Noãi sôï haõi tha nhaân vaø sôï haõi chính mình
Noãi sôï haõi tha nhaân vaø sôï haõi chính mình.
Roma (Oss. Rom 14-10-1016; Vat. 18-01-2017) - Noãi sôï haõi tha nhaân vaø sôï haõi chính mình: Phoûng vaán oâng Zygmunt Baumann, trieát gia vaø nhaø xaõ hoäi hoïc noåi tieáng quoác teá
Ngaøy 9 thaùng Gieâng naêm 2017 oâng Zygmunt Baumann, nhaø xaõ hoäi hoïc kieâm trieát gia noåi tieáng theá giôùi, ñaõ qua ñôøi taïi Leeds beân Anh quoác thoï 91 tuoåi. OÂng Zygmunt Baumann laø ngöôøi goác Do thaùi, sinh tröôûng beân Ba Lan, nhöng ñaõ laøm vieäc vaø soáng taïi nhieàu thaønh phoá khaùc nhau: Varsava, Luaân Ñoân, Tel Aviv, tröôùc khi ñònh cö taïi Leeds, beân Anh quoác. OÂng ñaõ laø moät trong caùc nhaø trí thöùc noåi tieáng quoác teá. Ban ñaàu oâng nghieân cöùu caùc taàng lôùp xaõ hoäi vaø phong traøo nhaân coâng, sau ñoù chuyeån sang caùc laõnh vöïc toång quaùt khaùc nhö baûn chaát cuûa söï taân tieán vv. OÂng laø taùc giaû cuûa haøng traêm cuoán saùch vaø caùc baøi khaûo luaän giaù trò. Thôøi gian saûn xuaát phong phuù nhaát laø sau khi oâng thoâi ñaäy taïi ñaïi hoïc Leeds. Moät trong nhöõng taùc phaåm noåi tieáng nhaát cuûa giaùo sö laø cuoán saùch baøn veà caùc töông quan giöõa yù thöùc heä taân tieán vaø cuoäc dieät chuûng Do thaùi. Caùc cuoán saùch sau naøy trình baày söï chuyeån tieáp töø taân tieán sang haäu taân tieán vaø caùc vaán ñeà lieân heä. Moät trong caùc kieåu dieãn taû noåi tieáng cuûa oâng ñaõ trôû thaønh chaâm ngoân ñoù laø oâng so saùnh yù nieäm veà taân tieán vaø haäu taân tieán vôùi tình traïng cöùng vaø loûng cuûa xaõ hoäi.
Sau ñaây chuùng toâi xin göûi tôùi quyù vò baøi phoûng vaán oâng daønh cho nhaø baùo Davide Perillo hoài trung tuaàn thaùng 10 naêm 2016, sau khi oâng gaëp Ñöùc Thaùnh Cha Phanxicoâ taïò Assisi trong Ngaøy caùc toân giaùo caàu nguyeän cho hoaø bình. OÂng laø ngöôøi coù caùi nhìn xuyeân thaáu thöïc taïi, trong luùc naøy ñaây laø vaán ñeà laøn soùng di cö tî naïn traøn vaøo AÂu chaâu, maø nhieàu ngöôøi cho raèng ñang ñe doïa caùc an ninh cuûa theá giôùi taây aâu, vaø bieán noù trôû thaønh ñích nhaém deã daøng ñeå truùt ñoå leân ñoù söï baát oån ngaám ngaàm saâu xa, khoâng theå loaïi tröø ñöôïc vôùi giaûi phaùp cuûa moät ñöôøng loái chính trò xaây töôøng ngaên chaën, vaø vôùi nhöõng keû maïnh.
Hoûi: Thöa trieát gia Baumann. Chuùng ta haõy baét ñaàu vôùi vaán ñeà laøn soùng di cö tî naïn. Söï "baát oån hieän sinh" naøy laø caùi gì? Noù töø ñaâu ñeán vaäy?
