Giaùo Hoäi Zambia möøng 125 naêm
laõnh nhaän haït gioáng Tin Möøng
Giaùo Hoäi Zambia möøng 125 naêm laõnh nhaän haït gioáng Tin Möøng.
Zambia (Vat. 22-08-2016) - Ngaøy muøng 6 thaùng 8 naêm 2016 leã Chuùa Hieån Dung, Hoäi Ñoàng Giaùm Muïc Zambia ñaõ phaùt ñoäng naêm kyû nieäm 125 naêm haït gioáng Tin Möøng ñöôïc gieo vaõi vaøo loøng ñaát naøy. Naêm kyû nieäm coù ñeà taøi laø "125 naêm tình yeâu vaø loøng thöông xoùt cuûa Thieân Chuùa".
Vaøo thaùng 8 naêm 1891 caùc thöøa sai ñaàu tieân ñaõ ñeán truyeàn giaùo taïi Mambwe-Mwela thuoäc quaän Senga Hill Senga trong toång giaùo phaän Kasama ngaøy nay. Ñoù ñaõ laø cöù ñieåm truyeàn giaùo ñaàu tieân cuûa caùc Cha doøng Traéng, nôi coù moä cuûa Cha Acilles Oost ngöôøi Hoøa Lan, laø moät trong 3 linh muïc doøng Traéng ñaõ ñeán truyeàn ñaïo taïi ñaây. Naêm kyû nieäm seõ keát thuùc ngaøy 15 thaùng 7 naêm 2017 taïi thuû ñoâ Lusaka.
Giaûng trong thaùnh leã khai maïc naêm kyû nieäm, Ñöùc Cha Ignatius Chama, Toång Giaùm Muïc Kasama, ñaõ neâu baät caùc thaùch ñoá khoù khaên, maø caùc thöøa sai ñaõ phaûi ñöông ñaàu khi ñaët chaân tôùi ñaây. Ñöùc Cha noùi: "Caùc vò tìm thaáy moät daân toäc aâu lo sôï haõi vò bò caùc boä laïc khaùc baét coùc baùn laøm noâ leä, bao goàm caû ngöôøi Swahili vaø ngöôøi Bemba. Caùc vò ñaõ tìm thaáy moät daân toäc coù caùc con trai con gaùi bò baét laøm noâ leä, vaø chæ coøn laïi ngöôøi giaø vaø treû em. Caùc vò ñaõ tìm thaáy nhöõng ngöôøi bò leân aùn laø phuø thuyû vaø laø naïn nhaân cuûa caùc leã nghi saùt teá ngöôøi. Caùc vò ñaõ tìm thaáy caùc treû em khoâng coù tröôøng ñeå ñi hoïc, ngöôøi beänh khoâng coù nhaø thöông ñeå saên soùc, caùc tình traïng ngöôøi ta gaû baùn con gaùi laøm vôï caùc ngöôøi ña theâ, caû khi tuoåi coøn beù, vaø caùc vò cuõng ñaõ chöùng kieán caùc vuï tranh caõi giöõa caùc boä toäc ñeán ñoä gieát haïi nhau. Tuy ñöùng tröoùc caùc tình traïng tieâu cöïc aáy nhöng caùc thöøa sai ñaõ khoâng naûn loøng ñaàu haøng. Traùi laïi, caùc vò ñaõ haêng say rao giaûng Tin Möøng yeâu thöông hy voïng cho daân chuùng ñòa phöông, vaø giuùp hoï coù cuoäc soáng lieâm chính vaø an hoaø. Caùc thöøa sai ñaõ ñem tin vui cuûa söï bieán hình tôùi cho daân chuùng ñeå hoï coù theå nhìn vaøo Thieân Chuùa laø Cha, Ñaáng noùi vôùi hoï: "con laø con yeâu daáu cuûa Cha, haõy böôùc vaøo cuoäc soáng haïnh phuùc ñaõ ñöôïc chuaån bò cho con".
