùch tröïc tieáp ñem vuï vieäc cuûa mình daùn ôû cöûa nhaø thôø chính toøa thaønh phoá ñeå ai ai cuõng thaáy. Caùc yeát thò ñöôïc coâng chuùng löu yù ñeàu ñöôïc daùn ôû cöûa chính nhaø thôø. Cöûa aáy ñöôïc söû duïng nhö baûng yeát thò cuûa coäng ñoàng vì ít nhaát moät laàn trong tuaàn daân thaønh phoá ñeàu ñeán ñoù.
Caùc lôøi môøi coù tính hoïc thuaät treân cuõng khoâng ñöôïc daùn ôû cöûa moät nhaø thôø maø laø taïi cöûa cuûa moïi nhaø thôø trong thaønh phoá, ñaây laø chính saùch chung cuûa caùc ñaïi hoïc thôøi aáy. Thaønh thöû vieäc daùn hay ñoùng ñinh caùc lôøi môøi naøy khoâng heà laø moät bieán coá lòch söû maø chæ laø vaán ñeà haønh chaùnh thoâng thöôøng.
Theá coøn buùa vaø ñinh? Phaàn lôùn ngöôøi ta daùn baèng hoà hay moät ñinh ghim. Coøn ngöôøi daùn, thì thöôøng khoâng phaûi laø moät giaùo sö danh tieáng, phaàn lôùn laø ngöôøi giöõ nhaø thôø hay ñaïi hoïc. Coù theå laø moät hoïc troø cuûa Luther, chöù khoâng phaïi vò tieán só giaùo sö naøy.
Caùc luaän ñeà cuûa Luther quaû coù mang saám seùt ñeán cho theá giôùi, phaùt ñoäng caû moät phong traøo thay ñoåi vaên minh. Khoâng ai choái caõi ñieàu naøy vaø noù ñaùng ñöôïc möøng kyû nieäm 500 naêm. Nhöng nhaát ñònh khoâng phaûi tieáng buùa ôû cöûa nhaø thôø Wittenberg maø tieáng leng keng cuûa maùy in hoài aáy môùi laø ngoøi noå.
Thöïc vaäy, caùc luaän ñeà cuûa Luther ñöôïc in aán vaø mang ra baùn, duø chính Luther khoâng bieát vaø thoûa thuaän, bôûi caùc nhaø in kinh doanh; caùc aán phaåm cuûa hoï ñöôïc loan truyeàn "khaép nöôùc Ñöùc trong voøng non hai tuaàn" nhö chính Luther cho hay. Coâng trình cuûa oâng loan nhanh nhö vi khuaån (viral) duø chöõ vi khuaån hoài aáy chöa heà coù vaø chính Luther khoâng heà nhuùng tay vaøo. Haäu quaû laøm chính oâng ngaïc nhieân y heät caùc taùc giaû ngaøy nay boãng noåi tieáng treân lieân maïng. Chính Luther ñaõ goïi vieäc in aán vaø phaân phoái hôïp thôøi caùc luaän ñeà cuûa oâng nhö "nhöõng khôûi ñaàu thöù nhaát, coù thöïc chaát vaø neàn taûng cho cuoäc 'naùo ñoäng cuûa Luther'". Tröôùc ñoù, söï vieäc khaù traàm laëng.
Duø Luther khoâng bao giôø nhaéc ñeán vieäc ñoùng ñinh caùc luaän ñeà leân cöûa nhaø thôø chính toøa Wittenberg, ngöôøi baïn trung thaønh Melanchthon cuûa oâng ñaõ coù coâng phaùt ñoäng maøn kòch ñoù. OÂng ta giaûi thích raèng vôùi caùc luaän ñeà vaø chieác buùa trong tay, Luther "ñaõ coâng khai ñoùng chuùng ôû Nhaø Thôø caïnh Laâu Ñaøi Wittenberg vaøo ngaøy voïng Leã Caùc Thaùnh naêm 1517". Melanchthon vieát nhö theá ít naêm sau ngaøy Luther qua ñôøi duø khoâng phaûi laø nhaân chöùng nhaõn tieàn cuûa bieán coá. Vaø lôøi oâng ta hoaøn toaøn khaùc vôùi lôøi Luther.