Ñaùp: Trieát gia Kant laø ngöôøi thaùm hieåm khoâng moûi meät caùc maàu nhieäm cuûa theá giôùi con ngöôøi qua söï hieän dieän trong theá giôùi. Vaø chuùng ta taát caû, laø nhöõng ngöôøi thöøa höôûng phaán khôûi hay tuyeät voïng, ñeàu mang nôï söï khoân ngoan cuûa oâng. Trong taùc phaåm "Pheâ bình lyù trí thöïc haønh" oâng ñaõ vieát moät caâu noåi tieáng: "Coù hai thöù laøm cho taâm hoàn traøn ñaày khaâm phuïc vaø toân kính moät caùch luoân luoân môùi meû vaø gia taêng, khi suy tö lo laéng cho chuùng caøng thöôøng xuyeân vaø caøng laâu: ñoù laø chu kyø tinh sao ôû beân treân toâi, vaø luaät luaân lyù ôû trong toâi". Chu kyø tinh sao aùm chæ ñieàu vöôït quaù taàm vôùi cuûa con ngöôøi,vöôït quaù khaû naêng ñoái phoù cuûa chuùng ta; vaø luaät leä luaân lyù aùm chæ caùc caûnh khoù xöû maø con ngöôøi phaûi löïa choïn. Nhöng hôn moät theá kyû tröôùc khi coù caùc lôøi naøy Blaise Pascal ñaõ ñaøo saâu söï khoâng thích ñaùng xaâu xeù vaø kinh hoaøng naøy khi vieát: "Khi toâi nhìn cuoäc soáng ngaén nguûi cuûa mình, bò thu huùt bôûi söï vónh cöûu ñi tröôùc noù vaø söï vónh cöûu ñi sau noù, khoâng gian beù nhoû maø toâi chieám höõu vaø troâng thaáy, bò chìm nghæm trong caùi meânh moâng voâ taän cuûa caùc khoâng gian, maø toâi khoâng bieát vaø chuùng cuõng khoâng bieát toâi, toâi hoaûng sôï vaø kinh ngaïc thaáy mình ôû ñaây hôn laø ôû ñoù, baây giôø hôn laø khi aáy. Ai ñaõ ñaët toâi trong ñoù? Vì yù muoán cuûa ai nôi naøy vaø thôøi gian naøy ñaõ ñöôïc daønh ñeå cho toâi?" Pascal suy tö ñeå ñi ñeán keát luaän naøy: "Vì khoâng coù khaû naêng loaïi tröø caùi cheát, söï baàn cuøng vaø söï ngu doát, con ngöôøi ñaõ quyeát ñònh, ñeå ñöôïc haïnh phuùc, thì khoâng nghó tôùi caùc ñieàu aáy". Ñoù, vaán ñeà laø cho duø chuùng ta coá thöû theo quyeát ñònh naøy theá naøo ñi nöõa, moät caùch lì lôïm söï suy tö vaø tö töôûng vaãn laø caùc phaàn khoâng theå loaïi tröø ñöôïc cuûa ñieàu kieän cuûa chuùng ta. Vì theá söï khoâng chaéc chaén hieän sinh ñaõ ñöôïc khaéc ghi moät caùch khoâng theå xoaù boû ñöôïc trong kieåu ôû trong theá giôùi loaøi ngöôøi. Ñoù chính laø nôi, töø ñoù baïn tôùi vaø baïn khoâng theå chaïy thoaùt khoûi ñoù.