Tuy nhieân, Ñöùc Cha Ignatius Chama cuõng ghi nhaän raèng xaõ hoäi Zambia ngaøy nay cuõng coù cuøng caùc vaán ñeà, maø caùc thöøa sai ñaõ gaëp phaûi caùch ñaây 125 naêm. Caùc veát thöông xaõ hoäi naøy vaãn coøn chaûy maùu. Thaät vaäy, Ñöùc Cha noùi: ña soá caùc boä laïc cuûa chuùng ta vaãn coøn coù thoùi tuïc gaû baùn con gaùi trong tuoåi vò thaønh nieân. Ñoái vôùi vaøi boä laïc noù vaãn ñöôïc coi nhö laø phaàn quan troïng cuûa neàn vaên hoùa vaø phong tuïc taäp quaùn quoác gia. Chuùng ta vaãn coøn coù naïn noâ leä cuûa tuïc ña theâ, caùc toá caùo phuø thuyû vaø saên baét caùc phuø thuyû, maø raát tieác trong vaøi tröôøng hôïp noù daãn tôùi vieäc saùt haïi nhöõng ngöôøi voâ toäi. Trong xaõ hoäi Zambia ngaøy nay chuùng ta vaãn coøn coù caùc treû em khoâng ñöôïc caép saùch tôøi tröoøng, vì thieáu caùc tröôøng hoïc, hay coù caùc tröôøng hoïc nhöng ôû quaù xa, vaø vì khoâng coù caùc cô sôû haï taàng. Trong xaõ hoäi Zambia ngaøy nay phuï nöõ vaø thieáu nöõ vaãn bò baùn cho maïng löôùi maïi daâm.
Nhaân danh Hoäi Ñoàng Giaùm Muïc Zambia Ñöùc Toång Giaùm Muïc chuû tòch George Mpundu, Ñöùc Cha Clement Mulenga, Giaùm Muïc Kabwe, baùo cho moïi ngöôøi bieát Ñöùc Hoàng Y Fernando Filoni, Toång tröôûng Boä Truyeàn Giaùo, seõ vieáng thaêm Zambia trong caùc ngaøy töø muøng 7 tôùi muøng 10 thaùng 11 naêm 2016, ñeå toû tình lieân ñôùi vaø cuøng möøng 125 truyeàn giaùo vôùi Giaùo Hoäi Zambia. Ñöùc Hoàng Y seõ tham döï Dieãn ñaøn coâng giaùo quoác gia vaø chuû söï thaùnh leã taïi nhaø thôø chính toaø Chuùa Gieâsu Haøi Ñoàng trong thuû ñoâ Lusaka.
Cuøng ñoàng teá thaùnh leã khai maïc Naêm kyû nieäm coù Ñöùc Cha Justin Mulenga, Giaùm Muïc Mpika, vaø Ñöùc Cha Patrick Chíanga, Giaùm Muïc Mansa. Hieän dieän trong thaùnh leã cuõng ñaõ coù toång thoáng Zambia oâng Edgar Lungu.
Zambia roäng hôn 752,000 caây soá vuoâng coù hôn 13 trieäu daân, trong ñoù coù 75.3% theo Tin Laønh, 20.2% theo Coâng Giaùo, 2.5% theo ñaïo thôø vaät linh, 1.8% khoâng theo toân giaùo naøo vaø 0.5% theo Hoài giaùo. Tín höõu tin laønh theo nhieàu heä phaùi khaùc nhau goàm Anh giaùo, Pentecotist, Giaùo Hoäi toâng truyeàn môùi, Luther, Chöùng nhaân Gieâhoâva, Giaùo Hoäi Adventist ngaøy thöù baåy, Giaùo Hoäi cuûa Chuùa Gieâsu Kitoâ cuûa caùc thaùnh ngaøy cuoái cuøng vv... Giaùo Hoäi Coâng giaùo phaùt trieån taïi maïn Taây Zambia, trong khi Anh giaùo phaùt trieån ôû mieàn Nam. Sau khi toâng thoáng Frederic Chiluba laø tín höõu Pentecotist trôû thaønh toång thoáng naêm 1991 Giaùo Hoäi Pentecotist lan nhanh trong nöôùc. Ngoaøi ra cuõng coù caùc tin höõu Bahai, vaø Do thaùi theo heä phaùi Ashkenazi.