Coøn noäi dung cuûa 95 luaän ñeà thì sao? Chuùng coù phaûi laø moät toång theå gaén boù choáng laïi caùc vaán ñeà thaàn hoïc vaø giaùo hoäi hoïc chính cuûa Giaùo Hoäi Coâng Giaùo khoâng? Khoâng haún. Vì luùc aáy, oâng chæ quan taâm tôùi vaán ñeà aân xaù vaø baûn chaát cuûa vieäc aên naên toäi (contrition) ñích thöïc, duø nghò trình Lutheâroâ chaéc chaén lôùn maïnh cuøng vôùi thôøi gian.
Coù ngöôøi coøn quaû quyeát raèng Luther khoâng phaûi laø moät nhaø caûi caùch cuûa phaùi Lutheâroâ maø laø cuûa Coâng Giaùo. Vì luùc ñoù, oâng khoâng quan taâm ñeán chính vieäc duøng aân xaù maø ñeán vieäc chuùng bò baùn theo kieåu sôn ñoâng maõi voõ vaø thao tuùng. Caùc quan taâm naøy coù tính Coâng Giaùo hôn ngöôøi ta töôûng vaø nhieàu tín höõu Caûi Caùch thoaûi maùi vôùi nhaän ñònh naøy. Hoïc giaû veà Luther laø Timothy J. Wengert, trong cuoán Martin Luther's Ninety-Five Theses: With Introduction, Commentary, and Study Guide, cho hay moät ñoäc giaû thôøi nay than phieàn laø caùc luaän ñeà naøy "nghe khoâng Lutheâroâ chuùt naøo".
Theo Stanton, ñuùng nhö theá. Vì vaøo luùc ñoù, ngöôøi tu só treû tuoåi Luther chæ coi mình laø moät ngöôøi Coâng Giaùo caûi caùch, nhö moät hoïc giaû cuûa baøi baùo ñaõ trích daãn treân ñaây cuûa tôø Lutheran Quarterly voán quaû quyeát. Phaàn lôùn caùc ñoäc giaû haún seõ ngaïc nhieân khi thaáy Luther, trong caùc luaän ñeà aáy, vaãn coøn tin luyeän nguïc vaø thaåm quyeàn cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng. Taát caû, chaúng bao laâu sau, ñaõ thay ñoåi. Söï maïnh baïo cuûa Luther, moät naêm sau, seõ lôùn maïnh, daãn ñaàu cho vieäc thoaùt xaùc cuûa oâng töø moät nhaø caûi caùch thaân thieän trôû thaønh moât ngöôøi phaûn khaùng ñaày tính ngoân söù. Chaéc chaén oâng ta khoâng trôû thaønh moät nhaø Theä Phaûn, caøng khoâng trôû thaønh ngöôøi saùng laäp ra phaùi Lutheâroâ vaøo Leã Voïng Caùc Thaùnh naêm 1517. Cuøng laém, chæ coù theå noùi ngaøy aáy thöïc laø Ngaøy Chuyeån Höôùng Veà Phía Caûi Caùch.
Taïi sao phaûi noùi theá? Stanton cho raèng khoâng moät huyeàn thoaïi naøo veà Luther ñaõ phaùt khôûi töø moät aûnh höôûng duy nhaát, duø ñoù laø ñöùc tin vaø thöïc haønh Kitoâ Giaùo maø laø do ñuû moïi aûnh höôûng chính trò, kinh teá, kyõ ngheä, giaùo duïc, phaân phoái chöõ vieát, ngheä thuaät, ñòa vò phuï nöõ, vaø baûn chaát cuøng yù nghóa cuûa hoân nhaân vaø gia ñình... Ta chæ coù theå möøng kyû nieäm 500 Theä Phaûn moät caùch trung thöïc khi ñaët caùc huyeàn thoaïi naøy song song vôùi caùc söï kieän do chính oâng keå laïi.
Vuõ Vaên An