Hoûi: Phaûn aùnh ñaàu tieân cuûa söï baát oån naøy laø söï "sôï haõi ngöôøi khaùc". Giaùo sö ñaõ giaûi thích raát hay taïi sao söï kieän "caùc ngöôøi ngoaïi quoác ôû tröôùc cöûa" laïi khieán cho chuùng ta sôï haõi nhö theá. Giaùo sö coù nghó raèng, noùi cho cuøng, cuõng coù söï sôï haõi phaûi töï hoûi veà chính chuùng ta nöõa hay khoâng? Tha nhaân goõ cöûa nhaø toâi, goïi hoûi toâi moät caùch khoâng traùnh neù ñöôïc toâi laø ai, toâi coù tö töôûng gì veà cuoäc soáng, veà caùc tuông quan, veà ñieàu coù giaù trò vv. Baén vaøo töôøng cuõng laø moät kieåu traùnh neù caâu hoûi naøy, coù ñuùng theá khoâng thöa giaùo sö?
Ñaùp: Taâm tình baát an phaùt xuaát töø moät pha troän cuûa söï khoâng chaéc chaén vaø doát naùt: chuùng ta caûm thaáy nhuïc nhaõ vì khoâng thích ñaùng vôùi nhieäm vuï cuûa chuùng ta, vaø haäu quaû laø söï suy suïp cuûa loøng quyù troïng vaø tin töôûng nôùi chính mình. Noù laø ñieàu lieân quan tôùi taát caû moïi ngöôøi. Giôø ñaây "nhöõng ngöôøi khaùc" - ñaëc bieät laø nhöõng nguôøi maø chuùng ta xeáp loaïi nhö laø khoâng quen bieát, xa laï hay ngoaïi quoác - hoï phong phuù moät caùch ñaëc bieät trong vieäc cuûng coá moät taâm tình töông töï.
Hoûi: Taïi sao vaäy thöa giaùo sö?
Ñaùp: Ñieàu bieán caùc ngöôøi ngoaïi quoác thaønh caùc nguy hieåm gaây kinh hoaøng chính laø vieäc khoâng theå nhaän dieän hoï - ñoù laø söï thieáu hieåu bieát thöïc söï veà caùc chuû yù cuûa hoï vaø luaät leä haønh xöû cuûa hoï. Chuùng ta thieáu caùc khaû naêng chuyeân moân giuùp ñöông ñaàu vôùi hoï moät caùch thích ñaùng, vaø ñeå ñoái phoù vôùi caùc chuyeån ñoäng cuûa hoï. Coøn hôn theá nöõa, coù yeáu toá troïng yeáu maø quyù vò ñaõ ghi nhaän. Nhöõng ngöôøi ngoaïi quoác, nhaát laø nhöõng ngöôøi di cö, nhöõng ngöôøi môùi tôùi, hoï höôùng tôùi choã ñaët vaán naïn lieân quan tôùi ñieàu chuùng ta ngöôøi daân baûn xöù, laø, ít nhaát trong laõnh vöïc yù kieán hay trong söï hieåu bieát maø chuùng ta tin töôûng, nhöng chuùng ta laïi khoâng suy nghó. Coøn hôn theá nöõa, hoï thuùc ñaåy chuùng ta, vaø haàu nhö baét buoäc chuùng ta giaûi thích chuùng ta theo ñuoåi caùc muïc ñích cuoäc soáng cuûa chuùng ta nhö theá naøo. Phaûi cho bieát caùc lyù do lieân quan tôùi caùc xaùc tín vaø caùc thaùi ñoä maø chuùng ta coi laø hieån nhieân vaø vì theá cho raèng chuùng töï giaûi thích. Nhöng khi laøm nhö theá, hoï quaáy raày chuùng ta. Hoï laøm ñaûo loän söï yeân aéng tinh thaàn cuûa chuùng ta, vaø taán coâng söï an ninh cuûa chuùng ta, caàn thieát cho moät haønh ñoäng quyeát lieät. Coù bieát bao ngöôøi trong chuùng ta öa thích moät tình traïng nhö theá?