Treân bình dieän chuûng toäc Zambia coù tôùi 73 saéc daân, ña soá noùi tieáng Bantu. 90% treân hôn 13 trieäu daân thuoäc 9 nhoùm chuûng toäc: Nyanja-Chewa, Bemba, Tonga, Tumkuba, Lunda, Luvale, Kaonde, Nkoya vaø Lozi. Moãi chuûng toäc soáng trong moät vuøng ñaát rieâng bieät. Cuõng coù nhieàu nhoùm nhoû khaùc khoâng ñöôïc bieát tôùi nhieàu. Tuy nhieân, taïi Lusaka vaø Copperbelt ngöôøi ta coù theå tìm thaáy ñuû moïi saéc daân. Ngöôøi ngoaïi quoác ña soá goác Anh vaø Nam Phi soáng trong thuû ñoâ Lusaka vaø thaønh phoá Copperbelt ôû maïn baéc Zambia. Hoï laø coâng nhaân caùc quaëng moû, hay laøm vieäc trong laõnh vöïc taøi chaùnh hay caùc sinh hoaït lieân heä hoaëc veà höu. Zambia cuõng coù vaøi coäng ñoaøn ngöôøi AÙ chaâu bao goàm 13,000 ngöôøi AÁn Ñoä vaø 80,000 ngöôøi Taàu. Trong caùc naêm sau naøy ñaõ coù moät soá caùc chuû noâng traïi ngöôøi da traéng boû Zambia vì hoï bò chính quyeàn truaát höõu ñaát ñai taøi saûn. Caùc tình hình chính trò baát oån cuõng khieán cho gaàn 90,000 ngöôøi tî naïn, ña soá ñeân töø Coäng hoaø daân chuû Congo, Angola, Zimbabwe vaø Rwanda, Cuõng coù moät soá goác Zambia chaïy troán Nam Phi vì lyù do kyø thò.
Tieáng Anh laø ngoân ngöõ chính thöùc cuûa Zambia ñuôïc duøng trong laõnh vöïc haønh chaùnh thöông maïi, truyeàn thoâng vaø giaùo duïc. Tuy nhieân, daân chuùng cuõng noùi caùc thöù thoå ngöõ nhö: Bemba 33.5%, Nyanja 14.8%, Tonga 11.4% Lozi 5.5%, Chewa 4.5% vaø 30.3% toång soá daân noùi caùc thöù tieáng khaùc.
Treân bình dieän lòch söû cho tôùi caùch ñaây 2,000 naêm Zambia laø vuøng coù daân Khoisan chuyeân soáng veà saên baén vaø haùi traùi. Khi laøn soùng di cö cuûa caùc nhoùm daân khaùc coù kyõ thuaät taân tieán hôn tuoán ñeán, ngöôøi Khoisan boû ñi nôi khaùc. Soá coøn laïi troän laãn vôùi caùc saéc daân di cö. Caùc laøn soùng di cö quan troïng nhaát laø cuûa ngöôøi Bantu baét ñaàu töø theá kyû XII. Tieáp theo ñoù tieáng Bantu thaéng theá trong vuøng. Trong soá caùc nhoùm Bantu nhöõng ngöôøi ñaàu tieân tôùi Zambia laø nhoùm Tonga hay Batonga töø maïn ñoâng Phi chaâu vaø Nkoya coù leõ thuoäc caùc vöông quoác Luba-Lunda ñeán töø maïn baéc. Caùc nhoùm di cö trong hai theá kyû XVIII-XIX cuõng coù nguoàn goác Luba vaø Lunda ñeán töø Congo vaø Angola. ÔÛ mieàn nam trong theá kyû XIX coù ngöôøi Ngoni.