Hoûi: Trong cuoán "Caùc cuoäc noùi chuyeän veà Thieân Chuùa vaø con ngöôøi", giaùo sö noùi raèng "luùc sinh ra cuûa söï khoâng chaéc chaén laø luùc sinh ra cuûa luaân lyù". Vaø cuûa caùi toâi luaân lyù yù thöùc noù ñang tieán ñi treân moät caùi daây, Khi keát aùn loaøi ngöôøi phaûi löïa choïn.. Thieân Chuùa ñaõ môøi goïi con ngöôøi tham döï vaøo coâng trình taïo döïng". Tröôùc caùc vaán ñeà vó ñaïi nhö vaäy, khoâng phaûi laø noù cuõng veùn môû cho thaáy raèng chuùng ta sôï haõi lôøi "môøii goïi" ñoù hay sao? Trong noøng coát coù phaûi chuùng ta sôï haõi söï töï do cuûa chuùng ta khoâng? Vaø neáu coù, thì taïi sao thöa giaùo sö?
Ñaùp: Ñaây laø moät chuyeän cuõ vaø daøi doøng. Coù leõ noù cuõng laø moät ñieåm thöôøng haèng, xeùt vì caùc noåi loaïn choáng laïi söï töï do, sau cuøng, chuùng laäp laïi vôùi moät söï ñeàu ñaën gaây kinh ngaïc : xem ra laø ñieàu khoâng theå, nhöng moãi moät chieán ñaáu gan daï choáng laïi söï noâ leä, aùp böùc vaø haïn cheá töï do, truôùc sau gì cuõng ñaåy caùi quaû laéc cuûa caùc saün saøng vaø cuûa caùc ñam meâ quay ngöôïc laïi 180 ñoä moät caùch khoâng theå traùnh ñöôïc, baèng caùch gia taêng con soá nhöõng nguôøi saün saøng chaáp nhaän - cho tôùi choã muoán - bieán coá caùc "voøng quay cuûa caùc cuoäc soáng môùi". Nhö theá caùc caùnh cöûa ñoùng höôùng tôùi choã gia taêng. Ñoù laø moät hieän tuôïng ñaõ ñöôïc mieâu taû bôûi hoïc giaû Erich Fromm trong taùc phaåm coå ñieån cuûa oâng töïa ñeà: "Troán chaïy töï do". Ngaøy nay - ít nhaát laø ôû beân Taây Phöông naøy vaø giöõa caùc theá heä haïnh phuùc ñaõ khoâng bao giôø soáng kinh nghieäm treân da thòt mình caùc ngoït ngaøo cuûa moät cuoäc soáng döôùi cheá ñoä chuyeân cheá vaø ñoäc taøi - chuùng ta ñang soáng moät voøng töông töï khaùc cuûa quaû laéc, ñaõ ñöôïc baét ñaàu bôûi cuøng caùc yeáu toá cuûa quaù khöù. Söï kieän ñoù laø söï töï do chæ coù theå tôùi song song vôùi söùc naëng vaø caùc lieàu lónh cuûa tinh thaàn traùch nhieäm. Ñoái vôùi con soá gia taêng caùc ngöôøi bò kích thích, xaùc tín vaø bò xuùi giuïc bôûi moät soá öùng vieân thöôøng chieán thaéng kieám tìm laù phieáu, nhö caùc oâng caùc baø Trump, Marianne Le Pen, Orban hay Fico, xem ra laø moät laøm aên toát, khi coù theå ngaên chaën quyeàn löïa choïn gaén lieàn vôùi tinh thaàn traùch nhieäm, quaù naëng neà ñeå ngoài treân vai moät caù nhaân, vôùi caùc caét giaûm trong traät töï töï do caù nhaân. Ñoâi vai cuûa töøng caù nhaân caøng yeáu, thì traùch nhieäm ñoå treân hoï caøng naëng vôùi caùc hieän töôïng nhö vieäc tö nhaân hoùa, vaø thöông maïi hoaù caùc nhieäm vuï xaõ hoäi, ñöôïc nhaø nöôùc baûo trôï vaø ñöôïc caùc thò tröôøng cuûng coá. Haäu quaû maø chuùng ta phaûi chôø ñôïi ñoù laø moät ñaùm ñoâng caùc oâng caùc baø maïnh meõ heù troâng thaáy cô may cuûa caùc lôïi loäc baàu cöû, vaø hoï khoâng chôø ñôïi gì khaùc ngoaøi vieäc ñaàu haøng caùm doã naøy.
Hoûi: Ñaây laø moät nguy cô naëng neà, coù phaûi theá khoâng thöa giaùo sö?
Ñaùp: Söï thaät ñoù laø ngaøy caøng gia taêng soá ngöôøi haèng ngaøy bò phôi baày ra tröôùc caùc nguy cô, caùc baãy saäp vaø caùc caïm baãy cuûa moät cuoäc soáng döôùi caùc luaät leä cuûa thò tröôøng, maø söï nhung nhôù ñoái vôùi "Thieân ñaøng ñaõ maát" truøng hôïp vôùi söï töï do cuûa vieäc khoûi phaûi löïa choïn; moät caùch chính xaùc hôn vôùi vieäc xoaù boû boån phaän lo laéng cho vaø goùp phaàn vaøo haïnh phuùc cuûa theá giôùi, cho vieäc tieáp ñoùn con ngöôøi soáng trong ñoù. Nhöng mô öôùc noi göông quan Pontio Pilatoâ vaø röûa tay trong traän chieán giöõa söï thieän vaø söï aùc , luaân lyù vaø döûng döng, söï thaät vaø doái traù, coù nghóa laø khöôùc töø phaåm giaù con ngöôøi. Theá nhöng, nhö caùc trieát gia Kant vaø Pico della Mirandola ñaõ daäy ñoù chính xaùc laïi laø "lôøi môøi goïi cuûa Thieân Chuùa, chæ duy nhaát ñöôïc höôùng tôùi loaøi ngöôøi, môøi goïi hoï tham döï moät caùch hoaøn toaøn vaøo haønh ñoäng taïo döïng. Vaø raèng, noùi cho cuøng, ñoù laø lyù do giaûi thích taïi sao con ngöôøi laïi ñöôïc ban cho coù lyù trí, tính xaõ hoäi vaø söï töï do löïa choïn.
Hoûi: Thöa giaùo sö Bauman, vaäy caùi gì coù theå chieán thaéng söï sôï haõi?
Ñaùp: Chaéc chaén ñoù khoâng phaûi laø nhöõng muïc ñích ngaén haïn, caùc caét chaët vaø caùc giaûi phaùp töùc thì. Trong ñieàu naøy baøi phaùt bieåu cuûa Ñöùc Thaùnh Cha Phanxicoâ trong dòp laõnh giaûi Carlo Magno ñaõ ñaùnh ñoäng toâi raát nhieàu. Sau khi minh nhieân söï gia taêng, vieäc haáp thuï vaø thöïc thi haèng ngaøy "neàn vaên hoùa ñoái thoaïi" nhö laø con ñöôøng chính cho vieäc chung soáng hoaø bình giöõa con ngöôøi vôùi nhau, vaø ñoàng thôøi cho moät söï giaûi toaû töø töø nhöng cöông quyeát caùc sôï haõi nhau - Ñöùc Thaùnh Cha ñaõ nhaán maïnh söï caàn thieát daãn nhaäp vaøo ngheä thuaät ñoái thoaïi treân taát caû moïi bình dieän giaùo duïc. Ñöông nhieân giaùo duïc laø moät chieán löôïc choáng laïi caùc phong traøo laâu laâu môùi ñuôïc phaùt ñoäng moät laàn. Noù caàn coù chöông trình ñeå coù caùc hieäu quaû laâu daøi, vaø toát nhaát laø khoâng theå trôû laïi ñaøng sau. Noù caàn coù thôøi gian - coù leõ moät thôøi gian caàn traûi daøi qua nhieàu theá heä. Noù ñoøi hoûi raát