Caùc nhaø thaùm hieåm ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaõ laø nhöõng ngöôøi ñaàu tieân ñaët chaân leân ñaát Zambia, nhöng khoâng bieán noù thaønh thuoäc ñòa. Chæ vaøo haäu baùn theá kyû XIX ngöôøi Anh töø mieàn nam môùi tôùi Zambia, nhöng khoâng nhieàu. Ña soá hoï laø caùc nhaø thaùm hieåm, caùc thöøa sai vaø thöông gia. Naêm 1855 vò thöøa sai thaùm hieåm David Livingstone laø ngöôøi ñaàu tieân vieáng thaêm thaùc Zambesi, maø oâng goïi laø thaùc Victoria. Ñeå vinh danh oâng thaønh phoá Maramba ñöôïc goïi laø Livingstone-Maramba. Naêm 1888 thöông gia gia ngöôøi Anh Cecil Rhodes tìm caùch môû roäng taàm hoaït ñoäng töø Nam Phi ñaõ ñöôïc pheùp cuûa moät toäc tröôûng Lozi cho khai thaùc caùc quaëng moû vuøng taây Zambia, sau naøy goïi laø Rhodesia Taây Baéc. Ngöôøi Ngoni soáng trong vuøng doâng Zambia töø choái khoâng thoaû hieäp vôùi oâng Rhodes, neân bò oâng duøng quaân ñoäi ñaùnh baïi vaø kieåm soaùt vuøng naøy, sau ñoù goïi laø Rhodesia Ñoâng Baéc. Naêm 1911 caû hai vuøng ñöôïc hieäp nhaát thaønh Rhodesia mieàn Baéc, Naêm 1923 coâng ty cuûa oâng Rhodes nhöôïng quyeàn kieåm soaùt vuøng naøy cho chính quyeàn Anh quoác, vaø naêm sau noù trôû thaønh vuøng baûo hoä cuûa Anh. Sau ñoù Rhodesia mieàn Nam cuõng ñöôïc nhöôïng cho chính quyeàn Anh. Naêm 1953 hai vuøng ñöôïc hieäp nhaát vôùi Nyassaland, ngaøy nay laø Malawi, laøm thaønh Lieân bang Rhodesia vaø Nyassaland, maëc duø coù söï choáng ñoái cuûa daân chuùng ñòa phöông. Caùc naêm ñaàu thaäp nieân 1960 ngöôøi daân ñaõ toå chöùc caùc cuoäc bieåu tình vaø thaønh laäp caùc ñaûng phaùi chính trò tranh ñaáu choáng laïi lieân hieäp, vôùi hai nhaân vaät noåi tieáng laø oâng Harry Mwaanga Nkumbula thuoäc ñaûng Quoác ñaïi, vaø oâng Kenneth Maunda thuoäc ñaûng Ñoäc laäp hieäp nhaát quoác gia.
Trong caùc cuoäc boû phieáu naêm 1962 hai ñaûng lieân minh thaéng cöû vaø quyeát ñònh giaûi taùn Lieâng bang. Naêm 1964 Baéc Rhodesia ñoäc laäp vaø trôû thaønh Coäng hoaø Zambia. OÂng Kaunda trôû thaønh toång thoáng daàu tieân cuûa Zambia vaø ñaûng Ñoäc laäp hieäp nhaát quoác gia trôû thaønh ñaûng duy nhaát. Chính quyeàn cuûa toång thoáng Kaunda khöôùc töø chính saùch kyø thò chuûng toäc, khuyeán khích moïi thaønh phaàn xaõ hoäi chung xaây ñaát nöôùc. Nhöng chính quyeàn phaûi ñöông ñaàu vôùi tình traïng kinh teá vaø chính trò khoù khaên vì daân chuùng khoâng coù hoïc vaø thieáu caùc chuyeân vieân ñieàu haønh caùc caáp, nhaát laø trong kyõ ngheä khai thaùc quaëng moû.