nhieàu kieân nhaãn vaø moät quyeát taâm vöõng chaéc, coù khaû naêng khaùng cöï laïi caùc aûnh höôûng ñoâng laïnh cuûa caùc chöôùng ngaïi, caùc sai laàm, vaø thieáu cô hoäi khoâng theå traùnh ñöôïc. Coøn hôn theá nöõa, caàn ghi nhaän raèng trong moät thôøi ñaïi nhö thôøi ñaïi cuûa chuùng ta, bò ghi daáu bôûi vieäc tieáp caän vôùi caùc phöông tieän truyeàn thoâng vaø aùp löïc oà aït toaøn naêng cuûa quaûng caùo vaø caùc töông quan coâng coäng, vieäc giaùo duïc khoâng coøn nhö ngaøy xöa laø moät sinh hoaït haïn cheá trong hoïc ñöôøng nöõa. Caùc chöông trình giaùo duïc coù ñöôïc soaïn thaûo kyõ löôõng tôùi ñaâu ñi nöõa chuùng cuõng khoâng coøn laø caùc yeáu toá duy nhaát khaéc ghi treân vieäc ñaøo taïo taâm thöùc vaø tính tình. Chuùng ta coù thaønh coâng treân ñaùm ñoâng cuûa caùc ñoái thuû hay khoâng, ñieàu ñoù hoaøn toaøn khoâng phaûi laø ñieàu chaéc chaén.
Hoûi: Giaùo sö ñaõ ñeà caäp tôùi Ñöùc Thaùnh Cha Phanxicoâ. Trong thôøi gian qua giaùo sö thöôøng noùi veà ngaøi vôùi loøng khaâm phuïc vaø cho raèng "ñeå ñöông ñaàu vôùi vaán ñeà di cö tî naïn caàn phaûi nghieân cöùu vaø aùp duïng vieäc phaân tích cuûa Ñöùc Thaùnh Cha. Vaø giaùo sö hy voïng raèng "lôøi cuûa Ñöùc Thaùnh Cha nhaäp theå trong caùc haønh ñoäng cuûa chuùng ta" Taïi sao vaäy? Coù caùi gì nôi Ñöùc Thaùnh Cha ñaùnh ñoäng giaùo sö?
Ñaùp: Toâi nghó raèng Ñöùc Thaùnh Cha Phanxicoâ laø moùn quaø quyù baùu nhaát maø Giaùo Hoäi Kitoâ ñaõ coáng hieán cho theá giôùi chao ñaûo cuûa chuùng ta, ñaõ laïc ñöôøng, laãn loän, thieáu ñòa baøn vaø ñang troâi giaït. Ngaøi ñaõ trao ban söùc maïnh cho nieàm hy voïng ñaõ khoâ heùo, nieàm hy voïng vaøo moät theá giôùi khaùc toát laønh hôn, phuø hôïp vôùi caùc nhu caàu vaø caùc öôùc mô cuûa con ngöôøi. Toâi tin raèng ngaøi laø göông maët coâng coäng duy nhaát treân saân khaáu ñöôïc chuyeån ñoäng bôûi öôùc mong naøy, vaø coù theå theo ñuoåi noù. Tieáng noùi cuûa ngaøi vuôït xa hôn caùi voøng loaïn luaân cuûa giôùi öu vieät chính trò: noù tôùi vôùi caùc ñaùm ñoâng, maø nhöõng ngöôøi ñieàu khieån caùc loa phoùng thanh khoâng thaønh coâng hay khoâng lo laéng ñaït ñeán, caùc ñaùm ñoâng bò ñeå moät mình tìm ra moät loái thoaùt khoûi söï do döï hieän nay cuûa hoï.
(Oss. Rom 14-10-1016)
Linh Tieán Khaûi
(Radio Vatican)