Treân bình ñieän ñoái ngoaïi laäp tröôøng khoâng kyø thò chuûng toäc khieán cho Zambia gaêp khoù khaên vôùi caùc nöôùc laùng gieàng theo cheá ñoä kyø thò nhö Nam Rhodesia, nay laø Zimbabwe, vaø Taây Nam Phi nay laø Namibia, do chính quyeàn da traéng Nam Phi cai trò. Zambia cuõng töø choái uûng hoä caùc ñaûng phaùi da ñen quaù khích, vaø khích leä caùc ñaûng phaùi oân hoaø hay baøi Lieân Xoâ. Chính caùc laäp tröôøng naøy khieán cho Zambia gaêp khoù khaên trong töông quan thöông maïi vôùi caùc nöôùc khaùc. Vaøo cuoái thaäp nieân 1960 caùc nöôùc Mozambic, Angola vaø Zimbabwe ñöôïc ñoäc laäp, nhöng laïi rôi vaøo caùc cuoäc noäi chieán, khieán cho laøn soùng ngöôøi tî naïn traøn vaøo Zambia. Ngoaøi ra, quaân ñoäi Nam Phi lieân tuïc taán coâng caùc phieán quaân Ñaûng quoác ñaïi laån troán trong vuøng giaùp giôùi vôùi Zambia. Trong khi ñoù giaù thò tröôøng quoác teá cuûa ñoàng, laø quaëng moû chính cuûa Zambia, laïi xuoáng thaáp khieán cho Zambia ngaøy caøng nôï nhieàu hôn.
Vaøo ñaàu thaäp nieân 1990 chính quyeàn ñoäc ñaûng cuûa oâng Kaunda bò khuûng hoaûng vaø oâng bò truaát pheá. OÂng Frederick Chiluba saùng laäp Phong traøo ña ñaûng vaø daân chuû leân naém quyeàn vaø thaúng tay ñaøn aùp caùc thaønh vieân cuûa chính quyeàn tröôùc khieán cho oâng Kaunda phaûi soáng löu vong beân Malawi. Luaät môùi cuõng caám nhöõng ai khoâng phaûi laø ngöôøi goác Zambia ñöôïc öùng cöû. Chính oâng Chiluba cuõng seõ laø naïn nhaân cuûa luaät mình ñöa ra vì oâng laø ngöôøi goác Zair. Chính quyeàn cuûa oâng Chiluba vöõng vaøng, nhöng raát gian tham thoái naùt. Naêm 2001 oâng phaûi nhöôøng chöùc cho oâng Levy Mwanawasa. Taân toång thoáng phaùt ñoäng chieán dòch baøi tham nhuõng chöa töøng thaáy taïi Zambia. Nguyeân toång thoáng Chiluba cuõng bò maéc vaøo nhieàu vuï hoái loä tai tieáng vaø bò xöû aùn. Vaøi ngöôøi trong gia ñình, keå caû baø vôï hai cuûa oâng, ñaõ bò baét vì toäi gian tham hoái loä. Naêm 2008 toång thoáng Mwanawasa qua ñôøi vì söùc khoeû yeáu keùm. Nhöng tröoùc ñoù oâng daõ chuaån bò cho phoù toång thoáng Rupiah Banda leân thay. Trong cuoäc baàu cöû naêm 2011 oâng Michael Sata thuoäc maët traän aùi quoác thaéng cöû.
Tröôùc caùc tình hình chìm noåi ñoù cuûa quoác gia Giaùo Hoäi Zambia ñaõ taän löïc goùp phaàn mình vaøo vieäc xaây döïng ñaát nöôùc, nhaát laø trong caùc laõnh vöïc giaùo duïc, y teá vaø baùc aùi xaõ hoäi.
Linh Tieán Khaûi
(Radio Vatican)